Promocja zdrowia.
Profilaktyka zdrowia
PROMOCJA ZDROWIA jest procesem umożliwiającym ludziom zwiększenie kontroli nad własnym zdrowiem, jego poprawę i utrzymanie.
Działania promocyjne w sferze zdrowia:
budowanie prozdrowotnej polityki społecznej,
tworzenia środowisk sprzyjających zdrowiu,
wzmacnianie działań zbiorowych,
rozwijanie umiejętności indywidualnych,
reorientacja służby zdrowia.
PROFILAKTYKA (prewencja, zapobieganie) jest to szereg działań mających na celu zapobieganie chorobie bądź innemu niekorzystnemu zjawisku zdrowotnemu przed jej rozwinięciem się, poprzez kontrolowanie przyczyn i czynników ryzyka.
Polega ona na zapobieganiu poważniejszym konsekwencjom choroby poprzez jej wczesne wykrycie i leczenie.
Celem profilaktyki jest podjęcie szybkich i skutecznych działań przywracających zdrowie, ma ona również na celu zahamowanie postępu lub powikłań już istniejącej choroby. Dzięki temu prowadzi do ograniczenia niesprawności i inwalidztwa. Istotnym elementem profilaktyki jest także zapobieganie powstawaniu niekorzystnych wzorów zachowań społecznych, które przyczyniają się do podwyższania ryzyka choroby.
Tradycyjnie wyróżnia się trzy fazy profilaktycznych działań medycznych:
Profilaktyka I fazy (pierwszorzędowa, pierwotna) - dotycząca całej populacji lub znacznej jej części, obejmuje ona działania najwcześniejsze, których celem jest uprzedzenie choroby lub zmniejszenie ryzyka jej rozwoju. Ma ona szeroki zakres i obejmuje działania:
swoiste - zapobieganie konkretnej chorobie, np. szczepienia ochronne, podawanie witaminy D niemowlętom i małym dzieciom w celu zapobiegania krzywicy;
nieswoiste - zapobieganie wielu chorobom, np. karmienie piersią, racjonalne żywienie, aktywność fizyczna.
Profilaktyka wczesna - mająca na celu utrwalenie prawidłowych wzorców zdrowego stylu życia i zapobieganie szerzeniu się niekorzystnych wzorców zachowań, w odniesieniu do osób zdrowych
Profilaktyka II fazy (drugorzędowa, wtórna) - ukierunkowana na określoną grupę populacji, ze zwiększonym zagrożeniem wystąpienia jakiejś choroby. Celem jej jest wczesne wykrycie objawów i wdrożenie leczenia. Ten rodzaj profilaktyki polega przede wszystkim na wykonywaniu badań profilaktycznych, wśród których można wyróżnić trzy grupy:
testy przesiewowe (skriningowe)* i profilaktyczne badania lekarskie dzieci;
profilaktyczne badania lekarskie (w tym także laboratoryjne i rtg) różnych grup zawodowych;
inne badania profilaktyczne u dorosłych w celu wczesnego wykrywania najczęstszych chorób, w tym: Pomiar ciśnienia tętniczego, stężenia cholesterolu we krwi, badanie stomatologiczne, u kobiet badania cytologiczne, mammografia i/lub USG piersi, u mężczyzn (powyżej 50 roku życia) badanie poziomu PSA w celu wczesnego wykrycia raka gruczołu krokowego (prostaty).
Profilaktyka III fazy (trzeciorzędowa, działania rehabilitacyjne, rewalidacyjne, reedukacyjne) - ukierunkowana na osoby przewlekle chore lub niepełnosprawne. Celem jest zapobieganie dalszym, niepomyślnym skutkom chorób lub niepełnosprawności w tym:
przywrócenie (rehabilitacja) lub zastąpienie (np. proteza) uszkodzonych funkcji;
pomoc w radzeniu sobie z chorobą i w zaakceptowaniu swego stanu;
przeciwdziałanie izolacji społecznej, prowadzącej do wtórnego kalectwa;
pomoc w utrzymaniu dobrej kondycji fizycznej i psychicznej, np. rozwijanie funkcji
kompensujących niepełnosprawność, umiejętności samooceny zdrowia i samopielęgnacji, rozwijanie zainteresowań i umiejętności zwiększających szansę na aktywne i samodzielne uczestnictwo w życiu społecznym (Woynarowska, 2008).
Przesiewowe badanie skriningowe - badania, które przeprowadza się wśród osób nie wykazujących objawów choroby, w celu jej wykrycia i wczesnego leczenia, dla zapobieżenia poważnym następstwom choroby w przyszłości, za pomocą stosowanych masowo prostych, bezpiecznych i wiarygodnych testów diagnostycznych.
Zamierzeniem badań przesiewowych jest wykrycie choroby we wczesnej fazie i dzięki temu umożliwienie wczesnej interwencji, która zredukowałaby zarówno śmiertelność, a także cierpienia pacjentów w danej chorobie. Chociaż badanie przesiewowe może doprowadzić do postawienia wstępnej diagnozy, to zawsze musi być ona potwierdzona innymi, bardziej dokładnymi badaniami, właściwymi dla danej choroby i zleconymi przez lekarza.
Istnieją dwa rodzaje badań przesiewowych:
badania całej populacji, podczas których bada się wszystkie osoby należące do danej grupy (na przykład noworodki w kierunku fenyloketonurii, wrodzonej niedoczynności tarczycy, mukowiscydozy, 20 wrodzonych wad metabolizmu z grupy aminocidopatii, kwasic organicznych i zaburzeń cyklu beta oksydacji kwasów tłuszczowych; badanie słuchu)
badania w grupie wysokiego ryzyka, czyli badanie mniejszej grupy osób, u których istnieją pewne czynniki ryzyka (na przykład rodzina, w której u jednego z członków zdiagnozowano chorobę dziedziczną).
Badania skriningowe prowadzone są w odniesieniu do chorób stanowiących znaczny problem zdrowotny danej populacji, charakteryzujących się częstym występowaniem stadiów przedklinicznych, dość długim okresem między pierwszymi oznakami choroby a jej pełnym obrazem i możliwością wyleczenia. Prowadzenie szeroko zakrojonych działań profilaktycznych przynosi w krótszej lub dłuższej perspektywie czasowej wymierne korzyści dla społeczeństwa w postaci:
poprawy świadomości zdrowotnej populacji,
poprawy stanu zdrowia ludności,
zmniejszenia ilości osób z powikłaniami chorób i trwałym inwalidztwem,
zmniejszenia liczby zachorowań i zgonów,
zwiększenia wykrywalności chorób we wczesnym stadium rozwoju,
zwiększenia odsetka wyleczeń,
zmniejszenia absencji chorobowej,
obniżenia kosztów leczenia,
mniejszych strat finansowych (zasiłki chorobowe, straty produkcyjne).
Na każdym etapie działań profilaktycznych znaczącą rolę odgrywa EDUKACJA ZDROWOTNA - proces, w trakcie którego ludzie uczą się dbać o zdrowie własne i innych osób. Koncentruje się ona na uświadamianiu związków między zdrowiem człowieka a jego stylem życia oraz środowiskiem fizycznym i społecznym. Edukacja zdrowotna obejmuje głównie działania informacyjne, których bezpośrednim celem jest ukształtowanie sprzyjających zdrowiu przekonań motywacji i umiejętności, a co za tym idzie postaw zdrowotnych jednostki, które powinny prowadzić do realizacji zachowań służących zdrowiu.
Największy, bo 53% wpływ na zdrowie człowieka ma styl życia, na który składają się między innymi takie elementy: aktywność fizyczna, sposób odżywiania się, umiejętności radzenia sobie ze stresem, stosowanie używek (nikotyna, alkohol, środki psychoaktywne) czy zachowania seksualne. Środowisko fizyczne warunkuje stan zdrowia człowieka w około 21%.
Korzystny wpływ na zdrowie ma czyste powietrze, woda, zdrowa i bezpieczna szkoła oraz zakład pracy.
Negatywne oddziaływanie środowiska na zdrowie wynika w znacznym stopniu z degradacji środowiska naturalnego, promieniowania jonizującego, hałasu, szkodliwych substancji chemicznych oraz czynników biologicznych.
Zdrowie człowieka w 16% uwarunkowane jest przez czynniki genetyczne, zaś jedynie 10%, czyli w najmniejszym stopniu poprzez opiekę zdrowotną, jej strukturę, organizację, funkcjonowanie czy też dostępność do świadczeń medycznych i ich jakość.
Promocja zdrowia ma obejmować wszystkich ludzi i dotyczyć ich codziennego życia. Publiczny udział w określaniu problemów, podejmowanie decyzji dotyczącej poprawy lub zmiany czynników warunkujących zdrowie to naczelne zadania promocji zdrowia.