Zajęcia nr 5
Posługiwanie się językiem
[H.R. Shaffer - Psychologia dziecka]
Natura i funkcje języka
Język jako środek:
Komunikacji - znajomość leksykonu pojęć oraz gramatyki danego systemu symboli oczywiście nie wystarcza (potrzebne są również odpowiednie kompetencje społeczne), ale bez wymiana komunikatów jest praktycznie niemożliwa;
Myślenia - „zderzenie” koncepcji Piageta i Wygotskiego (moim skromnym zdaniem obie mogę się całkiem trafnie uzupełniać): Piaget - pierwotność myśli względem języka, którego pojawienie się wynika z rozwoju myślenia za pomocą reprezentacji; Wygotski - absolutna nadrzędność języka względem myślenia - zdolny do przekształcania struktury funkcji umysłowych. Panowie różnili się również w kwestii postrzegania tzw. mowy egocentrycznej dziecka: wg Piageta monologi wewnętrzne nie mają żadnej funkcji względem myślenia oraz zanikają wraz z pojawieniem się w pełni wykształconej komunikacji uspołecznionej; wg Wygotskiego monologi wewnętrzne spełniają funkcję bieżącego komentarza, który wspomaga myśl dziecka w danej sytuacji (ukierunkowuje). Późniejsze badania (Bivens, Berk, 1990) wykazały, że w miarę rozwoju dziecka częstotliwość mowy do siebie nie maleje, ale zmienia swój charakter - coraz bardziej uwewnętrznia się i nakierowuje na wykonywane zadanie (ostatecznym „produktem” tego procesu rozwojowego jest tzw. ukryte myślenie).
Autoregulacji - zdolność do kierowania własnym zachowaniem za pomocą języka rozwija się w trzech etapach: 1.- 3. r.ż. : słowne instrukcje pobudzają dziecko do działania, ale nie hamują go; 4. - 5. r.ż. : dziecko reaguje w sposób impulsywny; > 5. r.ż. : wykorzystanie treści polecenia zarówno do podjęcia jak i zatrzymania działania.
Język jest przywilejem gatunku ludzkiego, ponieważ:
Język jest jednakowy dla całego gatunku
Rozwój języka trudno spowolnić
Rozwój języka rządzi się konkretnymi regułami i ma charakter sekwencyjny
Rozwój języka ma swoje uzasadnienie anatomiczne
Język rozwija się dzięki zdolnościom preadaptacyjnym, które obserwuje się we wczesnym niemowlęctwie
Rozwój poszczególnych aspektów języka
Fonologia - rozwój fonologiczny ma miejsce już od 5-6 miesiąca (pierwsze rozróżnienia między wokalizacjami), ale pełnię kompetencji fonologicznej dziecko uzyskuje dopiero w wieku wczesnoszkolnym.
Semantyka - mniej więcej w 2. r.ż. dziecko zauważa, że niektóre wyrazy coś znaczą; rozwój semantyczny jest długotrwały, co wynika z dużego zakresu słów, jaki dziecko ma do opanowania.
Składnia - w teorii dziecko powinno wiedzieć, jak konstruować poprawne składniowo zdania, w wieku szkolnym; w praktyce, niektórym nie udaje się posiąść tej wiedzy przez całe życie.
Pragmatyka - dot. praktycznego stosowania języka, w kontekście społecznym; obejmuje zasady prowadzenia konwersacji - dziecko uczy się „dogadywać” z innymi ludźmi oraz uzyskiwać korzyści z prowadzonym rozmów.
W wieku 5 lat dziecko jest już kompetentne we wszystkich powyższych aspektach - oczywiście w późniejszych latach następuje ich rozwój.
3. Charakterystyka pierwszych „prawdziwych” słów używanych przez dziecko:
początkowo słowa najłatwiejsze pod względem fonologicznym (np. mama, tata)
słowa o bardzo szerokim znaczeniu (nadmierne rozszerzanie), np. słowo „piesek” określa wszystkie poznane przez dziecko czworonogi
słowa o bardzo wąskim znaczeniu (nadmierne zawężanie), np. słowo „piesek” opisuje tylko jeden egzemplarz w postaci psa mieszkającego w rodzinnym domu
Zasada całości przedmiotu - dziecko uczące się danego słowa na przykładzie wskazanego obiektu, zapamiętuje jego opis (pojęcie) w odniesieniu do jego całości, o ile dziecko nie otrzyma jakichś dodatkowych informacji
Natychmiastowe odwzorowywanie - bardzo szybka nauka nowych słów mniej więcej od 2. roku życia (największa „chłonność” między 5. a 6. rokiem życia)
Rodzice dostosowują swój język do dziecięcych zdolności przetwarzania informacji poprzez:
rozdzielanie słów pauzami
spowalnianie mowy
szczególne akcentowanie niektórych części zdań
dbałość o właściwe ukierunkowanie uwagi dziecka
prezentowanie słów w kontekście gestów i innych wskazówek niewerbalnych
4. Tworzenie zdań
mowa telegraficzna, np. „mama jeść”; „tata samochód”; „Pa, pa wujek”
od 3. r.ż. - znaczny wzrost długości, złożoności i poprawności gramatycznej zdań; kreatywne poznawanie reguł języka i ich spontaniczne stosowanie (częste występowanie zjawiska nadmiernej regularności - tendencji do bezkrytycznego stosowania zasad w każdej sytuacji użycia języka ); dziecko uczy się tworzenia zdań w odpowiedniej modalności czasowej, pytań, przeczeń oraz stosowania liczby mnogiej;
W kolejnych latach dziecko uczy się tworzenia zdań złożonych z wykorzystaniem spójników współrzędnych, strony biernej, fraz wtrąconych, pytań rozłącznych;
5. Źródła dowodów potwierdzających istnienie wieku krytycznego dla nauki języka:
Nauka drugiego języka - badania przeprowadzone wśród chińskich i koreańskich imigrantów w USA wykazały, że starsze dzieci (>15 lat) dużo trudniej przyswajają drugi język (w tym wypadku j. angielski) niż młodsze (<7 lat), nawet jeśli żyją w społeczności anglojęzycznej tyle samo czasu.
Opóźnione oddziaływanie języka na dzieci niesłyszące negatywnie wpływa na ich biegłość w zakresie poznawanego języka.
Skutki uszkodzeń językowych obszarów LP mózgu - zależą od wieku, w którym nastąpiły - im młodsze dziecko, tym większe szanse na to, że inne obszary mózgu przejmą określone funkcje i pozwolą na odzyskanie utraconej kompetencji; wraz z wiekiem mózg traci swą plastyczność;
Dzieci wychowujące się w odosobnieniu - nieudane próby nauczenia tzw. „dzikich dzieci” posługiwania się mową (>12 lat);
- Okres wrażliwości - czas, w którym przyswojenie danej umiejętności przez dziecko jest najbardziej prawdopodobne, ułatwione w stosunku do innych okresów; nie istnieją sztywne ramy czasowe, po których przekroczeniu dziecko miałoby utracić możliwość opanowania danej umiejętności; istnieje tutaj swoista elastyczność.
6. Aspekty konwersacji:
Ilość - zasada „tyle ile trzeba” ;dobranie odpowiedniej ilości informacji, aby wiadomość została zrozumiana;
Jakość - zasada „uzasadnionej nieprawdy”; dzieci oprócz nadawania komunikatów kategorycznie prawdziwych (zgodnie z oczekiwaniami drugiej strony) muszą nauczyć się innych form komunikacji, które nie muszą być zupełnie zgodne z faktycznym stanem rzeczy (żart, prowokacja, sarkazm);
Trafność - zasada każdego dialogu - zgodność tematyczna; wymiana zdań między małoletnimi dziećmi często dwoma równolegle prowadzonymi monologami;
Sposób - nieustanna wymiana ról słuchacza i mówiącego; zasada „nie przerywaj”;
- Umiejętności metakomunikacyjne - rozwijane w okresie szkolnym; dziecko uczy się obiektywnie słuchać siebie - ocenia swoje wypowiedzi pod kątem efektywności, wyciąga wnioski, dokonuje zmian w zakresie werbalnym;
7. Tworzenie się mowy pisanej
Postęp w rozwoju kompetencji związanej z rozumieniem mowy pisanej w dużej mierze uzależniony jest od stopnia, w jakim dziecko jest zaciekawione tym zjawiskiem, dlatego ogromną rolę w procesie nauki czytania i pisania odgrywa aktywność rodziców (domowe interakcje społeczne, z których dziecko wynosi wiedzę o czytaniu i pisaniu; nadanie szczególnej wartości słowu pisanemu, często celebracja wspólnego czytania).
Proces przyswajania języka - wyjaśnienie
Podejście behawiorystyczne (B.Skinner) - dzieci uczą się języka poprzez warunkowane instrumentalne - wzmocnieniem jest pochwała ze strony rodziców lub okazanie przez nich zrozumienia wypowiedzi dziecka; dzieci spontanicznie naśladują mowę dorosłych - proces uczenia się następuje wtedy, gdy spotykają się ze wzmocnieniem;
Argumenty przeciw:
Nie ma dowodów na to, że rodzice są nauczycielami dziecka - częste błędy, opierające się np. na nadmiernej regularności, nie utrwalają się w języku dziecka na zawsze, mimo że rodzice ich nie poprawiają;
Ingerencja rodziców w naturalne wypowiedzi dziecka spowalnia jego rozwój językowy;
Naśladowania nie wystarcza w procesie przyswajania struktur gramatycznych; dzieci tworzą własne zdania w sposób właściwy dla stadium swojego rozwoju;
Dzieci nie są biernymi odbiorcami działań rodziców; do nauki języka podchodzą twórczo: same szukają okazji do komunikowania się, samodzielnie tworzą nowe konstrukcje gramatyczne, poznają zasady rządzące językiem;
Podejście natywistyczne (N.Chomsky) - proces rozwoju języka uzależniony jest przede wszystkim od wrodzonych zdolności dziecka, a nie od czynników środowiskowych.
- Produktywność językowa - wykorzystywanie każdego nowopoznanego słowa poprzez łączenie go z innymi na różne sposoby, prowadzące do tworzenia zdań nigdy wcześniej nie słyszanych - zupełne zaprzeczenie koncepcji warunkowania instrumentalnego.
- Dwa aspekty języka:
Struktura powierzchniowa - mowa słyszana w wypowiedziach rodziców i innych dorosłych; sama w sobie nie daje dziecku odpowiednich informacji na temat zasad, na których się opiera
Struktura głęboka - system określający sposób łączenia słów w celu uzyskania zrozumiałej wypowiedzi; Chomsky zakłada istnienie wrodzonego mechanizmu, który reguluje rozwój kompetencji językowej na tym poziomie:
LAD (language aquisition device) - wewnętrzny mechanizm przyswajania języka; wyłapuje z otoczenia te wypowiedzi, z których można wyabstrahować zasady tkwiące u podstaw języka - proces ten odbywa się dzięki wrodzonej znajomości gramatyki uniwersalnej, czyli aspektów języka wspólnych dla wszystkich języków świata;
Argumenty przeciw:
przesadne oddalenie się od koncepcji wychowania (czynniki środowiskowe);
założenie zbyt małego zróżnicowania języków świata (Slobin, 1986);
Podejście społeczno-interakctyjne (J.Bruner) - szczególna rola kontaktów społecznych dzieci w najwcześniejszym okresie ich życia; uwzględnienie biologicznego przystosowania do nabywania kompetencji językowej;
- Zapoznawanie się ze sztuką konwersacji ma miejsce na długo przed wypowiedzeniem pierwszego słowa; dorośli przedstawiają dziecku język przy okazji różnych codziennych czynności;
- LASS (language aquisition support system) - system wsparcia przyswajania języka - formy pomocy oferowane przez dorosłych, które, wraz z wrodzonymi mechanizmami przyswajania, warunkują naukę języka.
- Formy wsparcia rodziców w procesie przyswajania (akwizycji ) języka:
Styl mowy dorosłych (związek D-d)
FONOLOGIA |
SEMANTYKA |
SKŁADNIA |
PRAGMATYKA |
|
|
|
|
- Wpływ stosowania przez rodziców mowy uproszczonej na rozwój dziecka nie jest do końca jasny. Badania dostarczają sprzecznych wyników. Niektóre potwierdzają tę zależność (zarówno pozytywną, jak i negatywną), inne wykazują jej brak (Bettes, 1988 - mowa matek pogrążonych w depresji).
- Przykłady społeczności, w których dzieci rozwijają swoje kompetencje językowe w sposób nie zaburzony, mimo uwarunkowanego kulturowo braku wsparcia komunikacyjnego ze strony rodziców: Samoa, Kaluli (Papua Nowa Gwinea), Majowie (język Quiche).
Dopasowanie czasowe mowy dorosłego
- Epizody wspólnej uwagi - sytuacje, w których dzieci i dorośli zajmują się tym samym obiektem; tworzenie ich przez rodziców stwarza kontekst dla rozwoju różnych funkcji poznawczych dziecka; prawdopodobnie mają istotny wpływ na proces opanowywania języka przez dziecko:
Wspólna uwaga jest okazją do dostarczenia dziecku nowych informacji werbalnych w czasie spontanicznego zainteresowania dziecka - nauka języka w połączeniu ze zrozumiałym doświadczeniem;
Ogólny czas spędzany na epizodach wspólnej uwagi wpływa wymiernie na zakres poznawanego przez dziecko słownictwa;
Opóźnienie językowe bliźniąt - wynika z mniejszej ilości indywidualnych epizodów wspólnej uwagi (rodzic - dziecko);
Strategia „śledzenia uwagi” podczas wspólnej zabawy o wiele bardziej wpływa na postęp w nauce języka niż strategia „przekierowywania uwagi”; samodzielne skupienie uwagi przez dziecko na danym obiekcie pozwala mu lepiej zapamiętać jego nazwę niż w przypadku wskazania go przez matkę;
- Model intencjonalności (L.Bloom) - dziecko CHCE się komunikować z innymi, określić swoje miejsce w otaczającym go świecie społecznym poprzez wyrażanie swoim stanów emocjonalnych przy użyciu coraz bardziej wyszukanych form językowych; rozwój językowy jest w dużej mierze uwarunkowany przez WEWNĘTRZNY POTENCJAŁ dziecka;
Ogólnie:
wyposażenie genetyczne ROZWÓJ JĘZYKOWY środowisko
intencjonalne
procesy poznawcze
Sprawność językowa i komunikacyjna u progu średniego dzieciństwa
[M.Kielar-Turska - Średnie dzieciństwo]
Słownictwo
do 6. roku życia dziecko opanowuje dziennie średnio 9-10 słów;
tendencja do tworzenia neologizmów, 3. - 5. rok życia; „genialny lingwista”, dobrze znający reguły swojego języka; później owa tendencja zanika; nowe słowo tworzone jest zgodnie z zasadą produktywności (wybierania form preferowanych w danej wspólnocie językowej), przejrzystości semantycznej (forma jasno wyrażająca znaczenie) i regularyzacji (formy regularne, typowe dla danego języka)
Kompetencja narracyjna
Opowiadania dzieci w wieku 6 lat posiadają wyraźną kompozycję: przebieg zdarzeń, zapowiedź rozwiązania akcji, opis tła akcji.
Trudności: wprowadzanie bohaterów do akcji i ich charakterystyka psychologiczna; dziecko wprowadza powyższe elementy posługując się wzorem prezentowanym przez dorosłych;
Zwykle dzieci opowiadają o zdarzeniach codziennych;
Liczba opowiadań o zdarzeniach niecodziennych wzrasta między 3. a 4. rokiem życia;
Dzieci w wieku 5 lat, którym proponuje się opowiedzenie jakiejś historii, najczęściej sięgają do bajek z modyfikacjami własnymi (60% opowiadań); część tworzy zupełnie nowe narracje (25%); tylko niektóre odtwarzają znane historie w całości (15%)
Narracje stanowią ok. 60% wypowiedzi w rozmowach dzieci w wieku 3-5 lat;
Charakterystyczne cechy narracji: 1) opowiadanie o zdarzeniach przeszłych; 2) ukazuje transformacje obiektów i osób; 3) bohaterami są ludzie, zwierzęta lub animowane przedmioty; 4) struktura: osoby i ich charakterystyki czasowe, przestrzenne i społeczne, zdarzenia (akcja) prowadzące do rozwiązania; 5) forma: odpowiednie formuły rozpoczynające i kończące, mowa zależna, wartościowanie;
Intensywny rozwój techniki narracyjnej ma miejsce do 10 r.ż.
rozwój kompetencji narracyjnej w kontekście rozwoju myślenia (koncepcja Applebee na podstawie Wygotskiego)
Umiejętności konwersacyjne
ich rozwój opiera się na stopniowym zastępowaniu wypowiedzi egocentrycznych (echolalia, monologi) społecznymi formami wypowiedzi (prośby, pytania zaprzeczenia);
podstawą relacji rówieśniczych (3-5 r.ż.) jest wspólne działania; młodsze starają się włączyć partnera w działania własne, a starsze potrafią dostosować swoje działanie do działania partnera; w bardziej dojrzałych relacjach funkcję inicjującą oraz koordynującą w ramach konwersacji pełni dialog;
Tendencja do zadawania pytań zwiększa się wraz z wiekiem; w 4-5 r.ż. (wiek pytań) jest najbardziej wyraźna; Pytania synpraktyczne - dotyczą organizowania doświadczenia na podstawie własnego działania, najczęściej w wieku 3;6*; Pytania heurystyczne - prowadzą do wyjaśnienia i uporządkowania wiedzy o świecie (ich liczba rośnie do 5 r.ż.)
8