5. ROLE SPOŁECZNE I STRUKTURY RÓL

5.1. wewnętrzna struktura roli jednostki

• rola społeczna danej jednostki jest strukturą wielopoziomową, złożoną ze zjawisk różnego typu; obejmuje przede wszystkim dwa poziomy:

• strukturalnie narzucane nakazy roli - wszelkiego rodzaju społeczne przepisy i żądania dotyczące działań i zachowań jednostki; są składnikiem grupy społecznej, jej systemu norm i wartości - jej struktury

• osobowościowa definicja roli - wszystkie elementy składające się na poziom pierwszy, które zostały zinternalizowane przez jednostkę, stając się elementami struktury jej osobowości; jest komponentem osobowości jednostki

• dwa typy podejścia do kwestii wzajemnego wpływu obu segmentów ról:

• badacze struktury społecznej upatrują w niej głównego czynnika determinującego osobowość

• badacze osobowości wysuwają tezę, że adaptacja jednostki jest determinowana głównie przez osobowość, a rzeczywistość jest przeważnie „amorficzną plamą” ustrukturalizowaną przez jednostkę dla zaspokojenia jej wewnętrznych potrzeb

• Levinson: dana definicja roli podlega zarówno wpływom psyche, jak i socius, a także sama na nie wpływa

• Szmatka: mimo obustronnego wpływu segmentów roli strukturalne nakazy roli ostatecznie kształtują osobowościową definicję roli, podczas gdy ta ostatnia nie może wywierać tak rozumianego wpływu na strukturalne nakazy roli

• oba ogólne poziomy roli zawierają dalsze elementy strukturalne, subpoziomy

• strukturalne nakazy roli obejmują:

• ułatwienia roli, to jest określone czynniki natury technicznej, ekologicznej, a przede wszystkim kulturowej, które powodują, iż pewne normy wchodzące w skład nakazów i wymogów roli są szczególnie łatwo zauważalne

• dylematy lub problematyczne kwestie roli: normy, wartości, nakazy itp., które są nieostro sformułowane, wieloznaczne, umożliwiają rozbieżne interpretacje, czy wręcz znajdują się w sprzeczności z pozostałymi nakazami roli

• osobowościowa definicja roli obejmuje:

• koncepcję roli: subpoziom dotyczący aspektu osobowościowego w ścisłym znaczeniu; obejmuje głównie system normatywny, system wymogów, żądań i nacisków płynących ze struktury społecznej, a zinternalizowanych przez jednostkę; jest to zatem system poglądów jednostki na to, jak powinna ona działać, zajmując taką a nie inną pozycję, jakimi środkami się posługiwać i jakie cele osiągać

• odegranie roli: sprowadza się ono do zachowań jednostki zdeterminowanych z jednej strony przez nakazy i wymogi strukturalne, z drugiej zaś strony do zachowań zdeterminowanych przez koncepcję roli, a zatem przez osobowość jednostki

• proces determinowania jednych segmentów roli przez drugie: ułatwienia roli i dylematy roli, które pozostają we wzajemnej interakcji, są siłą sprawczą określonego kształtu koncepcji roli i sposobu odegrania roli

5.1.1. wewnętrzna stratyfikacja roli jednostki

• struktura roli społecznej jest wewnętrznie ustratyfikowana

• stratyfikacja ta jest systemem trojakiego rodzaju cech (Nadel):

1. cech podstawowych, niezbędnych dla danej roli, wyznaczających jej rzeczywisty charakter, stanowiących o jej odrębności w stosunku do innych ról

2. cech wystarczających dla danej roli, tzn. takich, których brak w sposób istotny odbija się na swoistym charakterze roli

3. cech peryferyjnych, będących elementami roli, ale nieistotnych dla niej, których brak nie pozbawia roli jej istoty

• część nakazów strukturalnych nigdy nie przedostaje się do struktur psychicznych człowieka, do jego osobowości, nigdy więc nie zostają one uznane za jego własne nakazy, mimo że przez niego wypełniane

• jeśli nawet nakazy i naciski te przedostają się do struktury osobowości jednostki, stratyfikacja, a więc pewne hierarchiczne ułożenie tych elementów, jest zasadniczo inna od hierarchii struktury wymogów i żądań zewnętrznych

• w tym drugim wypadku jednostka, mimo internalizacji norm i wartości pochodzących z zewnętrznych nakazów i nacisków, nigdy nie będzie się z nimi identyfikować; osoba taka staje się konformistą wbrew swojej woli; sytuacja alienacyjna pogłębia się, gdy rola takiej jednostki jest jej rolą rekrutacyjną, tzn. taką, w której cechą wiodącą jest cecha niezależna od woli jednostki; jednostka zostaje zmuszona do grania określonej roli, gdyż nie ma innych możliwości lub są one poważnie ograniczone; reakcja obronna - koncepcja roli o wewnętrznej stratyfikacji całkiem przeciwnej do żądań roli; mimo to struktura społeczna oddziałuje wówczas depersonalizująco, pozbawiając jednostkę możliwości wyboru i dając jej jedynie szansę na bierny konformizm

• równocześnie pewne nakazy strukturalne roli społecznej stają się integralną częścią psychicznej konstytucji człowieka, elementem osobowości i postaw, stając się tym samym jego własnymi, indywidualnymi przekonaniami i działaniami

 najczęstszy sposób oddziaływania struktury na jednostkę i jej reakcji na te naciski strukturalne: role społeczne stanowią jedynie do pewnego stopnia strukturalne naciski skłaniające człowieka do określonych, społecznie pożądanych działań, a do pewnego stopnia stanowią jego konstytucję psychiczną, jego własny system wartości, jego własny sposób działania i jego własne poczucie wolności i autonomii

5.2. funkcjonalna i strukturalna autonomia jednostki

• problem autonomii funkcjonalnej może być ujęty jako zagadnienie autonomii jednostki w strukturach społecznych; jedyny warunek - potraktować jednostkę, aktora jako część systemu (chodzi tu o aktora, osobnika pełniącego rolę, przedmiot nacisków strukturalnych raczej niż o człowieka rozumianego jako substrat wszelkich zjawisk społecznych)

• funkcjonalna autonomia jednostki w języku strukturalnej teorii wymiany Petera M. Blaua: jeśli struktura A (lub jednostka A) odczuwa określoną potrzebę, która może być spełniona tylko przez jedną jedyną strukturę (lub jednostkę) B, to A jest potencjalnie zależna od B; jednakże, jeśli A może np. zmusić B do świadczenia korzyści na rzecz A bez odwzajemnienia, wówczas A może uniknąć uzależnienia od B. Aby struktura (lub jednostka) A mogła uniknąć uzależnienia od B, musi być względnie niezależna od wielu pozostałych struktur (lub jednostek) danego systemu

• z perspektywy podejścia strukturalnego, strukturalna autonomia jednostki polega na takiej manipulacji wewnętrzną stratyfikacją roli, dzięki której jednostka uzyskuje względną niezależność od nacisków strukturalnych, względną odporność na nie

• możliwość uzyskania autonomii strukturalnej, jak i funkcjonalnej jest warunkiem wstępnym i niezbędnym uzyskania przez jednostkę zdolności do unikania stanów alienacyjnych

• oba rodzaje autonomii jednostki są wobec siebie komplementarne

5.2.1. rozłam w roli (role distance)

• celem manipulowania stratyfikacją roli, jak i manipulowania procesem internalizacji jest osiągnięcie autonomii jednostki na skutek specyficznego rozłamu pomiędzy dwoma segmentami roli: strukturalnie narzuconymi nakazami roli i osobowościową definicją roli

• u Goffmana rozłam ma miejsce w obrębie osobowościowej definicji roli; jest to zjawisko wtórne wobec zjawiska pierwszego typu

• sytuacja typowa to stan w którym:

1. koncepcja roli bywa skonstruowana tak, aby sprostać potrzebom i wymogom, jakie narzuca jednostce struktura społeczna; jednostka internalizuje wymogi, nakazy i wartości w sposób selektywnym, pozostawać w pewnych granicach „bezpieczeństwa”, co pozwala jej na dokonanie rozłamu w roli i nie naraża na zbyt drastyczne sankcje i represje

2. koncepcja roli bywa skonstruowana tak, aby sprostać pewnym wewnętrznym, psychicznym i osobowościowym potrzebom jednostki; chodzi o to, aby koncepcja roli wyrażała rzeczywistą jaźń jednostki, kształt jej psychologicznej odmienności

3. zachowania jednostki, czyli odegranie roli, są pierwotnie, „w ostatniej instancji” zależne od właściwości psychologicznych jednostki

→ sytuacją typową jest zatem brak rozłamu w osobowościowej definicji roli

• często dochodzi jednak do rozdźwięku pomiędzy tym, co robi jednostka, a tym, kim jest; niekiedy ma to postać braku bezpośredniego związku między koncepcją roli jednostki, a tym, jak odgrywa ona tę rolę, ale częściej chodzi o takie odegranie roli, jakie jest sprzeczne z prawdziwą osobowością jednostki

• działania, dzięki którym jednostka dokonuje rozłamu prowadzą do jej głębszej autonomii i niezależności od struktur społecznych; wymagają one jednak umiejętności, możliwe są, gdy jednostka osiągnęła autonomię strukturalną lub funkcjonalną, a trwające zbyt długo niosą zagrożenia natury psychologicznej (utrata kontroli nad jaźnią, choroby psychiczne)

5.2.2. scalenie jednostki z rolą społeczną

• ludzie wykorzystują role także jako środki samoidentyfikacji i samopotwierdzenia się (Ralph Turner)

• autonomia może być też osiągana przez scalenie się, całkowite zidentyfikowanie z pełnioną rolą

• gdy pojawia się głęboka harmonia między trzema elementami struktury roli - strukturalnymi nakazami roli, dyspozycjami psychicznymi i cechami osobowościowymi jednostki oraz jej koncepcją roli - dochodzi do scalenia jednostki z rolą, czego rezultatem jest odegranie roli całkowicie zgodne ze strukturalnymi nakazami i naciskami

• jednostka osiąga autonomię, bo stapia się ze strukturą tak dalece, że strukturalne potrzeby, dążenia i wartości są równocześnie jej indywidualnymi potrzebami, wartościami i celami; rola społeczna jednostki wyraża ją samą

• stan scalenia jednostki z jej rolą najskuteczniej zapobiega pojawieniu się sytuacji alienacyjnych

• warunki, których spełnienie sprzyja utożsamieniu przez członków danej grupy społecznej roli, jaką pełni dana jednostka, z nią samą, z jej jaźnią (Ralph H. Turner):

1. mało elastyczne powiązanie aktorów z poszczególnymi rolami (ograniczone możliwości zmiany ról, odrzucenia jednych i przyjęcia innych)

2. możliwość wszechstronnego i całkowitego odróżnienia danej roli od innych, możliwość wyraźnego zdefiniowania roli

3. silna konfliktowość różnych ról jednostek

4. wysokie i zgodne oceny skuteczności roli

5. duży stopień trudności odgrywania roli

6. duży stopień spolaryzowania ocen roli w kategoriach „korzystna-niekorzystna”

7. duży stopień spolaryzowania społecznej rangi roli

8. duży stopień potencjalnej władzy przypisanej do roli

9. duży stopień uznania społecznego wiązanego z rolą

10. duży stopień identyfikacji członków grupy z osobą pełniącą daną rolę

11. duży stopień zażyłości, intymności stosunków miedzy daną jednostką i grupą społeczną

• w jakich okolicznościach członkowie danej grupy będą skłonne utożsamiać rolę z osobą ją pełniącą, a aktorzy będą akceptować fakt utożsamiania ich z rolą? 5 czynników (R. Turner):

1. szerokość i złożoność układu, w którym umieszczona jest rola

2. znaczny wpływ danej roli na sposób pełnienia ról w innych grupach i układach społecznych

3. łatwość zaobserwowania i szeroka znajomość symptomów roli

4. znaczna możliwość wyrażania przez daną rolę natury i celów grupy, w której jest ulokowana

5. tymczasowe przypisanie danej jednostki do roli oraz brak powiązań treści roli z wcześniejszymi i przyszłymi rolami jednostki to czynniki osłabiające utożsamianie roli z osobą; aktorzy także nie utożsamiają wtedy roli z własną jaźnią

• czynniki sprzyjające „lokowaniu” jaźni jednostki w danej jej roli (utożsamianiu się ze swoją rolą) (Turner)

1. wysoka ocena roli

2. możliwość adekwatnego wypełniania roli

3. dążenie do umiejscawiania jaźni w rolach ocenianych najwyżej

4. a jednocześnie takich, które są w stanie adekwatnie spełniać jeżeli wypełnianie roli można łatwo ocenić

5. jeśli rozmiar świata społecznego jednostki przekracza granice kręgu społecznego danej roli, to jednostka umiejscawiając jaźń w danej roli będzie się bardziej kierować ocenami tej szerszej społeczności

6. wypełnianie danej roli przynosi wewnętrzne korzyści

7. konieczność poświęcania czasu i wysiłku w celu przypisania sobie, zdobycia roli i wyuczenia się jej odgrywania

8. konieczność innych poświęceń w celu zdobycia danej roli

9. konieczność publicznego odgrywania danej roli i konieczność jej objaśniania i motywowania

10. przedłużające się napięcia w roli

5.3. konstelacje i układy ról indywidualnych

5.3.1. zespoły ról społecznych

• role społeczne nie stanowią z reguły pojedynczych elementów struktur grupowych; łączą się bowiem w pewne układy, konstelacje i struktury, tworząc specyficzny rodzaj struktur wewnątrz- i międzygrupowych

• zajmowanie pewnej pozycji społecznej w grupie powoduje pełnienie nie tylko roli społecznej wynikającej z tej pozycji, lecz również pełnienie szerszego zespołu ról

• wszystkie osoby, z którymi jednostka wchodzi w kontakt, oczekują od niej czegoś innego i spodziewają się od niej innego typu reakcji, innego typu przekonań i postaw → pełnienie roli społecznej nie jest ciągiem względnie spójnych i niesprzecznych działań

• jednostka nie pełni jednej roli społecznej, ale - w zależności od oczekiwań i nacisków poszczególnych partnerów - cały zespół odmian jednej i tej samej roli; tę samą rolę społeczną dana osoba będzie pełniła odmiennie w stosunku do każdego z partnerów, przestrzegając innego typu wzorów zachowań i działań

• zespół ról jednostki stanowi rodzaj substruktury istniejącej i funkcjonującej na obszarze granicznym kilku grup społecznych; jest to system dość niestabilny, pełen wewnętrznych sprzeczności, konfliktów i napięć

5.3.2. strukturalne mechanizmy rozładowywania konfliktów i napięć w zespole ról

• na obszarze działań jednostek w strukturach społecznych pojawiają się zmienne strukturalne, określające naciski i wymogi struktury społecznej wobec działającej jednostki

• zespół ról może funkcjonować pomimo istnienia różnorodnych wewnętrznych konfliktów albowiem istnieją w nim określone mechanizmy strukturalne redukujące i rozładowujące napięcia i konflikty:

• nierówna ważność ról: statusy społeczne składające się na zespół ról maja z natury rzeczy nierówną ważność dla osoby mającej centralny (ogniskowy) status w tym zespole ról; nierówna ważność statusów pozwala pomijać oczekiwania płynące z pozycji mniej ważnych; jest cechą immanentną struktury, mechanizmem redukcji konfliktów

• mechanizm opierający się na różnicach władzy związanej ze statusami występującymi w zespole ról

• usunięcie z pola widzenia osób uwikłanych w zespół ról, czyli członków zespołu ról aktywności związanej z pełnioną rolą: pewne działania jednostki nie są poddawane ocenie przez członków zespołu ról

• porozumienie członków zespołu ról w celu wyeliminowania sprzecznych nacisków i oczekiwań wobec jednostki

• jednostka może zmniejszyć swój zespół ról, eliminując jednostki, z których płyną szczególnie konfliktowe oczekiwania; dopuszczalne granice takiego manewru wyraźnie określają dane wzory zachowań, wymogi i naciski strukturalne

• osoby mające status ogniskowy wzajemnie się jednoczą by rozładować szczególnie uciążliwe konflikty

5.3.3. indywidualne mechanizmy redukowania napięć w roli

• konflikty i sprzeczności ujawniające się w obrębie zespołu ról wywołują specyficzny stan w obrębie indywidualnej roli danej jednostki zwany napięciami w roli

• strukturę roli indywidualnej, która jest rolą ogniskową w danym zespole ról cechuje stan permanentnego napięcia

• naciski i żądania wypływające z poszczególnych pozycji zespołu ról układają się w tak złożony, wieloaspektowy i wewnętrznie sprzeczny układ obowiązków, że przewyższa on zdolność jednostki do działania

• indywidualne, osobowościowe mechanizmy redukujące napięcie w roli:

• wchodząc w różnorodne stosunki wynikające z pełnienia roli jednostka, w obrębie spójności swej jaźni dąży do posegregowania, oddzielenia ich od siebie; wprowadza do kontekstu strukturalnego własną stratyfikację, która może lecz nie musi pokrywać się ze stanem obiektywnie istniejącym; pozwala to jednostce przypisywać poszczególnym naciskom różną ważność i uchylać się od realizowania niektórych wymogów

• mechanizm przenoszenia różnych swoich obowiązków na inne osoby

• ograniczenie stosunków ról - ograniczenia: ludzie muszą utrzymywać stosunki ról z innymi w sposób względnie ciągły, jest to bowiem niezbędne do utrzymania struktury osobowości, wyobrażeń o sobie itp.

• rozszerzanie stosunków ról - nowe obowiązki, nowe naciski i żądania stanowią przyczynę niemożności wypełniania zarówno wcześniejszych, jak i późniejszych zobowiązań; rozszerzanie stosunków ról ma swoje granice, bo napięcie w roli zaczyna wzrastać szybciej wraz z coraz większą liczbą ról

• budowanie barier przeciwko nowym obowiązkom - pozostawiając swój zespół ról w stanie pierwotnym, jednostka podejmuje pewne działania ograniczające jej obowiązki (kierownik zatrudnia sekretarkę)

5.3.4. komplet statusów

• grupa jest zhierarchizowana, jej członkowie nie mają identycznego statusu, co może powodować całkowicie odmienne reakcje w sytuacjach konfliktowych

• sytuacja, w jakiej znajduje się dana osoba w swojej grupie określającej komplet jej statusów, wpływa na to, jaką koncepcję działania przyjmie ona w związku z naciskami ze strony członków zespołu ról oraz na to, jakiego rodzaju żądania, wymogi i naciski skierują w jej stronę ci, którzy wchodzą w skład zespołu ról

• komplet statusów jest także źródłem nacisków strukturalnych

• połączenie nacisków zespołu ról i kompletu statusów - mikrostrukturalny układ działania jednostki

5.4. złożoność zespołu ról a stopień autonomii jednostki

• wzrastająca złożoność struktury zespołu ról zwiększa stopień autonomii jednostki

• prosty zespół ról - taki, w którym partnerzy nie różnią się znacznie pomiędzy sobą ze względu na ich status i pozycję, a liczba ról jest stosunkowo niewielka; partnerzy ról rzadko się zmieniają i są do siebie podobni; dana osoba stykając się nieustannie z tymi samymi partnerami ról po jakimś czasie uzyskuje nieomal kompletną wiedzę o tym, co myślą o niej partnerzy ról; wie także, że oni wiedzą, co ona myśli; powoduje to, że w kontaktach ze swymi partnerami jednostka działa bezrefleksyjnie; jednostka staje się bezbronna wobec struktury

• złożony zespół ról - partnerzy różnią się ze względu na status i pozycję; jest to zespół stosunkowo silnie rozbudowany, cechujący się dużą zmiennością osób zajmujących poszczególne pozycje; złożony zespół ról wymaga elastyczności w działaniu, umiejętności przyjmowania perspektywy różnorodnych partnerów roli; powoduje silny wzrost wewnątrzsterowności jednostki; im większa złożoność zespołu ról, w tym większym stopniu zachowaniem jednostki kierują jej koncepcja roli i wewnętrzne dyspozycje, tym silniej jest ona wewnątrzsterowna; a zatem złożona struktura zespołu ról daje większą swobodę działania niż struktura prosta