J. Szmatka cz. II „Małe struktury społeczne”.

4. Formowanie się i krystalizacja układów statusów.

4.1 Pozycje i statusy społeczne jako odrębne elementy strukturalne.

4.1.1. Pozycja, status i rola : ogólny model pojęciowy.

Małe grupy społeczne należą do najbardziej złożonych i rozwiniętych zarazem form życia społecznego. Ich podstawowymi elementami są złożone struktury społeczne (i inne ponad-jednostkowe obiekty) mające swój autonomiczny, społeczny byt. Celem badania grup jest wyjaśnienie działań tych ponad-jednostkowych obiektów - struktur. Emergencyjny strukturalizm socjologiczny to teza o występowaniu emergentnych właściwości na poszczególnych poziomach integracji świata społecznego.

4.1. Struktura emergencyjna świata społecznego obejmuje 3 poziomy : I działających jednostek, II mikrostruktur społecznych oraz III makrostruktur społecznych.

1. To najbardziej elementarny poziom świata społecznego - poziom działających jednostek, to „substrat” społeczeństwa, „tworzywo” z którego zbudowane są formy tego świata. Na tym poziomie to ludzie jako indywidualni aktorzy, pojedyncze jednostki z ich zachowaniami, cechami osobowości, postawami, zinternalizowanymi wartościami wyznaczonymi przez konstytucję psychologiczną. Człowiek na tym poziomie jest traktowany jako pojedynczy, izolowany osobnik funkcjonujący w określonych grupach, strukturach czy środowisku, które stanowi tło i decyduje o zachowaniach jednostki.

2. Emergentyny charakter ponad-jednostkowych struktur - nowa jakość - odmienna od działań jednostek ludzkich.

3. Makrostruktury społeczne - wielkie zbiorowości społeczne, całe społeczeństwa tworzą emergentne właściwości strukturalne i globalne. Pojawiają się tu nowe rodzaje mechanizmów, zależności i konfliktów. Są bardziej zróżnicowane wewnętrznie niż mikrostruktury.
   

Struktury bliskiego dystansu - zróżnicowanie spojrzenia .

W małej grupie bliski dystans pozwala na dostrzeżenie : pozycji, statusów i ról społecznych. Pozycje i statusy to najprostsze i pierwotne elementy struktur społecznych.

4.1.1. Pozycja, status i rola : ogólny model pojęciowy.

Podstawowym tworzywem struktury małej grupy społecznej są : normy, wartości, i cele grupy jako całości. Towarzyszą im określone oczekiwania, wymogi, sankcje, i żądania.

Elementy składowe struktur grupowych to konstelacje, czyli układy - siatki - norm, wartości, którym towarzyszą oczekiwania, wymogi, a także większa lub mniejsza potencjalna możliwość wywierania wpływu na różnorodne części struktury i działające w ich ramach jednostki. Tymi konstelacjami są pozycje społeczne. Hierarchiczność pozycji w grupie cechuje odmienny rodzaj władzy, czyli zdolność wywierania wpływu na grupę, nierówny dostęp do informacji, nierówny dostęp do sankcji grupowych, różny rozmiar konformizmu przypisanego danej pozycji. Te cechy pozycji generują hierarchię wewnątrz-grupową i wynikają z logiki struktury tej grupy. Pozycja jest elementem struktury grupowej.

Struktura wewnątrz grupy jest mniej podatna na liczne uwarunkowania tj. czas, miejsce, sytuacja niż jej stratyfikacja.

Stratyfikacja grupy społecznej obejmuje statusy społeczne - status to układ hierarchiczny, którego kształt zależny jest od sytuacji wewnątrz grupy, okoliczności w danym czasie.

Status to składnik stratyfikacji.

Stratyfikacja jest pochodną struktury, nie jest ona natomiast tak dalece utrwalona, podlegająca skostnieniu jak struktura (w moim rozumieniu chodzi tutaj o to, że pozycje są bardziej trwałe, natomiast z prestiżem różnie bywa, np. pozycja przywódcy, związana ze sprawowaniem władzy powinna mieć najwyższą rangę w danym momencie, ale zmieniające się okoliczności, w jakich działa grupa, mogą spowodować zmianę układu, tzn. prestiż będzie miał odmienny kształt w porównaniu z hierarchią pozycji. Wysoki status w stratyfikacji prestiżu może wzmocnić pozycję władzy. Najczęściej jednak zajmowanie pozycji związanej z władzą powoduje uzyskanie wysokiego statusu w stratyfikacji prestiżu.

Rola społeczna - 3 element układu strukturalno-stratyfikacyjnego grupy.

Rola społeczna pełni funkcję pośredniczącą i integrującą układu strukturalno-stratyfikacyjnego, lokuje się na przecięciu pozycji, statusu i osobowości, który charakteryzuje działającą jednostkę. Rola społeczna to typ konfiguracji, dzięki któremu struktura i stratyfikacja mogą wywierać wpływ na osobowość jednostki.

Rysunek przedstawia ogólny model pojęciowy relacji miedzy pozycją, statusem, rolą i osobowością.

4.2. Powstanie konfiguracji i układów statusów w małych grupach.

Cel tego rozdziału to odpowiedź na pytanie, jak działają pewne quasi-struktury statusów, tj. takie struktury, których granice są niewyraźne, których nie można przypisać określonym małym grupom, które nie podlegają więc wszystkim możliwym naciskom. Zakłada się, że mają one do pewnego stopnia autonomiczny byt, sobie właściwe cech i w specyficzny sposób wpływają na działania jednostek.

4.2.1. Kilka wstępnych uwag metateoretycznych.

Dominacja teorii poziomów oczekiwań (Berger, Wagner, Zelditch) - wyjaśnia ona proces powstawania struktur społecznych i stratyfikację oraz działania tych struktur w specyficznych warunkach braku precyzyjnie określonych granic poszczególnych grup społecznych, nieistnienia lub nieoddziaływania na funkcjonowanie tych struktur wielu czynników występujących w typowych sytuacjach, np. kultury grupowej. Tak więc poziom w tej teorii to inaczej stan, rodzaj uporządkowania elementów, tj. oczekiwań. Wg autorów teorii „jednostką procesu organizującego poziom jest sytuacja, gdy pojawią się warunki to powstaje stabilna, głęboka, ukryta struktura ukształtowana przez sytuację, determinuje ona działanie owego procesu, gdy warunki wstępne ulegają zmianie to proces organizowania ulega przerwaniu”.

W teorii poziomów oczekiwań wyjaśnia się procesy krystalizacji struktur statusów.

4.2.2. Dwa typy czynników statusu - jako elementów stratyfikacji grup społecznych.

Czynniki statusu składają się z tzw. charakterystyk w których zawarte są oczekiwania moralne oraz oczekiwania dotyczące działania jednostki, jej zachowania.

Czynniki statusu mogą być szczegółowe lub szerokie, w zależności od poziomu oczekiwań. Szczegółowy czynnik statusu jest związany z określonym poziomem oczekiwań. Jeśli sytuacja jest jasno zdefiniowana to mamy do czynienia z czynnikami szczegółowymi i ze szczegółowym poziomem oczekiwań, np. w pewnej sytuacji możemy oczekiwać od jednostki uczciwości.

Szeroki czynnik statusu to charakterystyka związana ze specyficznym jak i ogólnym poziomem oczekiwań. Ogólny poziom oczekiwań jest nieograniczony, np. przekonanie, że ktoś jest zdolny, bez określania, lub moralny bez określenia w jaki sposób.

Czynniki szerokie to np. rasa, wiek, płeć zawód.

Oba typy czynników statusu mają wpływ na powstawanie nierówności społecznej w kategoriach prestiżu, władzy. Czynnik szczegółowy statusu ma silniejszy wpływ - tworzy większą nierówność niż czynnik szeroki.

4.2.3. Procesy uogólniania statusu.

Jak tworzą się ponad-jednostkowe formy życia społecznego ?

Jak tworzy się organizacja wewnątrz grupowa ?

Małe grupy nie tworzą organizacji społecznej od nowa z interakcji społecznej ich członków ale podtrzymują wewnątrz grupy zewnętrzne różnice statusu. Stwierdzono, że nierówności istotne poza grupą są podtrzymywane także w grupie. Układ prestiżu, władzy w grupie jest skorelowany z zewnętrznymi różnicami statusu i zostaje natychmiast „stworzony” w takiej grupie.

Proces uogólniania statusów jest mechanizmem uniwersalnym i polega na tym, że członkowie grupy wnioskują o zdolnościach do działania innych jednostek na podstawie uogólniania ich zewnętrznych statusów, oczekują pewnych działań, a te oczekiwania są uogólniane na podstawie różnic dotyczących ogólnego statusu. Można zaobserwować negatywne skutki takiego uogólniania statusów, np. wnioskowanie, że Murzyn jest leniwy, ponieważ jest czarny albo że kobieta jest nielogiczna ponieważ jest kobietą, lub że młody jest nieodpowiedzialny bo jest młody.

Uogólnienie statusu opiera się ze względu na kryteria obowiązujące w danej kulturze : na czynnikach statusów szerokim i szczegółowym, które działają jak wskazówki dla jednostek, które rozpoczynają interakcje. To wstępne stadium powstawania struktury i stratyfikacji, stwarzające warunki do pojawienia się interakcji. Interakcja musi być uporządkowana. W jej uporządkowaniu pomagają czynniki statusu oceniane j.w. ze względu na kryteria obowiązujące w danej kulturze, np. amerykańskiej to : bycie białym, dorosłym mężczyzną, z zawodu menadżerem, (Murzyni, kobiety lub pracownicy fizyczni są postrzegani jako „gorszy gatunek” wobec białych, mężczyzn czy menadżerów). Interakcje takie ulegają utrwaleniu, tworzą się wzory, które przekształcają się w zręby struktur i stratyfikacji quasi-grupowych, a następnie wewnątrz-grupowych. Świat społeczny nie znosi nieustrukturalizowanych sytuacji, a uogólnianie statusu prowadzi do strukturalizowania nieokreślonych sytuacji społecznych, zaczyna się proces tworzenia, krystalizowania struktur. Początkiem jest uogólnianie statusów na poziomie mikrostruktur, to wstęp do interakcji oraz jej uporządkowania.

4.2.4. Pojawienie się poziomów oczekiwań.

Po uogólnieniu statusów drugim stadium jest powstanie poziomu oczekiwań które jest poprzedzone istnieniem różnic w sferze szerokich czynników statusu.(np. rasa, wiek, płeć, zawód) Oczekiwania zostają przypisane jednostkom wówczas gdy związane interakcją ale nie tworzące jeszcze grupy zetkną się ze zbiorowym zadaniem, stanowiącym dla nich wartość. W tej fazie wspólne zbiorowe zadanie uaktywnia szerokie czynniki statusu j.w. , a to prowadzi do wstępnej formy zróżnicowania społecznego. Gdy jednostki utrzymujące luźną interakcję napotykają wspólne, mające wartość zadanie to znaczenia nabierają czynniki statusu poszczególnych jednostek i tworzy się układ zróżnicowany pod względem prestiżu i władzy. Powstawanie poziomu oczekiwań i jego stabilność zależy od sytuacji zewnętrznej. W procesie organizowania się poziomów oczekiwań nie ma bezpośredniego związku między nimi a interakcją. Poza tym poziomy oczekiwań determinują zachowanie jednostek.

4.3 Władza i dominacja w układach statusów.

4.3.1. Natura statusu.

Status jest przyznawany jednostce przez grupę lub osiągany na mocy grupowego konsensusu w zamian za różne wartości tj. wiedza, doświadczenie które jednostka wnosi do grupy lub w zamian za usługi jakie świadczy. Oczekiwania członków grupy wobec siebie i innych ulegają utrwaleniu które prowadzi do zróżnicowania się statusów poszczególnych jednostek. Im wyższy poziom oczekiwań tym bardziej jednostka ma możliwość 1) realizowania zadania grupy, 2) otrzymania pozytywnych ocen, 3) wywierania wpływu na decyzje grupy. Status to ranga oczekiwań co do działania danego osobnika w grupie. Status i stratyfikacja rodzą się dzięki współpracy i zgodzie społecznej.

4.3.2.Aspekt dominacji w procesie tworzenia stratyfikacji statusów.

W procesie krystalizacji stratyfikacji statusów występują konflikty, które prowadzą do walki o władzę i dominację oraz do tworzenia hierarchii grupy (nierówności władzy i prestiżu). Hierarchie statusów rozwijają się gdy ludzie uzyskują władzę, a nie dlatego, że istnieją jakieś potrzeby związane z zadaniami grupy. Reasumując, najpierw powstają układy statusów, a potem poziomy oczekiwań i statyfikacje.

4.3.3. Dominacja i władza jako integralne składniki hierarchii statusów.

Istnieją co najmniej dwie podstawy tworzenia się i krystalizowania układów statusów : powstające poziomy oczekiwań i zdolność do kontroli czyjegoś zachowania poprzez zagrożenie lub atak. W grupach zadaniowych to rzadkość. Hierarchie statusów oparte na dominacji są niestabilne, gdy relacje między członkami oparte są na sile, a jednostka oddaje cześć innej w zamian za usunięcie niebezpieczeństwa ataku (tj. u zwierząt). Status w grupach społecznych nie może być oparty wyłącznie na czynnikach behawioralnych.

Powstanie pozytywnych relacji między członkami grupy prowadzi do utworzenia norm grupowych i uznania porządków statusów. Formą władzy, wynikającą z wysokiego statusu jest wpływ. Normy grupowe to zbiorowy głos definiujący rangę i oczekiwania grupy, zawierający sankcje za ich naruszenie, np. gdy jednostka narusza normy napotyka na opór ze strony grupy, doświadcza dominacji tych członków grupy, którzy posiadają wysoki status. Członkowie o orientacji progrupowej są bardziej wartościowi dla grupy, ale nie jest to przesłanka że to im grupa przypisuje wysoki status. Motywacja nie jest istotnym czynnikiem, mającym wpływ na status jednostki. Istotne są tutaj struktury kooperacyjne, zadaniowe, struktury oczekiwania - generalnie układy normatywne.

5. Role społeczne i struktury ról

5.1 Wewnętrzna struktura roli jednostki.

Rola społeczna obejmuje dwa poziomy i dwa szerokie zakresy zjawisk społecznych : strukturalnie narzucane nakazy roli, tzn. społeczne przepisy i żądania dotyczące działań i zachowań jednostki (normy, wartości, nakazy, wymogi), określają z reguły standard zachowań pożądanych przez grupę, drugim poziomem jest osobowościowa definicja roli, obejmująca wszystkie elementy z 1 poziomu, które zostały zinternalizowane przez jednostkę. Koniunkcja obu poziomów to nowa jakość - „czyste” elementy struktury tj. normy, wartości, nakazy, wymogi i nakazy wymogi zinterpretowane przez jednostkę. Wg Levinsona „(...) indywidualna koncepcja roli i indywidualne pełnienie roli nie emanują z głębin świadomości całkowicie ukształtowane ani też nie są lustrzanymi odbiciami szablonu ustalonego przez strukturę społeczną”, „(...) dana definicja roli podlega zarówno psyche jak i socius , a także sama na nie wpływa”. Wg J. Szmatki mimo obustronnego wpływu segmentów roli strukturalnie narzucone nakazy roli ostatecznie kształtują osobowościową definicję roli.

Strukturalne nakazy roli zawierają ułatwienia roli, tzn. czynniki natury kulturowej, technicznej, ekologicznej, powodujące iż pewne normy wchodzące w skład nakazów i wymogów roli są szczególnie zauważalne . Zawierają także dylematy (problematyczne kwestie roli) - normy, wartości, nakazy nieostro sformułowane, powodujące rozbieżne interpretacje, sprzeczności z pozostałymi nakazami roli. Prowadzi to do zmniejszenia efektywności grup, narastania konfliktów i napięć.

Ułatwienia roli i dylematy pozostają ze sobą we wzajemnej interakcji, są siłą sprawczą określonego kształtu koncepcji roli i sposobu odegrania roli.

Osobowościowa definicja roli zawiera : koncepcję roli czyli system poglądów jednostki na to jak powinna ona działać, jakimi środkami się posługiwać i jakie osiągać cele.

Rysunek przedstawia strukturę roli jednostki.

5.1.1. Wewnętrzna stratyfikacja roli jednostki.

Wyróżniamy 3 rodzaje cech : podstawowe - niezbędne dla danej roli, wystarczające - ich brak w sposób istotny odbija się na charakterze roli i peryferyjne - ich brak nie pozbawia roli jej istoty.

Rola społeczna to wielopoziomowa struktura, obejmująca obszary struktur społecznych i osobowości jednostki. Część nakazów i nacisków strukturalnych nigdy nie przedostaje się do struktur osobowości jednostki, a jeżeli nawet przedostaną się to pomimo internalizacji jednostka nigdy nie będzie się z nimi identyfikować. Osoba taka staje się konformistą wbrew swojej woli i zatraca indywidualność, stratyfikacja, a więc wewnętrzne, hierarchiczne ułożenie elementów roli np. rola rekruta w wojsku - jednostka zostaje zmuszona do grania określonej roli, gdyż nie ma innych możliwości. W reakcji na sytuację uruchamia mechanizmy obronne, tworząc koncepcje roli o innej stratyfikacji, całkiem przeciwnej do żądań roli. Struktura społeczna oddziałuje pozbawiając jednostkę możliwości wyboru, szansę na bierny konformizm. Taka rola nazywa się rolą rekrutacyjną, gdy cecha niezależna od woli jednostki jest cechą wiodącą. Pogłębia się wtedy też alienacja. Chociaż jeden typ struktur społecznych wywołuje zachowania i działania alienacyjne, pozbawia wolności i autonomii, to inne typy struktur społecznych mogą działać odwrotnie.

Typowy i najczęstszy sposób oddziaływania struktury na jednostkę i jej reakcji na naciski strukturalne można ująć następująco : role społeczne stanowią jedynie do pewnego stopnia strukturalne naciski, skłaniające człowieka do określonych, społecznie pożądanych działań, a do pewnego stopnia stanowią jego konstytucję psychiczną, jego własne poczucie wolności i autonomii.

5.2. Funkcjonalna i strukturalna autonomia jednostki.

Autonomia strukturalna to zdolność poszczególnych elementów systemu - aktorów, osobników pełniących rolę, będących przedmiotem nacisków strukturalnych - do przeciwstawienia się, uzyskania względnej niezależności od nacisków strukturalnych i względnej odporności na nie i bez narażania się na sankcje - polega to na manipulacją wewnętrznej stratyfikacji roli, by osiągnąć autonomię.

Autonomia funkcjonalna to wg teorii wymiany Petera Balua proces, w którym struktura A odczuwa potrzebę, którą tylko struktura B może spełnić, A jest uzależnione od B, ale A może zmusić B do świadczenia jemu korzyści bez odwzajemniania, wówczas uniknie uzależnienia. Proces wymiany nie zachodzi jednak w próżni, aby A mogło uniknąć uzależnienia od B, musi być niezależne od wielu pozostałych struktur danego systemu. To uniezależnienie się od struktur z którymi pozostaje się w interakcji.

Jednostka internalizuje wymogi, nakazy i wartości struktury w sposób selektywny, starając się jednakże pozostawać w pewnych granicach bezpieczeństwa, co umożliwia osiągnięcie autonomii i nie naraża na drastyczne sankcje, ale umożliwia dokonanie rozłamu w roli.

5.2.1. Rozłam w roli.

Rozłam w roli to skuteczny stan unikania sytuacji alienacyjnych z jednej strony, a z drugiej wysoki stopień autonomii jednostki, to rozłam pomiędzy nakazami roli z zewnątrz, a osobowościową definicją roli od wewnątrz - dwie różne sfery rzeczywistości. To zjawisko pierwotne.

Wtórnym zjawiskiem wg Goffmana jest rozłam w obrębie osobowościowej definicji jednostki. Dochodzi do rozdźwięku pomiędzy tym co czyni dana jednostka, a tym kim jest, „przeczy ona sobie samej”, „nie jest sobą” - brak związku pomiędzy koncepcją roli, a tym jak jednostka ją odgrywa. Prowadzi to głębszej autonomii i niezależności od struktur społecznych, jednocześnie do niebezpieczeństwa utraty kontroli nad jaźnią i do chorób psychicznych - jeśli działania takie trwają zbyt długo.

1

1

Struktura społeczna

grupy

pozycja

status

rola

osobowość

Działająca jednostka

Stratyfikacja społeczna grupy

Struktura grupy

Strukturalnie narzucone nakazy roli

Jednostka

Osobowościowa definicja roli

Ułatwi-enia roli

Dylem-aty roli

Koncep-cja roli

Odegr-anie roli

---