Historia promocji zdrowia i edukacji zdrowotnej w Polsce; twórcy, ich dzieła i myśli.
Rozwój higieny i profilaktyki na tle historycznym.
Początki ruchu na rzecz zdrowie w Polsce sięgają epoki Odrodzenia. Przykładem może być publikacja z 1552 r., jeszcze po łacinie, dzieła Macieja Miechowity „ Pielęgnowanie zdrowia”.
Od tego okresu aż do XIX w. W Polsce trwała epoka drukowania kalendarzy, poradników, zielników, dykcjonarzy i tzw. lekarzy domowych. W XVIII w. rozwinęło się także wydawanie czasopism. Popularność wszystkich form wynikała z dużego zapotrzebowania na literaturę, tym bardziej że liczne choroby zakaźne towarzyszące częstym w całej Europie działaniom wojennym pogarszały i tak trudną sytuację epidemiologiczną.
W Polsce słowiański dobry obyczaj używania łaźni miejskich i gminnych zanikał stopniowo, aż upadł w XIX w. Zaopatrzenie w wodę, odprowadzanie ścieków - zwłaszcza w miastach - pozostawało wiele do życzenia, mimo iż od XV w. wydawane były zarządzenia królewskie dotyczące stanu sanitarnego miast. Działalność (z mocy Konstytucji Szpitalnej z 1775 r.) Komisji nad Szpitalami Obojga Narodów (1775 - 1780), Komisji Dobrego Porządku (1765-1793) i Komisji Policji Obojga Narodów powołanej w 1791 r. przez Sejm Czteroletni nie trwała długo, lecz wywarła silny wpływ na posunięcia organizacji społecznych lekarzy higienistów oraz rządu polskiego po uzyskaniu niepodległości . M. Demel (2000) wyróżnił w okresie zaborów cztery okresy rozwoju higieny prekursorskie dla promocji zdrowia:
prekursorski (do 1864 r.);
pionierski (1865 - 1896);
organizacji ruch higienicznego (1897 - 1898);
senioratu Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego (1898 - 1918).
Dla okresu prekursorskiego niezwykle ważne były dzieła naukowe i działalność praktyczna Jędrzeja Śniadeckiego (1768- 1838), Ludwika Bierkowskiego (1801- 1860), Józefa Dietla (1804- 1878) oraz Tyfusa Chałubińskiego (1820- 1889).
W okresie pionierskim (1865- 1896) w zróżnicowanych warunkach społecznych poszczególnych zaborów lekarze społecznicy najczęściej pracowali samotnie, krzewiąc oświatę zdrowotną. W zaborze pruskim przez Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk działał Teofil Matecki, w Galicji prof. Józef Dietl, a w Warszawie Ludwik Natanson i Stanisław Markiewicz. Organizowali kolonie letnie dla dzieci, towarzystwa gimnastyczne, prowadzili działalność edukacyjną oraz rozwijali prace higieniczne i inwestycje sanitarne.
Okres organizacji ruchu higienicznego wyznacza stworzenie przez dr. Józefa Polaka w 1885 r. czasopisma „Zdrowie”. Od tego momentu, dzięki niezwykle energicznej pracy doktora Polaka i skupionych przy nim coraz szerszych kręgów lekarzy społeczników, pracowników, dziennikarzy, inżynierów, architektów, naukowców różnych specjalności, doszło do bujnego rozwoju działalności na rzecz zdrowia publicznego. W 1898 r. powstało Warszawskie Towarzystwo Higieniczne, które przez swoje liczne sekcje merytoryczne i oddziały terenowe rozwinęło działalność na ziemiach całego Królestwa Polskiego. Sekundowało mu - z nieco mniejszym rozmachem - Towarzystwo Opieki Zdrowia w Krakowie, wydające od 1889 r. „Przewodnik Higieniczny” oraz Towarzystwo Przyjaciół Zdrowia we Lwowie i Towarzystwo Szerzenia Wstrzemięźliwości w Poznaniu (1887) .
Dorobkiem w skali światowej z tego okresu są Ogrody Raua za znakomitą infrastrukturą materialną i nadzorem najlepszych pedagogów i higienistów skupionych w Radzie Programowej Instytutu Higieny Dziecięcej im. Barona de Lenvala, będące połączeniem polikliniki dziecięcej ze szkołą zdrowia. Do europejskich sukcesów można również zaliczyć miesięcznik „Zdrowie”- fenomen trwałości, od początku obsypywany medalami w kraju i za granicą, oraz wodociągi warszawskie inspirowane przez polskich higienistów i inżynierów, które jeszcze w okresie międzywojennym przyciągały wycieczki naukowe z całego świata.
W okresie międzywojennym duży wkład w rozwój higieny miało nowoczesne prawodawstwo i powołanie Państwowego Zakładu Higieny w 1925 r., skupiającego lekarzy, pedagogów, inżynierów.
Po II Wojnie Światowej istotne znaczenie dla rozwoju podstaw dbania o zdrowie miała dalsza działalność Państwowe Zakładu Higieny i powstających medycznych instytutów naukowo- badawczych, w których w różnym stopniu rozwinęły się zalążki działalności profilaktycznej. Dużą rolę dla oświaty zdrowotnej miała w tym okresie działalność prof. Heleny Radlińskiej, pielęgniarki i pedagoga, oraz profesora Macieja Demela, lekarza, specjalisty wychowania fizycznego i pedagoga, współtwórcy pedagogiki zdrowia. Nie sposób nie wspomnieć o wieloletniej działalności dr Hanny Wentlandtowej, wieloletniego pracownika Zakładu Oświaty Sanitarnej (Zdrowotnej) Państwowego Zakładu Higieny w Warszawie.
W latach 70. XX w. działania środowiska medycznego w nurcie oświaty zdrowotnej i środowiska pedagogicznego w nurcie wychowania zdrowotnego zlały się w nurt pedagogiki zdrowia, by w świetle światowych tendencji zmierzać ku edukacji zdrowotnej w latach 90.
Prekursorzy promocji zdrowia i edukacji zdrowotnej:
Józef Polak
Studiował medycynę w Warszawie w latach 1874-1880, gdzie podjął pracę w szpitalu Dzieciątka Jezus. Prekursor oraz niestrudzony popularyzator higieny. Założyciel Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego. Był także założycielem oraz wieloletnim redaktorem czasopisma "Zdrowie" (w latach 1885-1922). W 1887 roku zorganizował pierwszą w Europie wschodniej Wystawę Higieniczną, która zmieniła świadomość ówczesnych Polaków na temat higieny. Był zwolennikiem poglądu, że oświata w sprawach zdrowia jest dźwignią postępu społecznego. Dzięki jego kampanii w Polsce wprowadzono m.in. obowiązek szczepień przeciwko ospie. Autor wielu publikacji (broszury w sprawach granic państwa, mniejszości narodowych), organizator Zjazdów Higienistów Polskich, kierował ruchem pacyfistycznym i założył Polskie Stowarzyszenie Przyjaciół Pokoju.
Jego publikacje:
Nauka o szczęśliwości
Wykład higieny miast, Warszawa (1908)
Helena Radlińska
Helena Radlińska (ur. 2 maja 1879 w Warszawie, zm. 10 października 1954 w Łodzi) - twórczyni pedagogiki społecznej w Polsce. Występuje pod pseudonimami: J. Orsza, J. Strumiński, Warszawianin.
Pochodziła z rodziny żydowskiej z dużym majątkiem. Rodzina Radlińskiej należała do elity warszawskiej. Helena miała dwóch braci.
Dwie daty w jej działalności naukowej wyznaczyły początek i rozwój tej dziedziny nauki:
1908 r. referat "Z zagadnień pedagogiki społecznej"
1925 r. powstanie Studium Pracy Społeczno-Oświatowej w Wolnej Wszechnicy Oświatowej w Warszawie
Radlińska stanęła na czele wszechnicy warszawskiej gdzie przygotowywała pracowników socjalnych oraz prowadzono tam badania naukowe pod jej kierunkiem (badania empiryczne środowiska człowieka: czas wolny, bezrobocie, patologię, świetlice, kluby itp.)
Efektem badań empirycznych były pierwsze dzieła H. Radlińskiej: "Wstęp do pedagogiki społecznej", "Stosunek wychowawczy do środowiska społecznego", "Społeczne przyczyny powodzeń i niepowodzeń szkolnych", "Książka wśród ludzi". II wojna światowa przerwała jej prace naukową. Podczas okupacji prowadziła tajne nauczanie. Po wojnie związała się z Uniwersytetem Łódzkim.
Ważniejsze prace:
Helena Radlińska, Kto to był Mickiewicz?, Warszawa 1897
Podstawy wychowania narodowego w oprac. Helena Radlińska W: Księga pamiątkowa II Polskiego Kongresu Pedagogicznego odbytego w dniach 1 i 2 listopada 1909 we Lwowie /oprac. Jan Kornecki, Lwów 1910
Helena Radlińska, Na ziemi polskiej przed wielu laty, Warszawa 1911
Praca oświatowa, Praca oświatowa, jej zadania, metody, organizacja pod red. Heleny Radlińskiej, Kraków 1913
Helena Radlińska, Jak prowadzić biblioteki wędrowne: wskazówki i przykłady, Toruń 1922
Helena Radlińska, Książka wśród ludzi, Warszawa 1934
Helena Radlińska, Służba społeczna pielęgniarki, Warszawa 1935
Helena Radlińska, Stosunek wychowawczy do środowiska społecznego: szkice z pedagogiki społecznej, Warszawa 1935
Społeczne przyczyny, Społeczne przyczyny powodzeń i niepowodzeń szkolnych pod red. Heleny Radlińskiej, Warszawa 1935
Helena Radlińska, Oświata dorosłych: zagadnienia - dzieje - formy - pracownicy - organizacja, Warszawa 1947
Helena Radlińska, Egzamin z pedagogiki społecznej: przegląd treści wykładów, Łódź 1951
Helena Radlińska, Pisma pedagogiczne T. 1-3, Wrocław 1961
C.) prof. dr hab. Maciej DEMEL
Twórca polskiej szkoły edukacji zdrowotnej nowoczesnej koncepcji wychowania fizycznego. Ukończył studia wyższe w zakresie wychowania fizycznego, pedagogiki i medycyny. Doktoryzował się i habilitował na Uniwersytecie Warszawskim. Tytuł profesora nadzwyczajnego nauk o kulturze fizycznej uzyskał w 1971 roku, a profesora zwyczajnego w 1979. Autor kilkuset prac naukowych z teorii wychowania fizycznego, pedagogiki zdrowia i historii medycyny społecznej. Nauczyciel akademicki UMCS i AM w Lublinie, WSWF w Krakowie i Poznaniu, WSP w Kielcach oraz Uniwersytetu Warszawskiego i AWF w Warszawie. Godność doktora honoris causa AWF w Krakowie otrzymał w dniu 16 lutego 1993 roku.
Helena Wentlandtowa
Urodzona 17 lipca 1906 r. w Łowiczu, z domu Puczyńska, odbyła studia humanistyczne w Uniwersytecie Warszawskim, uzupełnione licznymi kursami z zakresu pedagogiki oraz higieny. Od 1928 r. pracowała w centrali Polskiego Białego Krzyża, wojskowej organizacji oświatowej. Prowadząc różnorakie kursy i prelekcje w pełni korzystała ze sprzyjającej atmosfery, jaką wokół zdrowotnej edukacji żołnierzy tworzyła ówczesna generalicja sanitarna, a zwłaszcza Składkowski i Rouppert - kolejni szefowie wojskowej służby zdrowia. Na jakim poziomie władała żywym słowem i piórem, niechaj zaświadczy fakt wyróżnienia jej srebrnym wawrzynem Polskiej Akademii Literatury (1938).
Wybuch wojny otwiera nowy rozdział biografii Hanny Wentlandtowej. Już w listopadzie 1939 r. została zaprzysiężona w organizacji Służba Zwycięstwu Polski. Do września 1942 była szyfrantką w Komendzie Głównej ZWZ/AK, a później - w randze kapitana - zastępcą szefa podwydziału Pomocy Żołnierzom (PŻ). Wyszkolone przez nią "peżetki" zapisały chlubną kartę w Powstaniu Warszawskim, prowadząc gospody frontowe, pełniąc służbę łączniczek i sanitariuszek; budowały barykady, walczyły z bronią w ręku. Za służbę powstańczą kpt. "Zofka" została odznaczona Krzyżem Walecznym oraz srebrnym Krzyżem Zasługi z Mieczami.
Po upadku powstania, w oflagach Molsdorf i Lamsdorf, prowadziła wśród jeńców robotę oświatową, a po uwolnieniu obozu przez armię gen. Pattona - w obozach pojenieckich. W październiku 1945 zorganizowała transport do kraju dużej grupy "peżetek". Po wojnie pracowała w Ministerstwie Oświaty. Nie godząc się z partyjną dyktaturą, która niszczyła samorządność pracy oświatowej, odeszła na własne żądanie pod wymowną datą 1950.
Od tej chwili Hanna Wentlandtowa związała się już na stałe z agendami służby zdrowia. Przez wiele lat kierowała Zakładem Oświaty Zdrowotnej PZH, prowadziła badania, organizowała kursy i szkolenia, sprawowała opiekę naukowo-medyczną nad krajowym aparatem oświaty sanitarnej. Redagowana przez nią (w PZWL) Biblioteka Metodyczna Oświaty Zdrowotnej osiągnęła 54 tomy, obejmując cały obszar medycyny - według podziału klinicznego, a także rodzajów placówek oraz środowisk. Nadrzędną nad tą serią pozycję zajął napisany przez nią pierwszy polski podręcznik metodyki oświaty zdrowotnej.
W 1964 r. Hanna Wentlandtowa doktoryzowała się w Uniwersytecie Warszawskim z zakresu nauk humanistycznych. Odtąd też prowadziła wykłady z pedagogiki społecznej i oświaty zdrowotnej w tejże uczelni oraz akademiach medycznych w Lublinie i Warszawie. W studium Nauczycielskim Średnich Szkół Medycznych uruchomiła kierunek oświaty zdrowotnej, na którym wykształciła ponad czterystu specjalistów. Brała udział w przygotowaniu programu specjalizacji dla lekarzy i pielęgniarek; zasiadała w komisjach egzaminacyjnych.
W pracy społecznej związała się z Polskim Towarzystwem Higienicznym (PTH), kolebką promocji zdrowia. Wraz z prof. Marcinem Kacprzakiem uczestniczyła w reaktywowaniu PTH w 1957 r. Przewodziła oddziałowi warszawskiemu, kierowała sekcją główną oświaty zdrowotnej, którą wprowadziła do Międzynarodowej Unii Oświaty Zdrowotnej. W 1988 r. nadano jej godność honorowego prezesa PTH. Było to pierwsze i jedyne tak wysokie wyróżnienie w stuletnich dziejach tego towarzystwa.
Dr Hanna Wentlandtowa zmarła 28 lutego 1994 r. Pochowana została z ceremoniałem kombatanckim na Cmentarzu Północnym w Warszawie. Jej życie i dzieło to cała epoka promocji zdrowia w Polsce, a ściślej jej członu oświatowego. Była twórczą kontynuatorką rodzimych tradycji wiązania medycyny z oświatą. Podążała drogą wytyczoną przez Helenę Radlińską, pielęgniarkę i pedagoga, promotorkę polskiej szkoły pedagogiki społecznej. Na tej podstawie stworzyła własną szkołę medyczną, z której wywodzi się całe pokolenie specjalistów zdrowotnej edukacji.
Była człowiekiem pogodnym, o wysokiej kulturze osobistej i filozoficznym dystansie do życia właściwym ludziom, którzy przeszli przez wojenne piekło. Otwarta na rzeczywisty postęp, odporna na plagę pseudonowości. Odróżniała w tradycji to, co w niej archiwalne, a godne szacunku, od tego, co w niej żywe i nadal nośne.
W bogatej kolekcji odznaczeń Hanny Wentlandtowej jedna ich para oddaje, czy wręcz symbolizuje całą treść życia: honorowy tytuł Zasłużonej dla Zdrowia Narodu oraz Medal Komisji Edukacji Narodowej. W przypadku Hanny Wentlandtowej są to dwie strony jednego medalu, nierozerwalna para.
Etapy rozwoju oświaty zdrowotnej.
Na podniesienie stanu zdrowia ludności i umocnienie higieny w świadomości i praktyce społecznej niewątpliwie ogromny wpływ miała oświata zdrowotna. Etapy jej rozwoju znakomicie przeanalizował na tle historycznym Maciej Demel. Demel wyodrębnił 7 okresów oświaty zdrowotnej w Polsce.
A.)Prehistoria oświaty zdrowotnej- główny reprezentant: Maciej z Miechowa.
B.)Epoka Kalendarzy- główny reprezentant: Szymon z Łowicza, Andrzej z Kobylina
C.)Epoka prasy- główny reprezentant: L. Lafontaine, J. Śniadecki, J.Perzyna.
D.)Epoka centralizmu państwowego- główny reprezentant: KEN, Warszawskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, G. Piramowicz, K.Kaczkowski.
Epoka narodnictwa („Judymów”)- główny reprezentant: Promyk, M. Brzeziński, Szkoły medycyny społecznej
F.)Epoka instytucji społecznych- główny reprezentant: A. Puławski, H. Jordan, B. Kaczorowski
G.)Epoka kooperacji- główny reprezentant: M. Kacprzak, H. Wentlandowa
Udział WHO i Banku Światowego w inicjacji promocji zdrowia w Polsce.
Higiena i oświata zdrowotna po II wojnie światowej rozwijały się szybko w związku z potrzebami kraju. Rozwinięto działalność Państwowego Zakładu Higieny, utworzono skuteczną inspekcję sanitarną, stworzono nowoczesną legislację (aczkolwiek nie do końca wprowadzoną w życie) ochrony środowiska, rozwinięto oświatę zdrowotną i wychowanie zdrowotne w szkołach.
Początkowy efekt zdrowotny związany ze zmniejszaniem się zachorowalności i umieralności na choroby zakaźne, spadkiem umieralności niemowląt, poprawą stanu sanitarnego miast i wsi nie utrzymywał długo. Już w latach 70. XX w. zaobserwowano zwiększenie zachorowalności i umieralności na choroby układu krążenia, nowotwory, wzrost urazów i wypadków. Pogarszająca się sytuacja zmusiła polski rząd w latach 80. do nowych inicjatyw w zakresie zdrowia. Towarzyszyły temu budzące się kraju tendencje wolnościowe z pragnieniem reform, także w ochronie zdrowia. Na początku lat 90. rząd Polski uznał, że promocja zdrowia i profilaktyka mogą przyczynić się do poprawy dramatycznego stanu zdrowia Polaków. W 1990 r. powstała Narodowa Strategia Zdrowia zaaprobowana przez Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej oraz Komitet Społeczno-Ekonomiczny Rady Ministrów.
Kryzys gospodarczy i ekonomiczny uniemożliwiał zrealizowanie strategii, dlatego po odbyciu rozmów i konferencji z przedstawicielami WHO i Banku Światowego rząd Polski wystąpił do Banku Światowego o pożyczkę w wysokości 130 mln dolarów na sfinansowanie Programu Rozwoju Służby Zdrowia. W umowie o kredyt zawartej 17 lipca 1992 r. pomiędzy rządem Polski a Międzynarodowym Bankiem Odbudowy i Rozwoju jednym z celów była poprawa stanu zdrowia poprzez zwiększenie możliwości promocji zdrowia.
W związku z tym przy Biurze ds. Zagranicznych Programów Pomocy Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej została utworzona roboczo- koordynacyjna grupa ds. promocji zdrowia, w której skład weszli specjaliści oraz po jednym przedstawicielu z konsorcjów zdrowia. Na szczeblu krajowym została powołana Rada Promocji Zdrowia. Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej oraz Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej wspólnie utworzyły grupę odpowiedzialną za zdrowie i bezpieczeństwo w zakładach pracy. Przygotowano plan zorganizowana wspólnie z WHO- Euro cyklu seminariów poświęconych szkoleniu specjalistów z promocji zdrowia. Do udzielenia pomocy w działaniach w dziedzinie promocji zdrowia wyznaczono 4 instytuty: w Warszawie Instytut Kardiologii oraz Instytut Matki i Dziecka, a w Łodzi Instytut Onkologii i Instytut Medycyny Pracy.
W konsorcjach zdrowia, szczególnie ciechanowskim, podjęto szereg działań w zakresie promocji zdrowia. Szczególny nacisk położono na ogólnopopulacyjne programy zmierzające do promocji zdrowego stylu życia, m. in. karmienia piersią, aktywności fizycznej, zdrowego żywienia i zmniejszania czynników ryzyka w celu jak najszybszego podjęcia działań profilaktycznych. Rozwinięto szereg programów profilaktycznych (kardiologiczny, onkologiczny, profilaktyki próchnicy zębów, zakażeń HIV/AIDS, ochrony zdrowia psychicznego itp.) Szczególnie rozwinięto i podkreślono w nich koncepcje pielęgniarki do prowadzenia promocji zdrowia i edukacji zdrowotnej. W Pomorkim Konsorcjum Zdrowia zajęto się promocją zdrowia w szkołach, a w Wielkopolskiej Unii Opieki Zdrowotnej - w podstawowej opiece zdrowotnej i w środowisku lokalnym. Podjęto działania na rzecz wprowadzenia w życie projekty WHO „ Szkoła Promująca Zdrowie”, rozwijanego prof. dr hab. Barbarę Wojnarowską.
Ostatecznie oprócz działań w wymienionych instytucjach naukowo-badawczych i konsorcjach w ramach projektu rządu Polskiego i Banku Światowego przeszkolono 100 osób z pionu sanitarno-epidemiologicznego w zakresie promocjo zdrowia oraz wzmocniono Zakład Oświaty Zdrowotnej i Promocji Zdrowia w Państwowym Zakładzie Higieny. W drodze konkursu wyłoniono zespoły, które w latach 1998 - 2002 zrealizowały następujące programy:
Program wychowania zdrowotnego uczniów szkół podstawowych i ponadpodstawowych
Program doskonalenia zawodowego pracowników oświaty zdrowotnej zatrudnionych w stacjach sanitarno- epidemiologicznych.
Program zapobiegania wypadkom i urazom „Bezpieczny i Zdrowy Dom”
Program edukacji żywieniowej i żywieniowej promocji zdrowia
Program promocji zdrowia w miejscu pracy
Program zapobiegania epidemii nikotynizmu w Polsce
Program infrastruktury dla promocji zdrowia i prewencji chorób układu krążenia na poziome lokalnym w Polsce.
Istotną innowacją wprowadzoną w realia kraju przez projekt Banku Światowego było przygotowanie wielu zespołów w różnych instytucjach do działalności w zakresie promocji zdrowia na podstawie programów z zastosowaniem ich monitoringu i ewaluacji. Cenna była też pomoc ekspercka w rozwijaniu umiejętności niezbędnych do projektowania programów i tworzenia koalicji międzysektorowych.
Podczas realizacji projektu Banku Światowego znacznie nasiliła się współpraca z Biurem Europejskim WHO. Bezpośrednie kontakty realizatorów projektu z ekspertami WHO oraz udział w konferencjach zadaniach związanych z realizacją projektów WHO: „Zdrowe Miasto”, „Szkoła Promująca Zdrowie”, „Szpital Promujący Zdrowie” mobilizowały środowiska naukowe do badań i wdrożenia działań w oparciu o programy lokalne. Spowodowało to znaczne przybliżenie problematyki promocji zdrowia środowiskom wielu sektorów, szczególnie zdrowia, edukacji i ekologii. Doprowadziło także do rozwoju oryginalnych projektów na rzecz promocji zdrowia. Powstały one w Centrum Organizacji i Ekonomiki Ochrony Zdrowia w Zakładzie Promocji Zdrowia, który do 2003 r. pełnił rolę ośrodka koordynacyjnego tych projektów. Były to projekty: „ Samorządowy Ośrodek Ekologii i Zdrowia”, „Zdrowy Dom”, „ Promocja Zdrowia w Podstawowej Opiece Zdrowotnej”.
1