Rola "danych obserwacyjnych" w procesie analizy i interpretacji informacji uzyskanych w wywiadzie psychologicznym
Stemplewska-Żakowicz K., Krejtz K., Wywiad psychologiczny 1, aneks do książki: Rozdziały 4 i 5.
Obserwacja w sytuacji wywiadu pełni 3 zasadnicze funkcje:
a) dane obserwacyjne są cennym źródłem hipotez na temat osoby badanej, które służą modyfikowaniu przebiegu wywiadu oraz pomagają w doborze pytań, wpływając tym samym na treść wywiadu.
b) stała, wnikliwa, choć dyskretna obserwacja osoby badanej w czasie trwania wywiadu pozwala kontrolować jej stan emocjonalny, pozwala modyfikować przebieg wywiadu zgodnie z tym stanem, a zatem utrzymać dobry kontakt z osobą badaną.
c) dane z obserwacji prowadzone w trakcie wywiadu stanowią dodatkowy zbiór informacji do interpretacji.
W procesie analizy i intepretacji informacji uzyskanych w wywiadzie psychologicznym możemy korzystać z takich danych obserwacyjnych jak:
1. Wygląd zewnętrzny osoby badanej.
a) Cechy wyglądu fizycznego - mogą one być bogatym źródłem hipotez na temat tego, jakimi zasobami fizycznymi człowiek dysponuje, na ile siebie akceptuje, ile czasu chce lub musi poświęcać swojemu ciału, jaka jest jego pozycja społeczna, jak łatwo bądź trudno jest mu nawiązać kontakty społeczne i jakie wbudza reakcje otoczenia.
b) Ubiór - ubiór może pełnić funkcję ekspresyjną (jako ekspresja własnych uczuć, potrzeb, postawy), kompensacyjną (dla pokrycia defektów ciała, poczucia niższości), czy społeczną (jako wyraz konformimu wobec mody, identyfikacja z określoną grupą, religią), Może pełnić również rolę komunikatu (jako bunt przeciwko tradycji, manifestacja pogardy lub wyższości wobec określonyc osób lub grup).
c) Kosmetyka i Higiena - należy zwrócić uwagę zarówno odstępstwa związane z niedbałością o higienę, jak również z przesadną dbałością. Niedbałość może być wynikiem zarówno zaniedbań kulturowych (brak odpowiednich standardów), jak i trudnych warunków mieszkaniowych, świadomie przyjętego systemu wartości, czy manifestowania swojej wrogości wobec otoczenia lub choroby psychicznej. (przesadna dbałość o czystość może nasunąć hipotezę, że obserwowana osoba być może cierpi na zespół obsesyjno-kompulsywny, itd).
2. Zachowanie osoby badanej
a) Wskaźniki temperamentu - o cechach temperamentalnych możemy wnioskować z wrażliwości, wydolności, szybkiego i wolnego tempa np. ruchów i mowy, umiejętności wysłuchania tego, o co pyta diagnosta, impulsywności wypowiedzi (oczywiście należe pamiętać, że te wskaźniki mogą być związane z tymczasowym stanem emocjonalnym, a nie temperamentem).
b) Ekspresja emocjonalna i wegetatywne wkaźniki emocji - niezwykle ważnym przedmiotem obserwacji są wszelakie cechy mimiki i pantomimiki, a także fizjologiczne wskaźniki napięcia. Tego typu obserwacja może nam dużo powiedzieć o motywach, wartościach, konfliktach, czy integracji osobowości. Możemy zauważyć, czy rozmówca czuje się komfortowo/niekomfortowo w sytuacji wywiadu oraz w jaki sposób reaguje na nasze pytania.
Należy zwrócić uwagę na obserwacje emocji w trakcie:
określonych wypowiedzi, np. „badany powiedział z wyraźną złością/gniewiem/smutkiem...”. Znaczenie kontekstu emocjonalnego widać bardzo wyraźnie w sytuacji, w której badany przekazuje za pomocą słów emocje niezgodne z emocjami wyrażanymi pozawerbalnie, np. „kocham Jasia” wypowiadany ze złością. Dzięki kontekstowi emocjonalnemu możemy zaobserwować stosunek rozmówcy do opowiadanej treści.
Całego przebiegu spotkania, np. badany przez cały czas jest zirytowany - dzięki tej obserwacji poznajemy nastrój rozmówcy i jesteśmy w stanie odpowiednio na niego zareagować
c) Formalne cechy zachowania werbalnego - Istotnym elementem wnioskowania są cechy języka, między innymi: ekspresyjność, logiczność i adekwatność, bogactwo słownika. Stanowią one wskaźnik temperamentu, jak i stanu emocjonalnego, samooceny, czy wpływów kulturowych. Ważną przesłanką jest również obserwacja, że przy określonym temacie rozmówca odpowiada półsłówkami, wprost odmawia odpowiedzi, plącze się.- możemy wtedy wnioskować, że wzrósł opór i napięcie badanego.
d) Zachowanie badanego w interakcji z diagnostą - obserwacja może dostarczyć informacji na temat oczekiwań osoby, emocji związanych z sytuacją oraz umiejętność iradzenia sobie w tej sytuacji. Dane mogą również służyć do konstruowania hipotez na temat charakterystycznych sposobów interakcji z innymi ludźmi, aktywności lub bierności w kontaktach społecznych.
3. Recypatia - traktowanie własnych reakcji jako danych obserwacyjnych - Autoobserwacja diagnosty może dotyczyć wstepnego wrażenia, jakie wywiera osoba badana oraz własnych reakcji w trakcie wywiadu. Wstępne wrażenie może być źródłem hipotez na temat osoby badanej, ale również źródłem wstępnych uprzedzeń. Świadomość tego typu uprzedzeń pozwala uniknąć błędów w budowaniu kontraktu i formułowaniu hipotez. Analiza własnych wrażeń wstepnych i reakcji empatycznych może pomóc w przewidywaniu, jak inni ludzie reagują na zachowania, czy właściwości osoby badanej podobne do tych przejawianych w sytuacji wywiadu.