POZNAWCZA PSYCHOLOGIA STOSOWANA - zajęcia 1. PSYCHOFIZYKA

1. Psychofizyka; progi wrażliwości sensorycznej; najmniejsze zauważalne różnice zmiany siły działania bodźca; okno i horyzont jednoczesności - kto i jak może z tej wiedzy skorzystać?

2. Pojęcie Psychofizyka - nauka ścisła o stosunkach funkcjonalnych oraz stosunkach zależności między duszą i ciałem, między światem cielesnym i duchowym, fizycznym a psychicznym (Fehner). Zadanie polega na badaniu regularnych korelacji między bodźcem fizycznym a zachowaniem lub doznaniem psychicznym/umysłowym, które ten bodziec wywołuje.

Zestawienie wrażeń psychicznych z fizycznym natężeniem bodźców.

Wrażenie - pierwotny i najbardziej podstawowy proces poznawczy człowieka.

Powstaje na skutek bezpośredniego działania bodźców ze świata zewnętrznego lub z wnętrza organizmu na zakończenia nerwowe (receptory), wywołując reakcję psychiczną.

Najważniejsza postać: fizyk i fizjolog oraz filozof z zamiłowania Gustaw Teodor Fechner, który wykładał na Uniwersytecie Lipskim.

Fechner wyszedł z założenia, że skoro każde zjawisko psychiczne jest przejawem zjawiska fizycznego, a każdemu stanowi świadomości towarzyszy równolegle przebiegający proces ruchowy, to można się pokusić o zmierzenie procesu psychicznego za pośrednictwem procesu fizycznego. Zamierzał opisać związek dwóch światów (psychiczny/fizyczny) w języku matematycznym.

Techniki psychofizyczne Gustawa Fechnera służyły do pomiaru siły wrażenia doznawanego przez przytomny, normalny organizm w reakcji na bodźce o różnej sile. Niezależnie od tego, czy były to bodźce świetlne, dźwiękowe, smakowe, zapachowe lub dotykowe, technika ich pomiaru pozostawała ta sama: ustalanie progów i konstruowanie skal psychofizycznych odnoszących siłę wrażenia do siły bodźca.

Progi psychofizyczne dotyczą zdolności do odbierania informacji ze świata zewnętrznego. Na nasz organizm oddziałuje bez przerwy wiele form energii. Części z nich w ogóle nie jesteśmy w stanie spostrzec. Dotyczy to m.in. pól magnetycznych.

Ciekawostka: (Niektóre zwierzęta, które to potrafią, np. ptaki wędrowne dysponują zmysłem magnetycznym, ułatwiającym im nawigowanie podczas długich przelotów)

Inne formy energii odbieramy za pomocą naszych zmysłów tylko w pewnych przedziałach (pasmach) częstotliwości i natężenia. Progi są właśnie granicami tych przedziałów. Fale dźwiękowe słyszymy w określonym zakresie częstotliwości. Smak odczuwamy przy pewnym stężeniu roztworu substancji w wodzie, zapach przy pewnej jego intensywności itd.

Ciekawostka: (zmysły nie są naszą najmocniejszą stroną. Pies ma wielokrotnie lepszy od nas węch, ptaki - wzrok (myszołów widzi w trawie mysz z wysokości 800 m), koty - słuch)

Psycholodzy wyróżniają kilka rodzajów progów:

• próg absolutny (dolny) - najmniejsza wartość bodźca wywołująca reakcję (np. najcichszy dźwięk, który możemy usłyszeć);

• próg różnicy (względny; czułości) - minimalna wielkość różnicy między dwoma bodźcami, która wywołuje reakcję (np. minimalna, jeszcze dostrzegalna różnica pomiędzy odcieniami tej samej barwy);

• próg tolerancji (górny) - największa siła bodźca, przy której receptor reaguje jeszcze w sposób proporcjonalny do natężenia bodźca.

• 1) poczynając od pewnej siły bodźca, receptor nie reaguje już na wzrost jego intensywności, np. przy silnym blasku nie jesteśmy w stanie zarejestrować zmian w jego natężeniu, jesteśmy po prostu oślepieni,

• 2) wartość siły bodźca, powyżej której może dojść do uszkodzenia receptora (a subiektywnie odczuwamy ból, jak chociażby przy bardzo silnym huku czy dotknięciu gorącego przedmiotu);

• próg chwilowy - wartość określająca aktualny stan wrażliwości receptora (po wejściu z jasnego do ciemnego pomieszczenia nasz wzrok przez pewien czas adaptuje się do ciemności, zwiększając swoją wrażliwość, a tym samym obniżając wartość progu dolnego)

Progowa wartość siły bodźca fluktuuje w czasie. Zmienia się wrażliwość receptorów często w bardzo dużym przedziale. Inaczej widzimy w nocy, inaczej w dzień. Również nastawienie zmienia progi.

Przy wielokrotnym lub nieprzerwanym działaniu bodźca jego próg rośnie. Gdy bez przerwy jemy cukierki, smak dwudziestego z kolei jest dla nas mniej intensywny niż pierwszego

Badanie progów ma duże znaczenie praktyczne! Pozwala określić maksymalną wartość oddziaływań energetycznych, stosowanych w naszym otoczeniu, np. oświetlenie stanowiska pracy czy głośność dźwięku płynącego ze słuchawki telefonicznej, natężenie światła ostrzegawczego na tablicy rozdzielczej pilota Ponadto, przy badaniu progów, możliwe jest prześledzenie, jak na wrażliwość receptora wpływają zakłócenia zewnętrzne, wiek osoby, stan jej zdrowia, wahania uwagi, zmęczenie itp.

Największym dokonaniem Fechnera było ustalenie prawa głoszącego, że przyrost subiektywnego wrażenia psychicznego jest zależny od siły (wielkości) bodźca w sposób logarytmiczny. Prawo, znane jako prawo Webera-Fechnera, jest podstawą psychofizyki.

r = reakcja układu biologiczne (wrażenie psychiczne/zmysłowe)

k = doświadczalnie wyznaczony współczynnik proporcjonalności

B = natężenie danego bodźca

B₀ = wartość początkowa danego bodźca

W 1834 roku Weber (niemiecki anatom i psycholog) sformułował prawo proporcjonalności pomiędzy wielkością tej różnicy a wielkością bodźca wyjściowego, które zapisał w postaci:

dA - wielkość najmniejszej odczuwalnej różnicy bodźca A
A - wielkość bodźca wyjściowego A
r - stały współczynnik proporcjonalności

Weber: zdolność odróżniania bodźców zmysłowych w zakresie ich wartości

3. Okno jednoczesności.

Czas absolutny -„Absolutny, prawdziwy i matematyczny czas na podstawie własnej natury i sam z siebie płynie równomiernie bez żadnej relacji do czegokolwiek na zewnątrz” -> prawa fizyki (np. prędkość)

Czas subiektywny - Newton określa czas subiektywny następująco (w wolnym przekładzie): „Względny, subiektywny i zwyczajny czas jest zewnętrzna, przekazana nam przez narządy zmysłów miara czasu absolutnego, a to na podstawie trwania ruchu i bez względu na to. czy ta miara jest dokładna czy nierównomierna.

Pozorny wniosek: skoro czas subiektywny jest miarą czasu absolutnego, to czas subiektywny również płynie równomiernie - pozory?

jak do człowieka dociera czas?

Odpowiedzi było wiele:

Arystoteles: Czas jest ilością ruchu ze względu na przed i po

Richard Feynman: Czasem jest to, co się dzieje, kiedy nic innego się nie dzieje.

Św. Augustyn: Jeśli nikt mnie o to nie pyta, wiem. Jeśli pytającemu usiłuję wytłumaczyć, nie wiem.

Hierarchiczna klasyfikacja przeżyć czasowych:

Przeżywanie jednoczesności w porównaniu do niejednoczesności, przeżywanie następstwa, czyli kolejności czasowej zdarzeń, przeżywanie teraźniejszości, czyli teraz itd.

Zatem: przeżywanie następstw zakłada niejednoczesność itd.

Co to jest jednoczesność?

Eksperyment: Osobie poddawanej doświadczeniu nakładamy słuchawki, po czym do każdego ucha oddzielnie nadajemy krótko trwające dźwięki. Każdy z dobranych przez nas bodźców akustycznych powinien trwać tylko jedna tysięczna sekundy. Jeżeli lewe i prawe ucho pobudzane są "jednocześnie", to znaczy jeśli nie ma określonego odstępu miedzy dźwiękiem z lewej a dźwiękiem z prawej, osoba badana słyszy nie dwa dźwięki w obu uszach, jak się może należało spodziewać, lecz tylko jeden dźwięk. Dźwięk ten ma dziwną właściwość: słyszy się go ,.w głowie". To znaczy, że informacja akustyczna z obu uszu zlewa się w jeden pojedynczy dźwięk. Mówimy wiec w tym wypadku o zjawisku „fuzji brzęku".

Ciekawostka: zlanego brzęku nie słyszymy dokładnie w środku głowy, że jest on nieco przesunięty w lewo. Wiąże się to z tym. że lewa półkula mózgu jest szczególnie kompetentna do przetwarzania bodźców czasowych i że — mówiąc językiem antropomorficznym — zawsze próbuje analizę przyciągnąć ku sobie, kiedy wystepują bodźce czasowo od siebie oddzielone.

(Powyższy eksperyment: osoba poddana doświadczeniu jest pytana, czy postrzega jeden, czy dwa bodźce.)

Nawet jeśli między oboma bodźcami występuje obiektywnie wymierna różnica, na przykład 2tysięcznych sekundy - zawsze słyszy się tylko jeden dźwięk

• to co odległe od siebie o 2tysieczne sekundy, a wiec obiektywnie niejednoczesne, pojawia się subiektywnie jako jedno wydarzenie. W stosunku do tych bodźców akustycznych, znajdujemy się

w oknie jednoczesności.

Okno jednoczesności - odstęp czasu, poniżej którego dwa obiektywne bodźce są odbierane jako jedno wydarzenie.

Przyczyną występowania okna jednoczesności jest proces przetwarzania odebranego bodźca do postaci bioelektrycznej (potencjału receptorowego). W związku z tym nie można go zmniejszyć poprzez trening.

Kiedy będziemy nadal wydłużali czasowy odstęp, osiągniemy wreszcie próg, powyżej którego zlewanie się dwóch brzęków w jeden jest niemożliwe. Poza obrębem okna jednoczesności usłyszymy dwa brzęki.

(próg zależy od indywidualnych cech: wiek, głośność brzęków itd.)

Okno jednoczesności/dotyk/wizualny:

Jeśli krótkotrwały bodziec pobudza skórę, okno jednoczesności wydłuża się ok. 10 tysięcznych sekundy, w przypadku bodźca wizualnego do ok. 20/30 tysięcznych sekundy.

Z obserwacji wynika zatem, że fizykalna jednoczesność nie jest tym samym co subiektywna jednoczesność. Okno jednoczesności różni się w zależności od naszego oglądu świata (najmniejsze okno mamy podczas słyszenia).

Drugie doświadczenie:

Pytanie: który bodziec był pierwszy, a który drugi (w przypadku bodźców akustycznych, czy w lewym, czy w prawym uchu).

Aby przyporządkować pewne wydarzeniu jakiemuś następstwu (niejednoczesność), z konieczności musi zaistnieć identyfikacja (bodźców). Aby to nastąpiło, odstęp czasowy pomiędzy dźwiękami musi wynosić 30-40tysięcznych sekundy. Zatem, pomimo tego, ze słyszymy dźwięki od ok. 4tysiecznęj sekundy, musi upłynąć czas 10krotnie dłuższy, aby rozpoznać który dźwięk był pierwszy a który drugi. Oznacza to, że identyfikacja wydarzenia wymaga więcej czasu, niż odróżnienie jedności od dwoistości.

Dla innych układów zmysłowych (dotyk, wzrok), przedział czasowy jest identyczny, podczas gdy rozpiętość jednoczesności jest inna.

Dlaczego okno jednoczesności jest różne?

Np. dlatego, że oko w porównaniu ze słuchem jest pod względem czasowym układem stosunkowo powolnym. Przyczyną jest między innymi to, że przemiana energii świetlnej w impulsy rozumiane przez mózg, a więc w mowę mózgu, opiera się na stosunkowo powolnym procesie chemicznym, podczas gdy przemiana energii akustycznej w mowę mózgu przebiega znacznie prędzej - uwarunkowanie procesami zachodzącymi w mózgu.

Ciekawostka: Uraz pewnej okolicy mózgu doprowadza do znacznego upośledzenia zdolności określania następstwa bodźców akustycznych. Choć okno jednoczesności może nie ulec zmianie (pacjent rozróżnia bodźce akustyczne jako niejednoczesne), to nie potrafi ich postrzegać w odpowiedniej kolejności (błędna identyfikacja). Oznacza to, że informacje przekazywane mową nie będą już rozumiane (będą docierały do pacjenta nazbyt prędko).

4. Reakcje i Horyzont jednoczesności.

Czas reakcji - miara bardzo lubiana i chętnie stosowana przez psychologów

Według czasów reakcji można oceniać szybkość procesów myślowych (a także np. stopień oddziaływania alkoholu na sprawność).

Wyróżnia się dwa rodzaje reakcji:

• Proste

• Z wyboru

Reakcja z wyboru - w określonym momencie pojawia się określony sygnał, na który trzeba możliwie prędko zareagować

• Start do biegu na 100metrów

• Szybkie ruszenie samochodem z chwilą włączenia się zielonego światła

Są to reakcje proste, na jeden określony sygnał następuje jedna reakcja (rozpoczęcie biegu, nadepnięcie na pedał gazu) -> zwykle wyuczone zachowanie, można je ćwiczyć.

Na bodziec można zareagować dowolnie powoli, ale nie dowolnie szybko. Innymi słowy, w kierunku czasów krótszych istnieje granica absolutna - bariera biologiczna (w przypadku bodźców akustycznych wynosi około 1/10 sekundy). Granica ta jest wyznaczona poprzez procesy przebiegające w narządach zmysłu, w mózgu, w mięśniach.

Reakcja na sygnały optyczne jest powolniejsza niż na sygnały akustyczne!

Wynosi około 0,04sekundy więcej (średnio reakcja następuje po 0,17 sekundy)

Jadąc z prędkością 180km/h (a więc 50m/s), różnica 0,04 sekundy wynosi 2m - czyli stosunkowo dużo w znaczeniu życiowym.

Ciekawostka: Gracze w Squasha posiadają znakomity czas reakcji słuchowej (często muszą reagować na bodziec akustyczny - przewidywanie toru lotu piłki i ustawienie rakiety na podstawie sygnału akustycznego wytworzonego w momencie gdy rakieta przeciwnika uderza w piłkę, lub gdy ta odbija się od ściany)

Obiektywnie jednocześnie zdarzenia są w stosunku do siebie subiektywne! (przesunięte w czasie z powodu różnicy w tempie procesów odbywających się w poszczególnych narządach).

Prędkość rozchodzenia się dźwięku - 330 m/s

Prędkość światła - 300x10⁶ m/s

Horyzont jednoczesności - taka odległość przedmiotu/obiektu, aby wychodzące od niego dźwięki i sygnał świetlny docierały rzeczywiście do mózgu (tak aby możliwe były takie same czasy reakcji).

Z obliczeń - ok. 12m, średnio ok. 10m.

Poniżej horyzontu jednoczesności jest świat akustyczny, powyżej - wizualny/optyczny.

Horyzont nie jest stały, różnicuje go wiele czynników: temperatura (im cieplej, tym dźwięk biegnie szybciej, wiec horyzont oddala się)

Coctail party! Oko może przekazać uchu dane obliczeniowe lokalizacji, i odwrotnie.

-> Wrażliwość percepcyjna

5. Wrażliwość zmysłowa konsumenta

Badanie, co człowiek może zobaczyć, a czego w ogóle nie jest w stanie zobaczyć.

Docierające do konsumenta bodźce marketingowe, takie jak reklama, produkt, czy opakowanie produktu, można rozpatrywać jako składające się z prostych wymiarów (wielkości, kształtu, koloru). Dostrzeżenie tych wymiarów, a dalej dostrzeżenie różnicy w wielkościach danego wymiaru, zależy od wrażliwości zmysłowej konsumenta.

• Dostosowanie bodźców (najbardziej wrażliwy jest wzrok i dotyk, mniej słuch, jeszcze mniej smak i zapach).

• Komunikat podprogowy (klienci nie dostrzegają różnic świadomie)

• Pokazanie dwóch, identycznych fotografii przedstawiających tą samą kobietę. Zadanie polegało na wskazaniu różnic (która bardziej się podoba). Ludzie podświadomie wybierali kobietę o większych źrenicach (jedyna różnica). Informacja była przetwarzana na poziomie emocjonalny, a nie sensorycznym, dlatego zakłada się, że był to komunikat podprogowy (ludzie nie zwrócili uwagi na wielkość źrenic).

[Ciekawostka: Mężczyźni nie zwracają uwagi na różnice w wielkości źrenic u tej samej płci, kobiety wykazują natomiast większe zainteresowanie kobietami z małymi źrenicami]

• Komunikaty powyżej progu (zauważalne).

• 250 kobiet, do wyboru 4 opakowania rajstop, zadanie polegało na wyborze pary najwyższej jakości, konsumentkom nie powiedziano, że wszystkie pary są identyczne, jedyna różnica to zapach (kwiatowy, ziołowy, narcyzowy, oryginalny, po 25%), z pośród wszystkich uczestniczek tylko 6% zauważyły, że oglądane produkty mają zapach, pozostałe uczestniczki były przekonanie, że wybierając kierowały się cechami: faktura, ścieg, trwałość, połysk, waga, średnio 25% uczestniczek powinno wybrać każdą z par, w rzeczywistości aż 50% kobiet wybrało produkt o zapachu narcyzów.

• Komunikat o ledwo dostrzegalnej różnicy (JND - just noticeable difference)

Różnica pomiędzy bodźcami, która może być zauważona.

(ustalono, że wartość k dla ciężaru wynosi 2%, dla światła 7,9%, dla głośności dźwięku 4,8%) -> z prawa Weba ;]

• Zwiększanie (upsizing) wymiaru produktu (np. dodanie takiej ilości cukru do coca-coli, ale nie wiele ponad próg - co daje minimalne nakłady finansowe (im więcej cukru, tym więcej kasy trzeba przeznaczyć na modyfikację produktu)

• Zmniejszanie (doumsizing) wymiaru produktu (np. zmiana rozstawu w fotelach samolotów linii „United Airlines”, zmniejszenie o 3,3cm szerokości foteli i odległości między rzędami o 5,1cm. Zmiany nie dostały dostrzeżone przez pasażerów - ich komfort nie zmienił się. Zwiększyła się natomiast liczba miejsc w samolocie (nie trzeba było zwiększać ceny biletów, by zrekompensować podwyżkę ceny paliw - sprytne)

Prawda te mają bardzo duże znaczenie, ponieważ tworzone bodźce marketingowe, takie jak reklama, opakowanie produktu, dekoracje i przestrzenna lokalizacja różnych elementów bezpośrednio oddziałują na zmysły konsumenta (lub na podświadomość). Wrażliwość zmysłowa konsumenta oraz progi bodźca zostały scharakteryzowane na podstawie prawa Webera-Fechnera. Pojawia się intrygujący problem, czy konsument mimo że świadomie nie dostrzega zmiany wielkości bodźca, to reaguje na tą zmianę ? (liczne przykłady pokazuję, że tak)

1

---