5. ROLE SPOŁECZNE I STRUKTURY RÓL
5.1. wewnętrzna struktura roli jednostki
rola społeczna danej jednostki jest strukturą wielopoziomową, złożoną ze zjawisk różnego typu; obejmuje przede wszystkim dwa poziomy:
strukturalnie narzucane nakazy roli - wszelkiego rodzaju społeczne przepisy i żądania dotyczące działań i zachowań jednostki; są składnikiem grupy społecznej, jej systemu norm i wartości - jej struktury
osobowościowa definicja roli - wszystkie elementy składające się na poziom pierwszy, które zostały zinternalizowane przez jednostkę, stając się elementami struktury jej osobowości; jest komponentem osobowości jednostki
dwa typy podejścia do kwestii wzajemnego wpływu obu segmentów ról:
badacze struktury społecznej upatrują w niej głównego czynnika determinującego osobowość
badacze osobowości wysuwają tezę, że adaptacja jednostki jest determinowana głównie przez osobowość, a rzeczywistość jest przeważnie „amorficzną plamą” ustrukturalizowaną przez jednostkę dla zaspokojenia jej wewnętrznych potrzeb
Levinson: dana definicja roli podlega zarówno wpływom psyche, jak i socius, a także sama na nie wpływa
Szmatka: mimo obustronnego wpływu segmentów roli strukturalne nakazy roli ostatecznie kształtują osobowościową definicję roli, podczas gdy ta ostatnia nie może wywierać tak rozumianego wpływu na strukturalne nakazy roli
oba ogólne poziomy roli zawierają dalsze elementy strukturalne, subpoziomy
strukturalne nakazy roli obejmują:
ułatwienia roli, to jest określone czynniki natury technicznej, ekologicznej, a przede wszystkim kulturowej, które powodują, iż pewne normy wchodzące w skład nakazów i wymogów roli są szczególnie łatwo zauważalne
dylematy lub problematyczne kwestie roli: normy, wartości, nakazy itp., które są nieostro sformułowane, wieloznaczne, umożliwiają rozbieżne interpretacje, czy wręcz znajdują się w sprzeczności z pozostałymi nakazami roli
osobowościowa definicja roli obejmuje:
koncepcję roli: subpoziom dotyczący aspektu osobowościowego w ścisłym znaczeniu; obejmuje głównie system normatywny, system wymogów, żądań i nacisków płynących ze struktury społecznej, a zinternalizowanych przez jednostkę; jest to zatem system poglądów jednostki na to, jak powinna ona działać, zajmując taką a nie inną pozycję, jakimi środkami się posługiwać i jakie cele osiągać
odegranie roli: sprowadza się ono do zachowań jednostki zdeterminowanych z jednej strony przez nakazy i wymogi strukturalne, z drugiej zaś strony do zachowań zdeterminowanych przez koncepcję roli, a zatem przez osobowość jednostki
proces determinowania jednych segmentów roli przez drugie: ułatwienia roli i dylematy roli, które pozostają we wzajemnej interakcji, są siłą sprawczą określonego kształtu koncepcji roli i sposobu odegrania roli
5.1.1. wewnętrzna stratyfikacja roli jednostki
struktura roli społecznej jest wewnętrznie ustratyfikowana
stratyfikacja ta jest systemem trojakiego rodzaju cech (Nadel):
cech podstawowych, niezbędnych dla danej roli, wyznaczających jej rzeczywisty charakter, stanowiących o jej odrębności w stosunku do innych ról
cech wystarczających dla danej roli, tzn. takich, których brak w sposób istotny odbija się na swoistym charakterze roli
cech peryferyjnych, będących elementami roli, ale nieistotnych dla niej, których brak nie pozbawia roli jej istoty
część nakazów strukturalnych nigdy nie przedostaje się do struktur psychicznych człowieka, do jego osobowości, nigdy więc nie zostają one uznane za jego własne nakazy, mimo że przez niego wypełniane
jeśli nawet nakazy i naciski te przedostają się do struktury osobowości jednostki, stratyfikacja, a więc pewne hierarchiczne ułożenie tych elementów, jest zasadniczo inna od hierarchii struktury wymogów i żądań zewnętrznych
w tym drugim wypadku jednostka, mimo internalizacji norm i wartości pochodzących z zewnętrznych nakazów i nacisków, nigdy nie będzie się z nimi identyfikować; osoba taka staje się konformistą wbrew swojej woli; sytuacja alienacyjna pogłębia się, gdy rola takiej jednostki jest jej rolą rekrutacyjną, tzn. taką, w której cechą wiodącą jest cecha niezależna od woli jednostki; jednostka zostaje zmuszona do grania określonej roli, gdyż nie ma innych możliwości lub są one poważnie ograniczone; reakcja obronna - koncepcja roli o wewnętrznej stratyfikacji całkiem przeciwnej do żądań roli; mimo to struktura społeczna oddziałuje wówczas depersonalizująco, pozbawiając jednostkę możliwości wyboru i dając jej jedynie szansę na bierny konformizm
równocześnie pewne nakazy strukturalne roli społecznej stają się integralną częścią psychicznej konstytucji człowieka, elementem osobowości i postaw, stając się tym samym jego własnymi, indywidualnymi przekonaniami i działaniami
najczęstszy sposób oddziaływania struktury na jednostkę i jej reakcji na te naciski strukturalne: role społeczne stanowią jedynie do pewnego stopnia strukturalne naciski skłaniające człowieka do określonych, społecznie pożądanych działań, a do pewnego stopnia stanowią jego konstytucję psychiczną, jego własny system wartości, jego własny sposób działania i jego własne poczucie wolności i autonomii
5.2. funkcjonalna i strukturalna autonomia jednostki
problem autonomii funkcjonalnej może być ujęty jako zagadnienie autonomii jednostki w strukturach społecznych; jedyny warunek - potraktować jednostkę, aktora jako część systemu (chodzi tu o aktora, osobnika pełniącego rolę, przedmiot nacisków strukturalnych raczej niż o człowieka rozumianego jako substrat wszelkich zjawisk społecznych)
funkcjonalna autonomia jednostki w języku strukturalnej teorii wymiany Petera M. Blaua: jeśli struktura A (lub jednostka A) odczuwa określoną potrzebę, która może być spełniona tylko przez jedną jedyną strukturę (lub jednostkę) B, to A jest potencjalnie zależna od B; jednakże, jeśli A może np. zmusić B do świadczenia korzyści na rzecz A bez odwzajemnienia, wówczas A może uniknąć uzależnienia od B. Aby struktura (lub jednostka) A mogła uniknąć uzależnienia od B, musi być względnie niezależna od wielu pozostałych struktur (lub jednostek) danego systemu
z perspektywy podejścia strukturalnego, strukturalna autonomia jednostki polega na takiej manipulacji wewnętrzną stratyfikacją roli, dzięki której jednostka uzyskuje względną niezależność od nacisków strukturalnych, względną odporność na nie
możliwość uzyskania autonomii strukturalnej, jak i funkcjonalnej jest warunkiem wstępnym i niezbędnym uzyskania przez jednostkę zdolności do unikania stanów alienacyjnych
oba rodzaje autonomii jednostki są wobec siebie komplementarne
5.2.1. rozłam w roli (role distance)
celem manipulowania stratyfikacją roli, jak i manipulowania procesem internalizacji jest osiągnięcie autonomii jednostki na skutek specyficznego rozłamu pomiędzy dwoma segmentami roli: strukturalnie narzuconymi nakazami roli i osobowościową definicją roli
u Goffmana rozłam ma miejsce w obrębie osobowościowej definicji roli; jest to zjawisko wtórne wobec zjawiska pierwszego typu
sytuacja typowa to stan w którym:
koncepcja roli bywa skonstruowana tak, aby sprostać potrzebom i wymogom, jakie narzuca jednostce struktura społeczna; jednostka internalizuje wymogi, nakazy i wartości w sposób selektywnym, pozostawać w pewnych granicach „bezpieczeństwa”, co pozwala jej na dokonanie rozłamu w roli i nie naraża na zbyt drastyczne sankcje i represje
koncepcja roli bywa skonstruowana tak, aby sprostać pewnym wewnętrznym, psychicznym i osobowościowym potrzebom jednostki; chodzi o to, aby koncepcja roli wyrażała rzeczywistą jaźń jednostki, kształt jej psychologicznej odmienności
zachowania jednostki, czyli odegranie roli, są pierwotnie, „w ostatniej instancji” zależne od właściwości psychologicznych jednostki
→ sytuacją typową jest zatem brak rozłamu w osobowościowej definicji roli
często dochodzi jednak do rozdźwięku pomiędzy tym, co robi jednostka, a tym, kim jest; niekiedy ma to postać braku bezpośredniego związku między koncepcją roli jednostki, a tym, jak odgrywa ona tę rolę, ale częściej chodzi o takie odegranie roli, jakie jest sprzeczne z prawdziwą osobowością jednostki
działania, dzięki którym jednostka dokonuje rozłamu prowadzą do jej głębszej autonomii i niezależności od struktur społecznych; wymagają one jednak umiejętności, możliwe są, gdy jednostka osiągnęła autonomię strukturalną lub funkcjonalną, a trwające zbyt długo niosą zagrożenia natury psychologicznej (utrata kontroli nad jaźnią, choroby psychiczne)
5.2.2. scalenie jednostki z rolą społeczną
ludzie wykorzystują role także jako środki samoidentyfikacji i samopotwierdzenia się (Ralph Turner)
autonomia może być też osiągana przez scalenie się, całkowite zidentyfikowanie z pełnioną rolą
gdy pojawia się głęboka harmonia między trzema elementami struktury roli - strukturalnymi nakazami roli, dyspozycjami psychicznymi i cechami osobowościowymi jednostki oraz jej koncepcją roli - dochodzi do scalenia jednostki z rolą, czego rezultatem jest odegranie roli całkowicie zgodne ze strukturalnymi nakazami i naciskami
jednostka osiąga autonomię, bo stapia się ze strukturą tak dalece, że strukturalne potrzeby, dążenia i wartości są równocześnie jej indywidualnymi potrzebami, wartościami i celami; rola społeczna jednostki wyraża ją samą
stan scalenia jednostki z jej rolą najskuteczniej zapobiega pojawieniu się sytuacji alienacyjnych
warunki, których spełnienie sprzyja utożsamieniu przez członków danej grupy społecznej roli, jaką pełni dana jednostka, z nią samą, z jej jaźnią (Ralph H. Turner):
mało elastyczne powiązanie aktorów z poszczególnymi rolami (ograniczone możliwości zmiany ról, odrzucenia jednych i przyjęcia innych)
możliwość wszechstronnego i całkowitego odróżnienia danej roli od innych, możliwość wyraźnego zdefiniowania roli
silna konfliktowość różnych ról jednostek
wysokie i zgodne oceny skuteczności roli
duży stopień trudności odgrywania roli
duży stopień spolaryzowania ocen roli w kategoriach „korzystna-niekorzystna”
duży stopień spolaryzowania społecznej rangi roli
duży stopień potencjalnej władzy przypisanej do roli
duży stopień uznania społecznego wiązanego z rolą
duży stopień identyfikacji członków grupy z osobą pełniącą daną rolę
duży stopień zażyłości, intymności stosunków miedzy daną jednostką i grupą społeczną
w jakich okolicznościach członkowie danej grupy będą skłonne utożsamiać rolę z osobą ją pełniącą, a aktorzy będą akceptować fakt utożsamiania ich z rolą? 5 czynników (R. Turner):
szerokość i złożoność układu, w którym umieszczona jest rola
znaczny wpływ danej roli na sposób pełnienia ról w innych grupach i układach społecznych
łatwość zaobserwowania i szeroka znajomość symptomów roli
znaczna możliwość wyrażania przez daną rolę natury i celów grupy, w której jest ulokowana
tymczasowe przypisanie danej jednostki do roli oraz brak powiązań treści roli z wcześniejszymi i przyszłymi rolami jednostki to czynniki osłabiające utożsamianie roli z osobą; aktorzy także nie utożsamiają wtedy roli z własną jaźnią
czynniki sprzyjające „lokowaniu” jaźni jednostki w danej jej roli (utożsamianiu się ze swoją rolą) (Turner)
wysoka ocena roli
możliwość adekwatnego wypełniania roli
dążenie do umiejscawiania jaźni w rolach ocenianych najwyżej
a jednocześnie takich, które są w stanie adekwatnie spełniać jeżeli wypełnianie roli można łatwo ocenić
jeśli rozmiar świata społecznego jednostki przekracza granice kręgu społecznego danej roli, to jednostka umiejscawiając jaźń w danej roli będzie się bardziej kierować ocenami tej szerszej społeczności
wypełnianie danej roli przynosi wewnętrzne korzyści
konieczność poświęcania czasu i wysiłku w celu przypisania sobie, zdobycia roli i wyuczenia się jej odgrywania
konieczność innych poświęceń w celu zdobycia danej roli
konieczność publicznego odgrywania danej roli i konieczność jej objaśniania i motywowania
przedłużające się napięcia w roli
5.3. konstelacje i układy ról indywidualnych
5.3.1. zespoły ról społecznych
role społeczne nie stanowią z reguły pojedynczych elementów struktur grupowych; łączą się bowiem w pewne układy, konstelacje i struktury, tworząc specyficzny rodzaj struktur wewnątrz- i międzygrupowych
zajmowanie pewnej pozycji społecznej w grupie powoduje pełnienie nie tylko roli społecznej wynikającej z tej pozycji, lecz również pełnienie szerszego zespołu ról
wszystkie osoby, z którymi jednostka wchodzi w kontakt, oczekują od niej czegoś innego i spodziewają się od niej innego typu reakcji, innego typu przekonań i postaw → pełnienie roli społecznej nie jest ciągiem względnie spójnych i niesprzecznych działań
jednostka nie pełni jednej roli społecznej, ale - w zależności od oczekiwań i nacisków poszczególnych partnerów - cały zespół odmian jednej i tej samej roli; tę samą rolę społeczną dana osoba będzie pełniła odmiennie w stosunku do każdego z partnerów, przestrzegając innego typu wzorów zachowań i działań
zespół ról jednostki stanowi rodzaj substruktury istniejącej i funkcjonującej na obszarze granicznym kilku grup społecznych; jest to system dość niestabilny, pełen wewnętrznych sprzeczności, konfliktów i napięć
5.3.2. strukturalne mechanizmy rozładowywania konfliktów i napięć w zespole ról
na obszarze działań jednostek w strukturach społecznych pojawiają się zmienne strukturalne, określające naciski i wymogi struktury społecznej wobec działającej jednostki
zespół ról może funkcjonować pomimo istnienia różnorodnych wewnętrznych konfliktów albowiem istnieją w nim określone mechanizmy strukturalne redukujące i rozładowujące napięcia i konflikty:
nierówna ważność ról: statusy społeczne składające się na zespół ról maja z natury rzeczy nierówną ważność dla osoby mającej centralny (ogniskowy) status w tym zespole ról; nierówna ważność statusów pozwala pomijać oczekiwania płynące z pozycji mniej ważnych; jest cechą immanentną struktury, mechanizmem redukcji konfliktów
mechanizm opierający się na różnicach władzy związanej ze statusami występującymi w zespole ról
usunięcie z pola widzenia osób uwikłanych w zespół ról, czyli członków zespołu ról aktywności związanej z pełnioną rolą: pewne działania jednostki nie są poddawane ocenie przez członków zespołu ról
porozumienie członków zespołu ról w celu wyeliminowania sprzecznych nacisków i oczekiwań wobec jednostki
jednostka może zmniejszyć swój zespół ról, eliminując jednostki, z których płyną szczególnie konfliktowe oczekiwania; dopuszczalne granice takiego manewru wyraźnie określają dane wzory zachowań, wymogi i naciski strukturalne
osoby mające status ogniskowy wzajemnie się jednoczą by rozładować szczególnie uciążliwe konflikty
5.3.3. indywidualne mechanizmy redukowania napięć w roli
konflikty i sprzeczności ujawniające się w obrębie zespołu ról wywołują specyficzny stan w obrębie indywidualnej roli danej jednostki zwany napięciami w roli
strukturę roli indywidualnej, która jest rolą ogniskową w danym zespole ról cechuje stan permanentnego napięcia
naciski i żądania wypływające z poszczególnych pozycji zespołu ról układają się w tak złożony, wieloaspektowy i wewnętrznie sprzeczny układ obowiązków, że przewyższa on zdolność jednostki do działania
indywidualne, osobowościowe mechanizmy redukujące napięcie w roli:
wchodząc w różnorodne stosunki wynikające z pełnienia roli jednostka, w obrębie spójności swej jaźni dąży do posegregowania, oddzielenia ich od siebie; wprowadza do kontekstu strukturalnego własną stratyfikację, która może lecz nie musi pokrywać się ze stanem obiektywnie istniejącym; pozwala to jednostce przypisywać poszczególnym naciskom różną ważność i uchylać się od realizowania niektórych wymogów
mechanizm przenoszenia różnych swoich obowiązków na inne osoby
ograniczenie stosunków ról - ograniczenia: ludzie muszą utrzymywać stosunki ról z innymi w sposób względnie ciągły, jest to bowiem niezbędne do utrzymania struktury osobowości, wyobrażeń o sobie itp.
rozszerzanie stosunków ról - nowe obowiązki, nowe naciski i żądania stanowią przyczynę niemożności wypełniania zarówno wcześniejszych, jak i późniejszych zobowiązań; rozszerzanie stosunków ról ma swoje granice, bo napięcie w roli zaczyna wzrastać szybciej wraz z coraz większą liczbą ról
budowanie barier przeciwko nowym obowiązkom - pozostawiając swój zespół ról w stanie pierwotnym, jednostka podejmuje pewne działania ograniczające jej obowiązki (kierownik zatrudnia sekretarkę)
5.3.4. komplet statusów
grupa jest zhierarchizowana, jej członkowie nie mają identycznego statusu, co może powodować całkowicie odmienne reakcje w sytuacjach konfliktowych
sytuacja, w jakiej znajduje się dana osoba w swojej grupie określającej komplet jej statusów, wpływa na to, jaką koncepcję działania przyjmie ona w związku z naciskami ze strony członków zespołu ról oraz na to, jakiego rodzaju żądania, wymogi i naciski skierują w jej stronę ci, którzy wchodzą w skład zespołu ról
komplet statusów jest także źródłem nacisków strukturalnych
połączenie nacisków zespołu ról i kompletu statusów - mikrostrukturalny układ działania jednostki
5.4. złożoność zespołu ról a stopień autonomii jednostki
wzrastająca złożoność struktury zespołu ról zwiększa stopień autonomii jednostki
prosty zespół ról - taki, w którym partnerzy nie różnią się znacznie pomiędzy sobą ze względu na ich status i pozycję, a liczba ról jest stosunkowo niewielka; partnerzy ról rzadko się zmieniają i są do siebie podobni; dana osoba stykając się nieustannie z tymi samymi partnerami ról po jakimś czasie uzyskuje nieomal kompletną wiedzę o tym, co myślą o niej partnerzy ról; wie także, że oni wiedzą, co ona myśli; powoduje to, że w kontaktach ze swymi partnerami jednostka działa bezrefleksyjnie; jednostka staje się bezbronna wobec struktury
złożony zespół ról - partnerzy różnią się ze względu na status i pozycję; jest to zespół stosunkowo silnie rozbudowany, cechujący się dużą zmiennością osób zajmujących poszczególne pozycje; złożony zespół ról wymaga elastyczności w działaniu, umiejętności przyjmowania perspektywy różnorodnych partnerów roli; powoduje silny wzrost wewnątrzsterowności jednostki; im większa złożoność zespołu ról, w tym większym stopniu zachowaniem jednostki kierują jej koncepcja roli i wewnętrzne dyspozycje, tym silniej jest ona wewnątrzsterowna; a zatem złożona struktura zespołu ról daje większą swobodę działania niż struktura prosta