Wymogi Unii Europejskiej w zakresie higieny zwierząt.

(wykład 13 z higieny zwierząt prof. T. Kośli)

Przez ostatnie czterdzieści lat w krajach wysokorozwiniętych doszło do opracowania i wdrożenia nowych technologii utrzymania zwierząt, które charakteryzują się dużą intensyfikacją produkcji zwierzęcej. Założeniem tych technologii jest zgrupowanie wielkich stad zwierząt na małej powierzchni, co ma skutkować mniejszymi nakładami na budynki, a przede wszystkim zmniejszeniem nakładów na siłę roboczą. Powstały „fabryki” produktów żywnościowych pochodzenia zwierzęcego, najpierw „fabryki” jaj i mięsa drobiowego - u nas znane już w latach sześćdziesiątych XX w. jako „amerykańskie metody chowu drobiu”. W latach siedemdziesiątych powstały wielkostadne, tzw. „przemysłowe” fermy trzody chlewnej i bydła. Fermy te charakteryzowały się dużym zagęszczeniem zwierząt, wprowadzeniem podłóg rusztowych
z legowiskami bezściołowymi, wyeliminowaniem żywienia pastwiskowego, u bydła były to technologie wolnostanowiskowe lub utrzymanie krów na uwięzi na krótkim stanowisku, ze stosowaniem treserów elektrycznych. U trzody chlewnej - stosowanie uwięzi dla macior oraz chów klatkowy dla tuczników, z ograniczeniem ruchu, światła. U drobiu technologie utrzymania bateryjnego, wielopoziomowego, często w klatkach dla pojedynczych ptaków, klatki konstruowano tak małe,
by kura nie mogła się w niej obrócić.

W technologiach tych wprowadzono wysoki stopień mechanizacji, automatyzacji, a ostatnimi laty komputeryzacji.
W systemach tych dla ułatwienia automatycznego żywienia stosowano często zmiany składu grup technologicznych zwierząt, z przepędami zwierząt pomiędzy budynkami przeznaczonymi dla poszczególnych grup, co skutkowało stresem dla zwierząt, stres był pogłębiany także walką o hierarchię w stadzie.

Stresy w technologiach wielkostadnych skutkują zaburzeniami w sferze emocjonalnej i somatycznej znanymi jako nowe schorzenia, tzw. technopatie, wpływa to na obniżenie wyników produkcyjnych, reprodukcję i zdrowie.

Poza warunkami utrzymania mają tu wpływ liczne zabiegi na zwierzętach, które są często nieodzowne przy tych technologiach, a są kolejnymi stresorami. Można tu wskazać kolczykowanie, tatuowanie, kastracje, częściowe usuwanie ogona i kolczykowanie nosa u świń, przycinanie kłów, dziobów, dekornizacja, przy utrzymaniu wolnostanowiskowym zmuszanie zwierząt do wejścia do poskromu w celu badania cielności, pobrania krwi do celów analitycznych, przeprowadzenia korekcji racic itp.

Można więc podsumować, że technologie wielkostadne, zwane chowem przemysłowym powodowały duży opór środowiskowy działający na zwierzę.

Wraz ze zmianą technologii produkcji zwierzęcej na intensywne, wśród społeczeństwa krajów wysokorozwiniętych Europy powstała tendencja do obrony humanitarnych warunków chowu zwierząt z wymuszeniem rozwiązań prawnych, które byłyby zgodne z dobrostanem zwierząt. Ten nowy w naszym języku wyraz oznacza taki stan zdrowia fizycznego
i psychicznego zwierząt, w którym są one w pełnej harmonii ze środowiskiem bytowania.

Tendencja do ograniczenia bólu i cierpienia zwierząt powodowanych przez technologie chowu przyczyniła się
do przyjęcia wielu zapisów prawnych, zgodnych z dobrostanem zwierząt i w momencie wejścia Polski do Unii Europejskiej, takie rozwiązania prawne w naszym kraju nie mogą odbiegać od wymogów obowiązujących w Unii Europejskiej.
Unia Europejska ratyfikowała szereg konwencji dotyczących ochrony zwierząt, opracowanych przez Radę Europy.

Można tu wymienić następujące konwencje:

1. Europejska konwencja ochrony zwierząt utrzymywanych dla celów hodowlanych z 10.03.1976,

2. Europejska konwencja o ochronie zwierząt rzeźnych z 10.05.1979,

3. Europejska konwencja dotycząca ochrony zwierząt kręgowych przeznaczonych do celów doświadczalnych
   i naukowych z 18.03.1986,

4. Europejska konwencja dotycząca transportu międzynarodowego zwierząt z 13.12.1986.

5. Europejska konwencja o ochronie zwierząt domowych z 13.11.1987,

Do wymuszenia zmian w technologiach utrzymania zwierząt gospodarskich skłania przede wszystkim konwencja ochrony zwierząt utrzymywanych dla celów hodowlanych.

Konwencja ta reguluje warunki utrzymania poszczególnych gatunków zwierząt gospodarskich. Do konwencji są dołączone szczegółowe zalecenia:

- zalecenia dotyczące warunków utrzymania świń z 21.11.1986,

- zalecenia dotyczące warunków utrzymania drobiu z 21.11.1986,

- zalecenia dotyczące warunków utrzymania bydła z 21.10.1988,

- zalecenia dotyczące warunków utrzymania zwierząt futerkowych z 19.10.1990,

- zalecenia dotyczące warunków utrzymania kóz z 06.11.1992,

- zalecenia dotyczące warunków utrzymania owiec z 06.11.1992.

Wzorując się na Konwencjach Rady Europy, Unia Europejska wypracowała zgodne z nimi Dyrektywy, które są obowiązujące w krajach członkowskich UE.

W UE przepisy dotyczące ochrony zwierząt gospodarskich regulowane są przez następujące akty prawne:

1. Dyrektywa Rady 98/58/EC z 20 lipca 1998 dotycząca ochrony zwierząt hodowlanych dla celów rolniczych,

2. Dyrektywa Rady 88/166/EEC z 7 marca 1988 określająca minimalne normy ochrony niosek w klatkach w systemie bateryjnym,

3. Dyrektywa Rady 99/74/EC z 19 lipca 1999 ustanawiająca minimalne normy ochrony drobiu,

4. Dyrektywa Rady 91/629/EEC z 19 listopada 1991 ustanawiająca minimalne normy ochrony cieląt,

5. Dyrektywa Rady 97/2/EC z 2 stycznia 1997 ustanawiająca minimalne normy ochrony cieląt,

6. Decyzja Komisji 97/629 z 24 lutego 1997 uzupełniająca minimalne normy ochrony cieląt,

7. Dyrektywa Rady 91/630/EEC z 19 listopada 1991 określająca minimalne normy ochrony świń.

Aktem obejmującym większość hodowanych zwierząt gospodarskich w zakresie prawnej ochrony jest Dyrektywa 98/58/EC, która ma zastosowanie do wszystkich zwierząt (włącznie z rybami i gadami) chowanymi w celu produkcji żywności, wełny, futra lub dla innych celów rolniczych. Dyrektywy tej nie stosuje się wobec:

• Zwierząt dziko żyjących,

• Przeznaczonych do udziału w konkursach, pokazach, imprezach kulturalnych lub sportowych,

• Zwierząt doświadczalnych i laboratoryjnych,

• Zwierząt bezkręgowych.

Dyrektywa ta nakłada obowiązek na wszystkie państwa członkowskie UE opracowanie przepisów zapewniających ochronę zwierząt przed niepożądanym bólem, cierpieniem i obrażeniami. Przepisy te powinny uwzględnić minimum wymogów zawartych w załączniku niniejszej dyrektywy oraz potrzeby fizjologiczne i etologiczne zgodnie z uznanym doświadczeniem i wiedzą naukową. Załącznik do omawianej dyrektywy obejmuje wymogi wobec personelu opiekującego się zwierzętami i metod dozoru nad zwierzętami, określone są również wymogi wobec budynków inwentarskich, ich wyposażenia oraz metod chowu, żywienia i pojenia.

Biorąc pod uwagę, że największe kontrowersje i emocje wzbudzały i wciąż wzbudzają intensywne metody chowu świń, drobiu i cieląt Unia Europejska wprowadziła również do swojego Ustawodawstwa bardziej szczegółowe wymogi,
w zakresie warunków dobrostanu odnoszące się do świń, cieląt i kur utrzymywanych w klatkach bateryjnych.

Czynnikiem środowiska hodowlanego, od którego w dużym stopniu zależy mikroklimat pomieszczeń,
jest odpowiednia liczba zwierząt w danym pomieszczeniu. Zwierzęta, emitując CO₂, parę wodną, ciepło i wydalając odchody, biorą udział w kształtowaniu środowiska pomieszczeń.

Kubatura wnętrza pomieszczeń inwentarskich, podawana w m³, powinna być zawsze zgodna z wielkością obsady zwierzęcej. W higienie zwierząt przyjmuje się określoną kubaturę powietrza wnętrza budynku jako optymalną przestrzeń życiową zależną od gatunku i grupy zwierząt. Nosi ona nazwę kuba powietrznego.

Kub powietrzny, czyli liczba m³ powietrza pomieszczenia przypadająca na jedno zwierzę, wynosi:

Konie dorosłe: 25-45 m³

Krowy dorosłe: 20-25 m³

Bydło młode: 12-20 m³

Cielęta: 8-12 m³

Maciory z prosiętami: 12-15 m³

Warchlaki 2-5 m³

Tuczniki: 5-10 m³

Owce: 2-6 m³

Kury: 0,15-0,25 m³

(Dziubek 1972; Rokicki, Kolbuszewski 1999).

Pojęcie kuba powietrznego nie jest regulowane dyrektywami UE, ale dla dobrostanu zwierząt utrzymanie minimalnych założeń tego wskaźnika jest ważne.

Jednym z ważnych elementów decydującym o poziomie dobrostanu zwierząt gospodarskich jest stopień zagęszczenia. Dlatego przepisy europejskie określają minimalne powierzchnie przypadające dla poszczególnych gatunków.

Przy zbytnim zagęszczeniu zwierząt, często idącym w parze ze zbyt niskim budynkiem, zwierzęta mają niski dobrostan, ich zachowania behawioralne są „przytłumione”, jednocześnie muszą oddychać powietrzem ze zbyt dużą ilością pary wodnej i gazów niekorzystnych. Przy zwiększeniu krotności wymiany powietrza dochodzi także do niekorzystnego zwiększenia siły ochładzającej powietrza, co prowadzi do obniżenia odporności ogólnej zwierząt. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 25 września 2003 r. (Dz. U. Nr 167 z 2003, poz. 1629) W sprawie minimalnych warunków utrzymywania poszczególnych gatunków zwierząt gospodarskich, wraz z nowelizacją z dnia 8 marca 2004 r.
(Dz. U. Nr 47 z 2004, poz. 456), wprowadzono normy utrzymania zwierząt zgodne ze standardami uznawanymi w Unii Europejskiej.

Artykuł 3, wszystkich trzech Dyrektyw (91/630 - ochrona świń, 88/166 - ochrona niosek w bateriach i 91/629 - ochrona cieląt wraz z dalszymi poprawkami zawartymi w Dyrektywach 1999/74 i 97/2) określa minimalną powierzchnię jaką należy przewidzieć w kojcach lub klatkach dla poszczególnych gatunków zwierząt, w zależności od ich masy lub wieku.

Dla świń minimalna powierzchnia musi wynosić:

Masa ciała w kg	Powierzchnia podłogi m^2/zwierzę
do10 kg 10-20 20-30 30-50 50-85 85-110 powyżej 110 dla knura	0,15 0,20 0,30 0,40 0,55 0,65 1.00 6 m^2 powierzchni

W Polsce normy wzorowane na Dyrektywach UE, jak już powiedziałem, obowiązują zgodnie z rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 25 września 2003 r. Powyższe normy obowiązują w UE od 1 stycznia 1998 roku.

Dla cieląt (w rozumieniu Dyr. 91/629 art. 2 za cielę rozumie się zwierzę z gat. Bydło w wieku do 6 m-cy)utrzymywanych grupowo minimalna powierzchnia powinna wynosić:

Masa ciała w kg	Powierzchnia m^2/cielę
do 150 kg 150-220 kg powyżej 220 kg	1,5 m^2 1,7 m^2 1,8 m^2

Cielęta powyżej 8 tygodnia nie powinny być utrzymywane w pojedynczych kojcach (boksach) chyba, że zalecenia weterynaryjne wskazują na potrzebę utrzymania ich w izolacji ze względu na stan zdrowotny i potrzebę leczenia
lub zachowanie się cieląt. W takim przypadku szerokość indywidualnego kojczyka dla cielęcia powinna wynosić 0,8 wysokości zwierzęcia w kłębie, mierzoną w pozycji stojącej, a długość kojca 1,1 długości cielęcia mierzoną od czubka nosa do tylnej krawędzi kości kulszowej.

Przegrody między kojcami powinny być perforowane, umożliwiające cielętom bezpośredni kontakt wzrokowy
i dotykowy za wyjątkiem tych cieląt, które odizolowane zostały z powodu choroby.

Powyższe dane dotyczące powierzchni i systemów utrzymania nie mają obecnie zastosowania, w stosunku do tych gospodarstw, gdzie utrzymywanych jest mniej niż 6 cieląt i tych, gdzie cielęta utrzymywane są wraz z matkami w celu karmienia. Natomiast 0d 31 grudnia 2006 roku tą dyrektywą objęte będą wszystkie gospodarstwa.

Dla kur w bateriach zgodnie z Dyrektywą 99/74/EC z 19 lipca 1999 roku stosowanie obecnego typu klatek bateryjnych będzie całkowicie zabronione od 1.01.2012 roku. W okresie przejściowym, tj. od 1.012003 do 30.12.2011 kury mogą być utrzymywane w klatkach, ale powierzchnia przypadająca na kurę w klatce musi być zwiększona do 550 cm²/kurę. Również od 1.01.2003 roku nie wolno budować nowych kurników ani wprowadzać starego typu klatek bateryjnych
do budynków już istniejących.

Dyrektywa 99/74 określa warunki, jakim muszą odpowiadać udoskonalone klatki wprowadzane w miejsce obecnie istniejących lub nowo budowane od 1 stycznia 2002.

I tak kury w klatkach zmodyfikowanych muszą mieć zapewnione przynajmniej 750 cm² powierzchni klatki na sztukę, a klatka nie może mieć mniej niż 2000 cm² ogólnej powierzchni. Ponadto klatki powinny być wyposażone w:

1. gniazdo,

2. ściółkę,

3. grzędy (15 cm na kurę),

4. karmidła z dostępem bez ograniczeń, a długość nie mniejsza niż 12 cm/kurę,

5. poidełka - jeśli poidełko podłączone jest do sieci wodociągowej, to pidełka smoczkowe, lub mioskowe powinny być w zasięgu każdej kury.

Dyrektywa niniejsza zawiera także nowe przepisy dotyczące systemów alternatywnego utrzymywania niosek, które będą obowiązywać od 1.01.2007 roku.

Wszystkie 3 omawiane Dyrektywy oraz Dyrektywa 98/58 w swoich aneksach posiadają pewne sformułowania dotyczące warunków utrzymania, które są wspólne dla wszystkich zwierząt. Do nich należy wymienić najważniejsze.

• Materiały użyte do budowy pomieszczeń oraz wykorzystane do konstrukcji klatek, boksów, kojców i innych elementów wyposażenia, z którymi stykają się zwierzęta nie powinny być dla nich szkodliwe, powinny być łatwe w myciu i dezynfekcji, nie powodować urazów.

• Budynki powinny posiadać odpowiednią izolację termiczną, wentylację, jeśli to konieczne to ogrzewanie
  aby zapewnić im optymalne parametry mikroklimatu w zakresie temperatury, wilgotności i prędkości ruchu powietrza, stężenia szkodliwych gazów i pyłów.

• Jeśli w budynkach stosowany jest mechaniczny system wentylacji, to musi być on sprzężony z systemem alarmowym. Budynki muszą być ponadto wyposażone w system wentylacji awaryjnej, włączanej w przypadku awarii wentylacji głównej.

• Wszystkie elektryczne i mechaniczne urządzenia służące do obsługi zwierząt (zadawanie paszy, pojenie)
  czy utrzymania właściwego zdrowia i dobrego komfortu (wentylacja, usuwanie odchodów) powinny być przynajmniej raz dziennie kontrolowane, a stwierdzone awarie szybko usunięte. Muszą być również przewidziane na wypadek awarii alternatywne metody żywienia i pojenia zwierząt.

• Nie wolno utrzymywać świń i cieląt w ciemności. Jeśli pomieszczenia są bezokienne, to światło sztuczne musi być włączone między godz. 9⁰⁰-17⁰⁰ i odpowiadać wielkości oświetlenia naturalnego. W przypadku oświetlenia sztucznego dla kur nieśnych, należy zapewnić ptakom okres odpoczynku zmniejszając natężenie światła do poziomu umożliwiającego wypoczynek.

• Wszystkie zwierzęta muszą być kontrolowane przez właściciela lub osobę odpowiedzialną za zwierzęta przynajmniej raz dziennie, jeżeli chodzi o drób, świnie i cielęta na pastwisku czy okólniku i dwa razy dziennie, gdy cielęta utrzymywane są w budynkach. Każdemu zwierzęciu choremu lub rannemu musi być udzielona natychmiastowa pomoc weterynaryjna. W razie potrzeby zwierzęta chore lub ranne winny być odizolowane od grupy i umieszczone w oddzielnym kojcu wyścielonym suchą ściółką. Kontrola zwierząt winna być przeprowadzana przy dodatkowym intensywnym oświetleniu.

• Wszystkie kojce i klatki dla zwierząt muszą być utrzymywane w należytej czystości. Zalegające odchody, mocz, resztki niezjedzonej paszy muszą być często sprzątane w celu zmniejszenia nieprzyjemnych zapachów,
  nie przyciągania much i gryzoni. Wszystkie klatki i kojce przed zasiedleniem winny być starannie dezynfekowane.

Przedstawione powyżej zalecenia są podobne lub jednakowo brzmiące w swej treści zawartej w aneksach
do poszczególnych dyrektyw.

Niezależnie od nich aneksy zawierają cały szereg specyficznych wymogów z zakresu dobrostanu dla poszczególnych gatunków.

3

---