Zajęcia nr 5

Posługiwanie się językiem

[H.R. Shaffer - Psychologia dziecka]

1. Natura i funkcje języka

Język jako środek:

• Komunikacji - znajomość leksykonu pojęć oraz gramatyki danego systemu symboli oczywiście nie wystarcza (potrzebne są również odpowiednie kompetencje społeczne), ale bez wymiana komunikatów jest praktycznie niemożliwa;

• Myślenia - „zderzenie” koncepcji Piageta i Wygotskiego (moim skromnym zdaniem obie mogę się całkiem trafnie uzupełniać): Piaget - pierwotność myśli względem języka, którego pojawienie się wynika z rozwoju myślenia za pomocą reprezentacji; Wygotski - absolutna nadrzędność języka względem myślenia - zdolny do przekształcania struktury funkcji umysłowych. Panowie różnili się również w kwestii postrzegania tzw. mowy egocentrycznej dziecka: wg Piageta monologi wewnętrzne nie mają żadnej funkcji względem myślenia oraz zanikają wraz z pojawieniem się w pełni wykształconej komunikacji uspołecznionej; wg Wygotskiego monologi wewnętrzne spełniają funkcję bieżącego komentarza, który wspomaga myśl dziecka w danej sytuacji (ukierunkowuje). Późniejsze badania (Bivens, Berk, 1990) wykazały, że w miarę rozwoju dziecka częstotliwość mowy do siebie nie maleje, ale zmienia swój charakter - coraz bardziej uwewnętrznia się i nakierowuje na wykonywane zadanie (ostatecznym „produktem” tego procesu rozwojowego jest tzw. ukryte myślenie).

• Autoregulacji - zdolność do kierowania własnym zachowaniem za pomocą języka rozwija się w trzech etapach: 1.- 3. r.ż. : słowne instrukcje pobudzają dziecko do działania, ale nie hamują go; 4. - 5. r.ż. : dziecko reaguje w sposób impulsywny; > 5. r.ż. : wykorzystanie treści polecenia zarówno do podjęcia jak i zatrzymania działania.

Język jest przywilejem gatunku ludzkiego, ponieważ:

• Język jest jednakowy dla całego gatunku

• Rozwój języka trudno spowolnić

• Rozwój języka rządzi się konkretnymi regułami i ma charakter sekwencyjny

• Rozwój języka ma swoje uzasadnienie anatomiczne

• Język rozwija się dzięki zdolnościom preadaptacyjnym, które obserwuje się we wczesnym niemowlęctwie

2. Rozwój poszczególnych aspektów języka

• Fonologia - rozwój fonologiczny ma miejsce już od 5-6 miesiąca (pierwsze rozróżnienia między wokalizacjami), ale pełnię kompetencji fonologicznej dziecko uzyskuje dopiero w wieku wczesnoszkolnym.

• Semantyka - mniej więcej w 2. r.ż. dziecko zauważa, że niektóre wyrazy coś znaczą; rozwój semantyczny jest długotrwały, co wynika z dużego zakresu słów, jaki dziecko ma do opanowania.

• Składnia - w teorii dziecko powinno wiedzieć, jak konstruować poprawne składniowo zdania, w wieku szkolnym; w praktyce, niektórym nie udaje się posiąść tej wiedzy przez całe życie.

• Pragmatyka - dot. praktycznego stosowania języka, w kontekście społecznym; obejmuje zasady prowadzenia konwersacji - dziecko uczy się „dogadywać” z innymi ludźmi oraz uzyskiwać korzyści z prowadzonym rozmów.

W wieku 5 lat dziecko jest już kompetentne we wszystkich powyższych aspektach - oczywiście w późniejszych latach następuje ich rozwój.

3. Charakterystyka pierwszych „prawdziwych” słów używanych przez dziecko:

• początkowo słowa najłatwiejsze pod względem fonologicznym (np. mama, tata)

• słowa o bardzo szerokim znaczeniu (nadmierne rozszerzanie), np. słowo „piesek” określa wszystkie poznane przez dziecko czworonogi

• słowa o bardzo wąskim znaczeniu (nadmierne zawężanie), np. słowo „piesek” opisuje tylko jeden egzemplarz w postaci psa mieszkającego w rodzinnym domu

• Zasada całości przedmiotu - dziecko uczące się danego słowa na przykładzie wskazanego obiektu, zapamiętuje jego opis (pojęcie) w odniesieniu do jego całości, o ile dziecko nie otrzyma jakichś dodatkowych informacji

• Natychmiastowe odwzorowywanie - bardzo szybka nauka nowych słów mniej więcej od 2. roku życia (największa „chłonność” między 5. a 6. rokiem życia)

Rodzice dostosowują swój język do dziecięcych zdolności przetwarzania informacji poprzez:

• rozdzielanie słów pauzami

• spowalnianie mowy

• szczególne akcentowanie niektórych części zdań

• dbałość o właściwe ukierunkowanie uwagi dziecka

• prezentowanie słów w kontekście gestów i innych wskazówek niewerbalnych

4. Tworzenie zdań

• mowa telegraficzna, np. „mama jeść”; „tata samochód”; „Pa, pa wujek”

• od 3. r.ż. - znaczny wzrost długości, złożoności i poprawności gramatycznej zdań; kreatywne poznawanie reguł języka i ich spontaniczne stosowanie (częste występowanie zjawiska nadmiernej regularności - tendencji do bezkrytycznego stosowania zasad w każdej sytuacji użycia języka ); dziecko uczy się tworzenia zdań w odpowiedniej modalności czasowej, pytań, przeczeń oraz stosowania liczby mnogiej;

• W kolejnych latach dziecko uczy się tworzenia zdań złożonych z wykorzystaniem spójników współrzędnych, strony biernej, fraz wtrąconych, pytań rozłącznych;

5. Źródła dowodów potwierdzających istnienie wieku krytycznego dla nauki języka:

• Nauka drugiego języka - badania przeprowadzone wśród chińskich i koreańskich imigrantów w USA wykazały, że starsze dzieci (>15 lat) dużo trudniej przyswajają drugi język (w tym wypadku j. angielski) niż młodsze (<7 lat), nawet jeśli żyją w społeczności anglojęzycznej tyle samo czasu.

• Opóźnione oddziaływanie języka na dzieci niesłyszące negatywnie wpływa na ich biegłość w zakresie poznawanego języka.

• Skutki uszkodzeń językowych obszarów LP mózgu - zależą od wieku, w którym nastąpiły - im młodsze dziecko, tym większe szanse na to, że inne obszary mózgu przejmą określone funkcje i pozwolą na odzyskanie utraconej kompetencji; wraz z wiekiem mózg traci swą plastyczność;

• Dzieci wychowujące się w odosobnieniu - nieudane próby nauczenia tzw. „dzikich dzieci” posługiwania się mową (>12 lat);

- Okres wrażliwości - czas, w którym przyswojenie danej umiejętności przez dziecko jest najbardziej prawdopodobne, ułatwione w stosunku do innych okresów; nie istnieją sztywne ramy czasowe, po których przekroczeniu dziecko miałoby utracić możliwość opanowania danej umiejętności; istnieje tutaj swoista elastyczność.

6. Aspekty konwersacji:

• Ilość - zasada „tyle ile trzeba” ;dobranie odpowiedniej ilości informacji, aby wiadomość została zrozumiana;

• Jakość - zasada „uzasadnionej nieprawdy”; dzieci oprócz nadawania komunikatów kategorycznie prawdziwych (zgodnie z oczekiwaniami drugiej strony) muszą nauczyć się innych form komunikacji, które nie muszą być zupełnie zgodne z faktycznym stanem rzeczy (żart, prowokacja, sarkazm);

• Trafność - zasada każdego dialogu - zgodność tematyczna; wymiana zdań między małoletnimi dziećmi często dwoma równolegle prowadzonymi monologami;

• Sposób - nieustanna wymiana ról słuchacza i mówiącego; zasada „nie przerywaj”;

- Umiejętności metakomunikacyjne - rozwijane w okresie szkolnym; dziecko uczy się obiektywnie słuchać siebie - ocenia swoje wypowiedzi pod kątem efektywności, wyciąga wnioski, dokonuje zmian w zakresie werbalnym;

7. Tworzenie się mowy pisanej

Postęp w rozwoju kompetencji związanej z rozumieniem mowy pisanej w dużej mierze uzależniony jest od stopnia, w jakim dziecko jest zaciekawione tym zjawiskiem, dlatego ogromną rolę w procesie nauki czytania i pisania odgrywa aktywność rodziców (domowe interakcje społeczne, z których dziecko wynosi wiedzę o czytaniu i pisaniu; nadanie szczególnej wartości słowu pisanemu, często celebracja wspólnego czytania).

8. Proces przyswajania języka - wyjaśnienie

1. Podejście behawiorystyczne (B.Skinner) - dzieci uczą się języka poprzez warunkowane instrumentalne - wzmocnieniem jest pochwała ze strony rodziców lub okazanie przez nich zrozumienia wypowiedzi dziecka; dzieci spontanicznie naśladują mowę dorosłych - proces uczenia się następuje wtedy, gdy spotykają się ze wzmocnieniem;

Argumenty przeciw:

• Nie ma dowodów na to, że rodzice są nauczycielami dziecka - częste błędy, opierające się np. na nadmiernej regularności, nie utrwalają się w języku dziecka na zawsze, mimo że rodzice ich nie poprawiają;

• Ingerencja rodziców w naturalne wypowiedzi dziecka spowalnia jego rozwój językowy;

• Naśladowania nie wystarcza w procesie przyswajania struktur gramatycznych; dzieci tworzą własne zdania w sposób właściwy dla stadium swojego rozwoju;

• Dzieci nie są biernymi odbiorcami działań rodziców; do nauki języka podchodzą twórczo: same szukają okazji do komunikowania się, samodzielnie tworzą nowe konstrukcje gramatyczne, poznają zasady rządzące językiem;

2. Podejście natywistyczne (N.Chomsky) - proces rozwoju języka uzależniony jest przede wszystkim od wrodzonych zdolności dziecka, a nie od czynników środowiskowych.

- Produktywność językowa - wykorzystywanie każdego nowopoznanego słowa poprzez łączenie go z innymi na różne sposoby, prowadzące do tworzenia zdań nigdy wcześniej nie słyszanych - zupełne zaprzeczenie koncepcji warunkowania instrumentalnego.

- Dwa aspekty języka:

1. Struktura powierzchniowa - mowa słyszana w wypowiedziach rodziców i innych dorosłych; sama w sobie nie daje dziecku odpowiednich informacji na temat zasad, na których się opiera

2. Struktura głęboka - system określający sposób łączenia słów w celu uzyskania zrozumiałej wypowiedzi; Chomsky zakłada istnienie wrodzonego mechanizmu, który reguluje rozwój kompetencji językowej na tym poziomie:

LAD (language aquisition device) - wewnętrzny mechanizm przyswajania języka; wyłapuje z otoczenia te wypowiedzi, z których można wyabstrahować zasady tkwiące u podstaw języka - proces ten odbywa się dzięki wrodzonej znajomości gramatyki uniwersalnej, czyli aspektów języka wspólnych dla wszystkich języków świata;

Argumenty przeciw:

• przesadne oddalenie się od koncepcji wychowania (czynniki środowiskowe);

• założenie zbyt małego zróżnicowania języków świata (Slobin, 1986);

3. Podejście społeczno-interakctyjne (J.Bruner) - szczególna rola kontaktów społecznych dzieci w najwcześniejszym okresie ich życia; uwzględnienie biologicznego przystosowania do nabywania kompetencji językowej;

- Zapoznawanie się ze sztuką konwersacji ma miejsce na długo przed wypowiedzeniem pierwszego słowa; dorośli przedstawiają dziecku język przy okazji różnych codziennych czynności;

- LASS (language aquisition support system) - system wsparcia przyswajania języka - formy pomocy oferowane przez dorosłych, które, wraz z wrodzonymi mechanizmami przyswajania, warunkują naukę języka.

- Formy wsparcia rodziców w procesie przyswajania (akwizycji ) języka:

1. Styl mowy dorosłych (związek D-d)

FONOLOGIA	SEMANTYKA	SKŁADNIA	PRAGMATYKA
wyraźna mowa wyższy ton przesadna intonacja wolniejsza mowa dłuższe przerwy	ograniczone słownictwo słowa „dziecięce” odniesienie się do tego, co tu i teraz	krótsze wypowiedzi zdanie poprawnie zbudowane mniej zdań podrzędnych	więcej poleceń więcej pytań więcej kierowania uwagi powtarzanie wypowiedzi dziecka

- Wpływ stosowania przez rodziców mowy uproszczonej na rozwój dziecka nie jest do końca jasny. Badania dostarczają sprzecznych wyników. Niektóre potwierdzają tę zależność (zarówno pozytywną, jak i negatywną), inne wykazują jej brak (Bettes, 1988 - mowa matek pogrążonych w depresji).

- Przykłady społeczności, w których dzieci rozwijają swoje kompetencje językowe w sposób nie zaburzony, mimo uwarunkowanego kulturowo braku wsparcia komunikacyjnego ze strony rodziców: Samoa, Kaluli (Papua Nowa Gwinea), Majowie (język Quiche).

2. Dopasowanie czasowe mowy dorosłego

- Epizody wspólnej uwagi - sytuacje, w których dzieci i dorośli zajmują się tym samym obiektem; tworzenie ich przez rodziców stwarza kontekst dla rozwoju różnych funkcji poznawczych dziecka; prawdopodobnie mają istotny wpływ na proces opanowywania języka przez dziecko:

• Wspólna uwaga jest okazją do dostarczenia dziecku nowych informacji werbalnych w czasie spontanicznego zainteresowania dziecka - nauka języka w połączeniu ze zrozumiałym doświadczeniem;

• Ogólny czas spędzany na epizodach wspólnej uwagi wpływa wymiernie na zakres poznawanego przez dziecko słownictwa;

• Opóźnienie językowe bliźniąt - wynika z mniejszej ilości indywidualnych epizodów wspólnej uwagi (rodzic - dziecko);

• Strategia „śledzenia uwagi” podczas wspólnej zabawy o wiele bardziej wpływa na postęp w nauce języka niż strategia „przekierowywania uwagi”; samodzielne skupienie uwagi przez dziecko na danym obiekcie pozwala mu lepiej zapamiętać jego nazwę niż w przypadku wskazania go przez matkę;

- Model intencjonalności (L.Bloom) - dziecko CHCE się komunikować z innymi, określić swoje miejsce w otaczającym go świecie społecznym poprzez wyrażanie swoim stanów emocjonalnych przy użyciu coraz bardziej wyszukanych form językowych; rozwój językowy jest w dużej mierze uwarunkowany przez WEWNĘTRZNY POTENCJAŁ dziecka;

Ogólnie:

wyposażenie genetyczne ROZWÓJ JĘZYKOWY środowisko

intencjonalne

procesy poznawcze

Sprawność językowa i komunikacyjna u progu średniego dzieciństwa

[M.Kielar-Turska - Średnie dzieciństwo]

1. Słownictwo

• do 6. roku życia dziecko opanowuje dziennie średnio 9-10 słów;

• tendencja do tworzenia neologizmów, 3. - 5. rok życia; „genialny lingwista”, dobrze znający reguły swojego języka; później owa tendencja zanika; nowe słowo tworzone jest zgodnie z zasadą produktywności (wybierania form preferowanych w danej wspólnocie językowej), przejrzystości semantycznej (forma jasno wyrażająca znaczenie) i regularyzacji (formy regularne, typowe dla danego języka)

2. Kompetencja narracyjna

• Opowiadania dzieci w wieku 6 lat posiadają wyraźną kompozycję: przebieg zdarzeń, zapowiedź rozwiązania akcji, opis tła akcji.

• Trudności: wprowadzanie bohaterów do akcji i ich charakterystyka psychologiczna; dziecko wprowadza powyższe elementy posługując się wzorem prezentowanym przez dorosłych;

• Zwykle dzieci opowiadają o zdarzeniach codziennych;

• Liczba opowiadań o zdarzeniach niecodziennych wzrasta między 3. a 4. rokiem życia;

• Dzieci w wieku 5 lat, którym proponuje się opowiedzenie jakiejś historii, najczęściej sięgają do bajek z modyfikacjami własnymi (60% opowiadań); część tworzy zupełnie nowe narracje (25%); tylko niektóre odtwarzają znane historie w całości (15%)

• Narracje stanowią ok. 60% wypowiedzi w rozmowach dzieci w wieku 3-5 lat;

• Charakterystyczne cechy narracji: 1) opowiadanie o zdarzeniach przeszłych; 2) ukazuje transformacje obiektów i osób; 3) bohaterami są ludzie, zwierzęta lub animowane przedmioty; 4) struktura: osoby i ich charakterystyki czasowe, przestrzenne i społeczne, zdarzenia (akcja) prowadzące do rozwiązania; 5) forma: odpowiednie formuły rozpoczynające i kończące, mowa zależna, wartościowanie;

• Intensywny rozwój techniki narracyjnej ma miejsce do 10 r.ż.

• rozwój kompetencji narracyjnej w kontekście rozwoju myślenia (koncepcja Applebee na podstawie Wygotskiego)

3. Umiejętności konwersacyjne

• ich rozwój opiera się na stopniowym zastępowaniu wypowiedzi egocentrycznych (echolalia, monologi) społecznymi formami wypowiedzi (prośby, pytania zaprzeczenia);

• podstawą relacji rówieśniczych (3-5 r.ż.) jest wspólne działania; młodsze starają się włączyć partnera w działania własne, a starsze potrafią dostosować swoje działanie do działania partnera; w bardziej dojrzałych relacjach funkcję inicjującą oraz koordynującą w ramach konwersacji pełni dialog;

• Tendencja do zadawania pytań zwiększa się wraz z wiekiem; w 4-5 r.ż. (wiek pytań) jest najbardziej wyraźna; Pytania synpraktyczne - dotyczą organizowania doświadczenia na podstawie własnego działania, najczęściej w wieku 3;6*; Pytania heurystyczne - prowadzą do wyjaśnienia i uporządkowania wiedzy o świecie (ich liczba rośnie do 5 r.ż.)

8

---