Integracja międzynarodowa
Pojęcie integracji międzynarodowej definiowane jest w literaturze przez wielu badaczy. Bella Balassa proponuje traktowanie integracji międzynarodowej jako procesu i stanu. Według niego integracja traktowana jako proces obejmuje przedsięwzięcia zmierzające do zniesienia dyskryminacji między jednostkami gospodarczymi należącymi do różnych państw. Integracja traktowana jako stan oznacza zaś pewien idealny docelowy układ, którego osiągnięcie oznaczałoby zamknięcie procesu integracyjnego. Balassa jest także twórcą klasycznego już dzisiaj podziału etapów integracji międzynarodowej. Systematyka ta występuje powszechnie w literaturze prawniczej i ekonomicznej. Podział ten obejmuje kilka etapów integracji gospodarczej, które mogą po sobie następować świadcząc jednocześnie o wzrastającym zacieśnianiu więzów ekonomicznych pomiędzy państwami uczestniczącymi w danym przedsięwzięciu integracyjnym. Etapy te to: strefa wolnego handlu, unia celna, wspólny rynek, unia gospodarcza oraz pełna integracja.
Tabela pokazuje cechy charakterystyczne danego etapu integracji gospodarczej. Warto zwrócić uwagę, że każdy kolejny etap cechuje rozszerzenie zakresu współpracy państw należących do ugrupowania integracyjnego.
Etap integracji |
Charakterystyka |
strefa wolnego handlu |
brak ceł wewnątrz ugrupowania integracyjnego |
unia celna |
brak ceł wewnątrz ugrupowania integracyjnego oraz wspólna taryfa celna |
wspólny rynek |
brak ceł wewnątrz ugrupowania integracyjnego, wspólna taryfa celna, swobodny przepływ osób, usług i kapitału |
unia gospodarcza
|
brak ceł wewnątrz ugrupowania integracyjnego wspólna taryfa celna swobodny przepływ osób, usług i kapitału harmonizacja polityki gospodarczej |
pełna integracja gospodarcza |
brak ceł wewnątrz ugrupowania integracyjnego wspólna taryfa celna swobodny przepływ osób, usług i kapitału harmonizacja polityki gospodarczej wspólna waluta jednolita polityka kursowa i pieniężna |
Organizacja międzynarodowa
Organizacja międzynarodowa definiowana jest najczęściej jako względnie trwały (stały) związek suwerennych państw, powstały w wyniku umowy międzynarodowej, posiadający stałe organy wyposażone w określone w tej umowie uprawnienia działające dla realizacji wspólnych celów.
Do najważniejszych cech każdej organizacji międzynarodowej zalicza się :
a) jej trwały charakter,
b) istnienie specjalnej umowy międzynarodowej powołującej organizację do życia,
c) wyodrębnienie specjalistycznych organów zarządzających organizacją.
Przykładami organizacji międzynarodowych mogą być Organizacja Narodów Zjednoczonych (ONZ), Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE), Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (EFTA) a także Unia Europejska.
Unia Europejska
Unia Europejska to typ związku między państwami, organizujący współpracę między krajami członkowskimi oraz między ich mieszkańcami. Zasadniczym celem Unii Europejskiej jest zapewnienie postępu gospodarczego i społecznego oraz ochrona wolności, praw i interesów mieszkańców krajów członkowskich UE. Unia Europejska w swojej działalności respektuje tożsamość narodową państw członkowskich, ich historię i tradycję. Gwarantuje rozwój demokracji, respektowanie praw człowieka, prywatną własność i wolny rynek.
Unia Europejska wypełnia większość cech organizacji międzynarodowej bowiem jest strukturą opartą na podstawie umowy międzynarodowej, dysponuje samodzielnymi organami i ma własne cele w polityce międzynarodowej. Na przeszkodzie w pełnym uznaniu jej za organizację międzynarodowa stoi jednak brak wyraźnego określenia jej osobowości prawnej.
Kwestia osobowości prawnej Unii definitywnie rozstrzygnięta została dopiero projekcie Konstytucji UE. Artykuł I-6 projektu Konstytucji w wersji przyjętej przez Konwent UE nie pozostawia w tym zakresie niedomówień stwierdzając: "Unia posiada osobowość prawną".
Powołanie do życia w 1992 roku Unii Europejskiej możliwe było dzięki zapoczątkowaniu i intensywnemu rozwojowi procesu integracji europejskiej po II wojnie światowej. W 1948 roku powołano do życia Europejską Organizację Współpracy Gospodarczej, której głównym zadaniem była dystrybucja amerykańskiej pomocy przekazywanej krajom europejskim w ramach planu Marshalla. Organizacja ta była pierwszą formą współpracy nowego typu grupującą aż 16 państw europejskich. Powojenna idea integracji europejskiej zmaterializowała się także dzięki sprzyjającym okolicznościom politycznym i ekonomicznym. Zrujnowane działaniami wojennymi gospodarki krajów naszego kontynentu potrzebowały dostaw tanich surowców. W sferze politycznej podstawowy problem stanowiła kwestia pokojowego ułożenia relacji pomiędzy dotychczasowymi wrogami. W tej sytuacji na podatny grunt trafiła koncepcja francuskiego ministra spraw zagranicznych Roberta Schumana, który 9 maja 1950 roku zaproponował utworzenie międzynarodowej struktury integracyjnej opartej o swobodny handel dwoma podstawowymi surowcami - węglem i stalą. Propozycja Schumana przyjęta została przez Francję, Niemcy, Włochy, Belgię, Holandię i Luksemburg co pozwoliło na podpisanie w 1951 roku w Paryżu traktatu ustanawiającego Europejską Wspólnotę Węgla i Stali. Dalszy rozwój idei integracyjnej doprowadził sześć lat później do powołania dwóch kolejnych wspólnot - Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej i Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej. Korzyści polityczne i ekonomiczne płynące z członkostwa we Wspólnotach stały się przyczyną, dla której stopniowo do Wspólnot przystępowały kolejne państwa członkowskie: w 1973 roku Wielka Brytania, Irlandia i Dania, w 1981 roku Grecja, w 1986 roku Hiszpania i Portugalia. W roku 1995 Unia Europejska rozszerzyła się przyjmując do swego grona Austrię, Finlandię i Szwecję.
Powołanie Unii Europejskiej do życia poprzedzone było działaniami koncepcyjnymi w sferze politycznej, do których zaliczyć należy głównie tzw. raport Tiendemansa pochodzący z 1975 roku oraz równoległe projekty Parlamentu Europejskiego (projekt Spinellego) i Rady Europejskiej (raport Dooge,a). Ostatecznie Traktat o Unii Europejskiej uzgodniony został podczas spotkania Rady Europejskiej w Maastricht w grudniu 1991 (traktat wszedł w życie 1 listopada 1993).
Zasady rządzące stosunkami wewnątrz Unii Europejskiej
Rozwój idei integracji europejskiej i praktyka funkcjonowania Unii Europejskiej wskazują, że proces integracji europejskiej realizowany jest w oparciu o reguły podstawowe respektowane przez wszystkie państwa członkowskie. Reguły te rządzą nie tylko stosunkami wewnątrz samej Unii. Ich przestrzeganie stanowi także warunek przyjęcia nowych członków do Wspólnoty. Do reguł tych zaliczyć należy między innymi:
a) zasadę pokojowego współistnienia państw i rozwiązywania konfliktów na drodze dyplomatycznej,
b) respektowanie zasad demokracji i praw człowieka w wewnętrznych porządkach państw członkowskich,
c) zasadę subsydiarności,
d) zasadę solidarności.
Zasada pokojowego współistnienia państw legła u podstaw pierwszej Wspólnoty tworzonej w 1951 roku. Robert Schuman, jeden z twórców koncepcji integracji Europy, już w 1950 roku mówił o Niemczech i Francji, że "solidarność między tymi dwoma krajami ustanowiona przez połączenie produkcji pokaże, że wojna między tymi dwoma krajami stanie się nie tylko nie do pomyślenia, ale materialnie niemożliwa". W ten sposób idea pokoju w Europie znalazła swój praktyczny wymiar w ramach kolejno tworzonych Wspólnot. Reguła pokojowego współistnienia wyraża się także w mechanizmach decyzyjnych Unii Europejskiej. Kluczowe znaczenie ma tu funkcjonowanie Rady Europejskiej, która jako spotkanie szefów państw i rządów krajów członkowskich, decyzje polityczne wypracowuje na zasadzie jednomyślności wszystkich uczestniczących państw. Warto także zwrócić uwagę, że sfera bezpieczeństwa europejskiego znalazła wyraz w ustanowieniu II Filaru Unii Europejskiej (Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa). Unia Europejska respektuje prawo państw członkowskich do uczestnictwa w Pakcie Północnoatlantyckim (NATO) uznając de facto tę strukturę za głównego architekta bezpieczeństwa europejskiego.
Funkcjonowanie UE oparte jest o reguły demokracji i respektowania praw człowieka.
W oparciu o te zasady funkcjonują instytucje wspólnotowe, respektowania ich Unia wymaga także od państw członkowskich. Art.6 Traktatu o Unii Europejskiej (TUE) stanowi, że Unia opiera się na zasadach wolności, demokracji poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności oraz rządów prawa; zasady te są wspólne państwom członkowskim. Ten sam przepis stwierdza, że Unia Europejska respektuje prawa podstawowe zagwarantowane w Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i podstawowych wolności. Reguła demokracji w praktyce traktowana jest jako zasada "matka" dla innych zasad o charakterze strukturalnym. Respektowanie reguł demokracji w wewnętrznych porządkach konstytucyjnych państw członkowskich wiąże się ściśle z zasadą wolności i polega w praktyce na stosowaniu mechanizmów pięcioprzymiotnikowego prawa wyborczego, istnieniu organów przedstawicielskich, kadencyjności tych organów, szanowaniu praw i wolności jednostki oraz demokratycznych zasad tworzenia prawa.Na poziomie wspólnotowym zasada demokracji realizowana jest między innymi poprzez istnienie Parlamentu Europejskiego, zwłaszcza od czasu wprowadzenia wyborów bezpośrednich do tego organu. Ponieważ jednak zakres kompetencji Parlamentu jest znacznie mniejszy niż ma to miejsce w przypadku parlamentów krajowych, ponadto funkcjonują skomplikowane procedury decyzyjne w tym np. system głosów ważonych w Radzie Unii (vide: lekcja Komisarze, deputowani...) komentatorzy europejskiego życia publicznego podkreślają, że istnieje wciąż problem "deficytu demokracji w Unii".
Zasada subsydiarności (pomocniczości) to jedna z zasad ustrojowych Wspólnot Europejskich. Oznacza ona obowiązek podejmowania decyzji na szczeblu możliwie najbliższym obywatelowi. W przypadku Unii Europejskiej zasadę tę wprowadza Traktat o Unii Europejskiej stanowiący art. 2 TUE, że cele Unii Europejskiej mają być osiągane z poszanowaniem zasady pomocniczości. Praktyczne znaczenie dla jej realizacji w Unii ma art. 5 TUE wskazujący, że w dziedzinach które nie podlegają kompetencji wyłącznej Wspólnoty może ona podejmować działania tylko wówczas i tylko w takim zakresie, w jakim cele proponowanych działań nie mogą być osiągnięte przez same państwa członkowskie, a mogą ze względu na skutki być lepiej zrealizowane na poziomie Wspólnoty. Zasada pomocniczości jest głównie dyrektywą polityczną i dyrektywą polityki prawa. Dotyczy więc ona zwłaszcza tworzenia prawa w tym głownie w obrębie II i III filaru oraz zawierania i uchwalania umów międzynarodowych tylko w takim zakresie w jakim jest to potrzebne.
Zasada solidarności
Jest ona często utożsamiana z zasadą dobra wspólnego. Zasada solidarności opiera się na jedności rodzaju ludzkiego powiązanego różnymi zależnościami, które domagają się pełniejszego zespolenia między ludźmi w duchowym braterstwie i miłości. Solidarność zakłada wzajemne zrozumienie i współpracę między jednostkami, ugrupowaniami społecznymi i państwami oraz całą ludzkością, której celem jest światowe dobro wspólne.
Zasada solidarności w warunkach Unii Europejskiej zakłada, że wartości na jakich opiera się Unia stanowią dobro nadrzędne nad partykularnymi interesami poszczególnych państw. W prawie Unii Europejskiej wyrażona została w art. 10 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską. Art. 10 Traktatu zobowiązuje państwa członkowskie UE do podejmowania wszelkich właściwych środków o charakterze ogólnym i specjalnym w celu realizacji zobowiązań traktatowych. Państwa mają powstrzymać się od działań mogących zaszkodzić realizacji celów traktatowych. Zasada solidarności rozwinięta została w orzecznictwie ETS. Trybunał uznał, że państwa członkowskie nie mogą powoływać się na interesy narodowe lub trudności wewnętrzne w celu usprawiedliwienia niewykonania prawa wspólnotowego lub jednostronnego wycofania się z podjętych zobowiązań.
Podstawowe swobody rynku wewnętrznego
Rynek wewnętrzny jest zdefiniowany w Art. 7a Traktatu o utworzeniu Wspólnoty Europejskiej (według jednolitego tekstu z 1992 r.) jako obszar bez granic wewnętrznych, na którym zostaje zapewniony swobodny przepływ towarów, osób, usług i kapitału.
Jego istotą jest osiąganie wielorakich celów służących społeczności europejskiej: zrównoważonego i trwałego rozwoju, uwzględniającego potrzeby środowiska naturalnego; wysokiego poziomu zatrudnienia oraz godziwej ochrony socjalnej; lepszych standardów życia i jego jakości oraz spójności gospodarczej i społecznej. Odpowiednio funkcjonujący rynek wewnętrzny bez granic ma wpływać na poprawę wyników gospodarczych państw członkowskich, dzięki oddziaływaniu na rzecz lepszej alokacji czynników produkcji, umożliwieniu zwiększenia skali produkcji i osiągnięciu płynących z tego korzyści, zapewnieniu swobody konkurencji i stwarzaniu zachęt do inwestowania. Konsumenci dokonujący zakupów na rynku wewnętrznym są lepiej poinformowani oraz lepiej chronieni przed ewentualnymi niebezpieczeństwami wynikającymi z zakupu danego towaru czy usługi. System kontroli przestrzegania istniejących przepisów, został pomyślany tak, aby mógł skutecznie działać wewnątrz Jednolitego Rynku, a nie w momencie przekraczania granic narodowych przez towar.
Cztery swobody rynku wewnętrznego to swego rodzaju wolności regulowane Traktatem ustanawiającym Wspólnotę Europejska, związane z funkcjonowaniem Jednolitego Rynku.
Są to:
1. Swoboda przepływu towarów (art. 23 - 31),
2. Swoboda przepływu osób (art. 39 - 48),
3. Swoboda przepływu usług (art. 49 - 55),
4. Swoboda przepływu kapitału (art. 56-60).
Zasada swobodnego przepływu towarów oznacza, że towary na całym obszarze UE mogą się przemieszczać bez jakichkolwiek utrudnień. Towar wprowadzony legalnie do obrotu w jednym państwie UE może być sprzedawany na terytorium każdego innego. Import z państw trzecich podlega całkowicie jednolitym warunkom na obszarze całej Wspólnoty. Samo pojęcie towaru nie zostało zdefiniowane w Traktacie. Natomiast definicja określona w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, w sprawie Komisja Europejska v. Włochy (sprawa nr 7/68) określiła towary jako wszelkie produkty posiadające wartość wymierną w pieniądzu i mogące jako takie stanowić przedmiot transakcji handlowych. Zatem towarem są np. energia elektryczna, nośniki energii, odpady śmieci. Nie są natomiast towarami np. pieniądze (dotyczy swobody przepływu kapitału), ulotki, druki reklamowe (dotyczy swobody przepływu usług), audycje telewizyjne i radiowe (dotyczy swobody przepływu usług). Swobodny przepływ osób polega na zakazaniu dyskryminacji ze względu na obywatelstwo w dziedzinie zatrudnienia, wynagrodzenia i innych warunków pracy i wyraża się, z zastrzeżeniem ograniczeń podyktowanych względami porządku i bezpieczeństwa publicznego oraz zdrowia publicznego, w prawie do przemieszczenia się, pobytu i podjęcia pracy w wybranym państwie członkowskim. Przy czym należy pamiętać, że swobodą tą objęci są jedynie obywatele państw członkowskich.
Swoboda świadczenia usług ma charakter uzupełniający względem innych swobód regulowanych Traktatem ustanawiającym Wspólnotę Europejską. Usługę można zdefiniować jako świadczenie z reguły odpłatne, które dokonywane jest transgranicznie i ma charakter czasowy. Cechy charakterystyczne usługi w znaczeniu prawa wspólnotowego to: odpłatność, transgraniczność, czasowość (epizodyczność). Odpłatność jest koniecznym elementem pozwalającym uznać dane świadczenie za usługę. Usługa regulowana TWE musi mieć charakter transgraniczny.
Wyróżnia się cztery typowe sytuacje świadczenia usług:
a) Usługodawca przyjeżdża do usługobiorcy celem świadczenia usługi (swoboda czynna świadczenia usług)
b) Usługobiorca przyjeżdża do usługodawcy celem otrzymania usługi (swoboda bierna świadczenia usług)
c) Granicę "przekracza" sama usługa (tzw. usługa korespondencyjna)
d) Usługodawca będący obywatelem jednego państwa członkowskiego i usługobiorca, będący obywatelem drugiego państwa członkowskiego znajdują się w państwie trzecim, w którym świadczona jest usługa.
Beneficjentami tej swobody są obywatele państw członkowskich i podmioty gospodarcze będące podmiotami wspólnotowymi (zakres podmiotowy).
Swoboda przepływu kapitału i płatności kształtowała się bardzo długo. Eliminację ograniczeń przepływu kapitału należącego do rezydentów oraz wszelkiej dyskryminacji ze względu na narodowość lub siedzibę stron, bądź miejsce zainwestowania kapitału przewidywał Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Gospodarczą w art. 67 - 73 Kluczową rolę w liberalizowaniu przepływu kapitału odegrały dyrektywy kapitałowe z 11 maja 1960 r. oraz z 18 grudnia 1962 r. Dzieliły one przepływy kapitałowe na 4 grupy (A, B, C, D). Ramowych podstaw prawnych do pełnej liberalizacji przepływów kapitału i płatności dostarczyły dopiero dyrektywy z 17 listopada 1986 r. oraz 24 czerwca 1988 r., co utorowało drogę do zniesienia ograniczeń dewizowych w dziedzinach o podstawowym znaczeniu dla bankowości inwestycyjnej. Ostatnim państwem, które zniosło restrykcje w przepływie kapitału i płatności była Grecja. Uczyniła to 16 maja 1994 r. Aktualnie problematyka przepływu kapitału i płatności regulowana jest w art. 56-60 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską. Należy podkreślić, iż art. 58 TWE w dalszym ciągu pozostawia państwom członkowskim możliwość odwoływania się do środków ochronnych służących zapobieganiu naruszeniom przepisów krajowych, zwłaszcza podatkowych oraz w przedmiocie nadzoru nad instytucjami finansowymi.
______________________________________________________________________________
Opracowano na podstawie:
1. Barcz J. (red), Prawo Unii Europejskiej - zagadnienia systemowe, Warszawa, 2002 ;
2. Emmert F., Morawiecki M., Prawo europejskie, Warszawa 2002;
3. Marszałek A.(red.), Integracja europejska, Łódź 2000;
4. Mik C., Europejskie prawo wspólnotowe, Tom I, Warszawa, 2000 r.
5. Portal najczęściej zadawanych pytań http://www.pytania.ukie.gov.pl
6. System nauczania na odległość EUROPA ON-LINE http://www.kursy.ukie.gov.pl
7. Traktat o Unii Europejskiej - komentarz, K.Lankosz (red.), Warszawa 2003;