2 a. Pojęcie epiki w starożytności. Gatunki. Wyznaczniki formalne. Epos homerycki (Iliada, Odyseja Homera - kompozycja, forma wierszowa). Metamorfozy Owidiusza. Satyra. List poetycki.Na podstawie: A. Borowski, Literatura polska i powszechna. Starożytność - Oświecenie, E. Miodońska-Brookes, A. Kulawik Zarys poetyki, Słownik terminów literackich, Wstępy z BN - do Odysei, Horacego, Owidiusza, wykłady prof. B. o epice, w jakimś szczątkowym stopniu notatki z poetyki, ćwiczeń z Fulińską (nie śmiać się :D) i od poprzednich roczników (z poczty).
Pojęcie epiki w starożytności. i wyznaczniki formalne
Genetycznym źródłem epiki były mity, podania i baśnie. Epikę jako ukształtowany gatunek oddziela od nich faza pośrednia, jaką stanowiły różnorodne typy ludowej narracji oralnej o charakterze pieśniowym. Z pieśni epickich o tematyce mitolog.-hist. śpiewanych przez aojdów i rapsodów wyrosły Iliada i Odyseja. Cechy poezji oralnej u Homera: powtórzenia, retardacje, dokładność, wyprzedzenia i antycypacje, stałe (formułkowe) epitety.
Rozróżnienia epiki od liryki czy dramatu możemy dokonać stawiając sobie pytanie: w jaki sposób w poszczególnych gatunkach poeta naśladuje rzeczywistość? Starożytny poeta epicki robi to za pomocą: narracji, opisu i heksametru (początkowo epikę „melorecytowano”).
Przedmiotem narracji mogą być 3 elementy:
1) historia - to, co się zdarzyło naprawdę
2) fikcja: a) argumentum - opowieść, która może być prawdziwa, ale nie jest (np. Zbyszko z Bogdańca); veri simile - podobne do prawdy, w Iliadzie znajdują się elementy istotnie prawdopodobne, np. miejsca - Troja czy Lesbos b) mythos - mit, fikcja - zmyślenie; nie historia i nie religia. Np. uczta bogów w Iliadzie. Nieprawdopodobieństwo. Naśladowanie za pomocą elementów rzeczywistości realnej (przedmioty codziennego użytku, wygląd bogów).
opis: wizualizacja jest cechą poematu epickiego, zmysłowość. Słuchacze byli bardzo zainteresowani, chcieli wiedzieć, jak dokładnie wyglądała zbroja Achillesa (atrekos katalekson - opowiedz dokładnie)
Środki stylistyczne:
epitety - często złożone (krowiooka Hera) oraz stałe (szybkonogi Achilles)
porównania (homeryckie) - również służą wizualizacji, ale pojęć abstrakcyjnych (np. gniewu, liczebności wojska)
retardacja - jest funkcjonalna, służy „wzmożeniu przyjemności” - słuchacz grecki chce słuchać, mieć „czytadło”
Innymi słowy, jak to ujmuje Zarys poetyki: „Tak jak tragedia była w poetyce Arystotelesa główną reprezentantką rodzaju dramatycznego, tak epos był przedstawicielem rodzaju epickiego. Filozof zestawił ze sobą te dwa przykłady rodzajów literackich nie bez powodu. Pozwoliło mu to na wydobycie istotnych podobieństw między tragedią a epopeją jako sztukami mimetycznymi, a podobieństwa wiązał głównie z pojęciem fabuły (mythos) jako dominanty kompozycyjnej obu gatunków. Jednocześnie zestawienie to uwydatniało podstawową różnicę wynikającą ze sposobu przedstawiania fabuły w tragedii i epopei. Fabuła epicka jest wg Arystotelesa przedstawiana w sposób pośredni.
Zdaniem Arystotelesa epika ma zawsze charakter opowiadania, relacjonowania fabuły, mówienia o postaciach w niej uczestniczących z możliwością dopuszczenia ich do głosu.
Zatem - najistotniejsza cecha strukturalna to pośrednie przedstawienie świata przez narratora. Utwór miał wg Arystotelesa składać się z 2 płaszczyzn kompozycyjnych: opowiadania i świata przedstawionego w opowiadaniu”.
Gatunki: epos (w tym bohaterski, mitologiczny i historyczny), epika cykliczna, epika dydaktyczna (poemat dydaktyczny), poemat heroikomiczny, epyllion, epika satyryczna (satyra) i obyczajowa, list.
Epos (bohaterski, historyczny, mitologiczny). Rzecz jasna Homer, Wergiliusz Eneida. Przykłady rzymskiej epiki historycznej:
Naevius Gnaeus (Gnejusz Newiusz) - Bellum unicum, III w. p.n.e.,
Kwintus Enniusz (Enniusz Quintus) - Annales, II w. p.n.e.
Lukan (Marcus Annaeus Lucanus), 39-65 n.e. Phrasalia - epopeja historyczna w 10 księgach dotycząca wojny domowej między Pompejuszem a Cezarem
Epika cykliczna. Wzorzec gatunkowy ukształtowany przez Homera był potem powielany w twórczości tzw. cyklików - epika cykliczna pojawiła się ok. VIII w. p. n. e., pod względem tematycznym i formalnym nawiązywała częściowo do epopei homerowych; termin „cykliczny” pochodzi od gr. słowa kyklos- krąg. Epika ta obejmowała cykl poematów nawiązujących do Iliady i Odysei, np. tzw. „cykl trojański”- 6 utworów związanych z mitem o zdobyciu Troi takich jak: „Opowieści cypryjskie”, „Mała Iliada”, „zburzenie Troi”. Oprócz cyklu trojańskiego istniał także cykl tebański, którego tematem były dzieje Edypa i jego rodu (tu takie poematy jak „Edypodia”, „Tebaida”, „Epigoni”) inny cykl podejmował utwory związane z mitem o Heraklesie. Autorstwo tych dzieł przypisywane jest Homerowi, oprócz tego tworzył on tzw. Hymny homeryckie( zbiór 33 utworów będących wstępami, preludiami do recytacji epopei, krótsze stanowiły inwokację do bóstwa, dłuższe były rodzajem opowieści epickich o zdarzeniu z życia któregoś z bogów)
Epika dydaktyczna
Hezjod (VIII w. p.n.e.): poemat epicki Prace i dnie. Przedstawienie charakteru człowieka pracującego na roli, wieśniaka, który posiada elementy „arete” - szlachetności. Przykład „etosu ergatestycznego”(ergon - robotnik) - arete pracy. Hezjod prawdopodobnie był chłopem, wiejskie widzenie pracy. Stworzył pierwowzór poematów o wsi, pasterzach, roli, życiu na łonie natury. Wykształciła się z nich późniejsza idylla, gatunek na pograniczu epiki i liryki.
Hezjod Teogonia - początek bogów (poszukiwanie przyczyn zjawisk charakterystyczne dla epiki starożytnej). Praca jako pokonywanie chaosu. Bezład, entropia ustępuje miejsca kosmosowi (gr. ład). Celem pracy jest kosmos.
Wergiliusz Georgiki - poemat typu dydaktycznego na temat rolnictwa
Rzymianin Lukrecjusz (Titus Lucretius Carus) - I w. p.n.e.- De rerum natura (tłum. jako O naturze wszechrzeczy), zawarł w nim m.in. myśl epikurejską
Poemat heroikomiczny. Utwór o wyraziście zarysowanej, jednowątkowej fabule, będący parodią poematu bohaterskiego. Jednym z pierwszych znanych utworów tego rodzaju był poemat Margites, opowiadający o głupim synu bogatych rodziców, który umiał wiele rzeczy, a wszystkie źle- jego autorstwo Arystoteles przypisywał Homerowi. Ok. V w. p. n. e. powstała pierwsza w literaturze europejskiej parodia eposu bohaterskiego- „Wojna żabio- mysia” - Batrachomyomachia.. Ten liczący przeszło 300 wierszy poemat heroikomiczny o walce myszy przeciwko żabom dla pomszczenia śmierci swojego władcy jest zabawną parodią motywów, języka i stylu Iliady Homera.
Epyllion - gatunek epicki uprawiany w poezji aleksandryjskiej (Kallimach, Teokryt), rzymskiej (Katullus) i bizantyjskiej. Nieduży wierszowany utwór narracyjny o treści mitologicznej lub erotycznej, nasycony pełnymi erudycji dygresjami i aluzjami.
Satyra. Dla zachowania kolejności zagadnień z tematu, omówiona dalej.
List. Jw.
Epos homerycki: Platon w „Państwie” pisze, że Homer „wychował Helladę” (…ten Hellada pepaideuken…). Poza funkcją estetyczną epika miała ważną funkcję wychowawczą.
Iliada - 24 księgi. Formacja etosu rycerskiego (agonistycznego). System pojęć etycznych, z których najważniejszym jest arete - cześć, cnota, jakość, świetność, szlachetność. Inne to time - łac. dignitas, godność człowieka, nie wolno jej znieważyć pod karą boską - i megalopsychia - wielkoduszność (Achilles współczuje Priamowi).
Tematem eposu jest niewielki epizod z wojny trojańskiej- „gniew Achillesa”, spór Achillesa z Agamemnonem oraz jego konsekwencje. Agamemnon miał brankę Chryzeidę (córka kapłana Apollona, uprowadzona ze świątyni). za karę bóg zesłał na Achajów zarazę, Agamemnon musiał oddać brankę, w zamian zażądał branki Achillesa- BRYZEIDY gniew Achillesa, odmówił udziału w walce)
POSTACIE: Achajowie: Achilles, Patrokles, Agamemnon, Menelaos, Odyseusz, Ajas (Ajaks - Duży i Mały), Nestor - najstarszy i najmądrzejszy, Stentor. Trojanie: Priam, Hekuba, Hektor, Andromacha, Kasandra, Parys, Sarpedon
Odyseja - 24 księgi. Opowiada dzieje powrotu Odyseusza spod Troi do Itaki. Akcja Odysei trwa 40 dni, kompozycja dzieła oparta jest na dwóch planach: księgi I- XII stanowią opis przygód Odysa, pozostałe XII ksiąg to opis rozprawienia się z zalotnikami w Itace. Dzieło podzielone jest na TETRADY- zespoły 4 ksiąg. I tak:
księgi I- IV to przedstawienie sytuacji w Itace podczas nieobecności Odysa, podróż Telemacha (syna Odysa) w poszukiwaniu ojca na wyspę Pylos (spotkał tam Nestora) i do Sparty ( tam spotkał się z Menelaosem)
księgi IV- VIII opisują przygody Odyseusza na wyspie Ogigia u nimfy Kalipso
księgi IX- XII to opowieści Odysa o przygodach przed Ogigią (Odys opowiada to na dworze króla Feaków - kompozycja ramowa):
- kraj Lotofagów
- kraina cyklopów- oślepienie Polifema, syna Posejdona
- wyspa władcy wiatrów- Eola
- kraina olbrzymów- Lajstrygonów
- wyspa czarodziejki Kirke (przemieniła towarzyszy Odysa w świnie)
- podróż do Hadesu( przewodnikiem Odysa jest tam ślepy wieszcz Terezjasz)
- opłynięcie wyspy syren
- cieśnina Scylli i Chabrydy
- święte krowy Heliosa na wyspie Trynakria
* ks. XII- XVI- Odys w przebraniu żebraka przybywa do Itaki, poznają go: sługa Eumajos, pies Argos i piastunka Euryklea
- pojawia się Telemach i wraz z ojcem przygotowuje zamach na zalotnikach
żona Odysa, Penelopa, jest symbolem wierności i idealnej miłości małżeńskiej, nie daje się podejść zalotnikom, jest stała w uczuciach i czeka na Odysa. Boginią przychylną Odysowi jest Atena. Sprzyja mu, dzięki niej wychodzi on cało z opresji.
pierwszy przekład Odysei na j. łaciński - Livius Andronicus, III w. p.n.e.
Heksametr. W estetyce greckiej podstawą jest rytm - porządek, symetria, regularność. „rytmiczne” jest w tym sensie ciało ludzkie (proporcje). Analogicznie, heksametr wprowadza porządek do „dziania się” w eposie. Przydaje piękna brzmieniu, często ma funkcję onomatopeiczną (np. tętent koni) i mnemotechniczną.
Heksametr, najstarszy znany nam rytm poezji europejskiej, to dosłownie sześciomiarowiec (gr. heks - sześć). Jest wierszem składający się z sześciu stóp (łac. pes). Stopa = miara metryczna, najmniejsza powtarzająca się rytmicznie cząstka wersu. Jest złożona z sylab długich i krótkich. System ten oparty jest na iloczasie - na długą zgłoskę pada akcent.
W heksametrze cztery pierwsze stopy są daktylami, które można zastąpić spondejami, piąta stopa jest daktylem, a szósta jest trochejem lub spondejem z ostatnią sylabą obojętną)- daktyl- - spondej
= -
| | | | |
Arma virumque cano, Troiae qui primus ab oris... (Oręż opiewam i męża, co pierwszy z ziemi Trojańskiej...) - to słynny pierwszy wers Eneidy.
W poezji polskiej próby naśladowania heksametru prezentują się np. tak:
Skąd Litwini wracali? Z nocnej wracali wycieczki
Dokąd, cieniu, odjeżdżasz, ręce złamawszy na pancerz…
Metamorfozy Owidiusza (= poemat epicki)
Owidiusz (43 p.n.e. - 18 n.e.) należał do innej niż Wergiliusz czy Horacy generacji - urodził się już podczas pokoju, nieobciążony przygnębiającymi doświadczeniami kryzysu republiki. To pokolenie odeszło od ideałów poprzedniego (brak ideologii politycznej, często hedonizm, znamiona dekadentyzmu). Głównym celem twórczości była perfekcja formalna, doskonałość artystyczna. Pochodził z zamożnej rodziny, odebrał wykształcenie w Rzymie i Atenach. Zrezygnował z kariery urzędnika. Jego protektorem był Messala Korwinus, który skupiał wokół siebie koło poetyckie. Traumatycznym przeżyciem było dla Owidiusza bezprecedensowe wygnanie edyktem Augusta w 8 r. n.e. Przyczyny, dla których Owidiusz musiał się udać do Tomi nie są jasne - mogło chodzić o Ars amandi - „Sztukę kochania”, poemat erotyczny w 3 księgach Inne dzieła: Tristia, Heroidy, Remedia amoris - lekarstwa na miłość, kalendarz poetycki Fasti.
Księga I Metamorfoz: Pojawia się tu myśl, że człowiek jest istotą wyższą, zdolną do przewodzenia. Nadano mu „postać wyniosłą”, by patrzył ku gwiazdom. Fabuła:
Prooemium (wstęp) - zapowiedź tematu: przemiany jednych kształtów w inne - za sprawą bogów. Apostrofa do bogów - prośba o natchnienie poetyckie.
Powstanie świata, który wyłonił się z Chaosu za sprawą bóstwa, prawdopodobnie rozumianego panteistycznie. Pokrewieństwa myślowe i stylist.-językowe z „De rerum natura” Lukrecjusza.
Stworzenie człowieka z gliny i wody (Prometeusz)
Mit o 4 wiekach ludzkości (m.in. złoty - panowała wtedy sprawiedliwość bez nakazów prawa)
zwycięstwo Jowisza nad Gigantami
Ukaranie króla Likaona
Potop
Deukalion i Pyrra
Powtórne powstanie zwierząt - z mułu rzecznego, „zapłodnionego” przez słońce
zabicie Pytona przez Apollona
Apollo i Dafne
Jowisz i Io
Pan i Syrinks
Początek historii o Faetonie
W Metamorfozach połączył Owidiusz różne opowieści mitologiczne w jeden poemat. Łączy je proces przemiany. Nie jest to właściwie epos, a pieśń ciągła („carmen perpetua”).
Posłużył się środkami typowymi dla eposu homeryckiego: narracją (główna forma podawcza), opisem, heksametrem daktylicznym;
W dużej mierze odszedł jednak od wzorca homeryckiego: brak fabuły dramatycznej oraz jednolitej i skończonej akcji. Mimo ramy chronologicznej (od stworzenia świata do czasów Augusta) brak linearnego układu czasowego. (Mit jest przed i poza czasem.)
Każde opowiadanie jest odrębnym elementem strukturalnym i fabularnym, ale zarazem składnikiem jednej całości (podwójna rola w strukturze). Motyw mitologiczny bywa jądrem lub dodatkiem do opowiadania, a czasem w ogóle go brak.
Narracja:
zastąpienie jedności fabularnej jednością motywu tematycznego
tok miejscami bardzo swobodny, odmienny niż w Iliadzie czy Eneidzie
wielowątkowość
opowieści ramowe
retardacje, ekfrazy, parentezy
celowość, funkcjonalność, naturalność
szczegóły, plastyczność
czynniki psychologiczne, stan duszy wpływaja na charakter wypowiedzi
opisy tła zdarzeń - nastrojem odpowiadają typowi akcji
zretoryzowanie : mowy postaci, figury myśli i tropy stylistyczne
styl epicki, miejscami - elegijny (subiektywny - przeżycia bohaterów)
humor i dowcip, wesołość
oscylowanie między powagą a żartem, patosem a groteską, ironią a współczuciem
3 aspekty metamorfozy:
motyw mit. w wąskim tego słowa znaczeniu (najczęstszy), przemiana kogoś/czegoś w coś innego
reguła strukturalna poematu: metamorficzność przejawia się w sposobie konstruowania narracji, czasem 3-osobowa, czasem opowiadanie jest wypowiedzią bohatera; przemienność ujęć - zwięzłych z szerokimi; zmienność języka i stylu, emocji i nastroju
metamorfoza jako zasada interpretacji świata: wszystko jest możliwe, rządzą nim prawa baśni, brak stabilności, zmienność również w dziedzinie pragnień, myśli, uczuć. Mutatae formae - łac. różne kształty; wariabilizm - zmienność powszechną zasadą bytu (Heraklit).
motywy mitologiczne są elementami narracji poetyckiej, nie wiary. Motywacje fantastyczne nie wykluczają jednak motywacji psychologicznych bohaterów.
2 wymiary świata - boski i ludzki, fantastyczny i realistyczny - są zestrojone.
Bogowie: antropomorficzni, tak jak u Homera posiadają atrybuty boskości (potęga, nieśmiertelność). Obecność Fatum, Parek. Bogowie mają jednak często nawet niższy niż ludzie poziom moralny. Pozbawieni są majestatu. Ich motywacje to najczęściej żądza miłosna lub zemsta; okrutni, bezwzględni, pozbawieni lojalności, chociaż łaskawi dla swoich ulubieńców Owidiusz większą sympatią darzy bóstwa pomniejsze - np. nimfy, satyrów. Są one ogniwem między bogami a ludźmi; są związane z naturą.
Dewaluacja religii i świata boskiego (sprowadzenie do trywialnie ludzkich wymiarów).
Świat zdominowany przez uczucia. Miłość bogów - divini amores - jest w przypadku bogów bardziej uproszczona niż miłość ludzi. W Metamorfozach pojawia się miłość małżeńska, heteroseksualna (np. Filomen i Baucis), ale i miłość matczyna, miłość kazirodcza, miłość między kobietami.
Satyra. Satyra jest również gatunkiem epickim, ale zniekształconym.
Łac. satura - mieszanina. Wyraża krytyczny stosunek autora do określonych zjawisk, ośmieszająca/piętnująca negacja.
Kolebką satyry była literatura rzymska. Dedykowane Mecenasowi satyry pisał Horacy - Quintus Horatius Flaccus - (65 - 8 p.n.e.), satyry powstawały w latach 40-35 (księga I) oraz 34-30 (II). To on podniósł je do roli prawdziwej literatury, cechowały się doskonałością formalną i celowością kompozycji. Sam nazywał je sermones - łac. gawędy. Mówił, że jest to właściwie mowa codzienna (sermo merus), tylko ujęta w miary wierszowe.
Pisana heksametrem
Satyra Horacego to najczęściej dialog, jeśli przemawia od siebie, nie jest to wykład, a swobodna gawęda.
Cechują się różnorodną, często kąśliwą tematyką. Jednak zamiast inwektyw osobistych zawierają refleksje dotyczące ludzi i społeczeństwa.
Nie moralizuje, nie potępia; humor i ironia. Wady wytyka z pobłażliwością, bez gniewu, ale z miłością do cnoty. Pochwała rozsądku, umiaru, doskonalenia wewnętrznego.
Dla przykładu - Satyra IX z Księgi I: dialog poety z napotkanym na ulicy natrętnym znajomym, który jest niemiłosiernym gadułą i samochwałą, w dodatku uważa się za literata i „kolegę po piórze” poety. Chce zostać wprowadzony do kręgu Mecenasa. Poeta nie może się od niego uwolnić żadnym sposobem, mówi, że towarzysze Mecenasa nie uciekają się do intryg, nie ma między nimi ważniejszych i mniej ważnych. Natręt proponuje przekupstwo. Poeta dostrzega przechodzącego obok Fuskusa Aristiusa, ma nadzieję, że znajomy wyzwoli go z niemiłego towarzystwa, Fuskus jednak złośliwie udaje, że nie wie, o co chodzi. Na szczęście natręt zostaje wezwany na swoją rozprawę sądową - przeciwnik dopadł go i zawlókł do sądu. I tak mnie wybawił Apollin [patron poetów], komentuje poeta. --> scenka obyczajowa, komiczno-dramatyczna; satyra na pozbawionych talentu, którzy chcą osiągnąć sławę przez intrygi.
innym znanym rzymskim autorem satyr był Lucyliusz (G. Lucilius), II w. p.n.e., Saturae
List poetycki. Satyry i listy poetyckie Horacego, czytane w szkole średniowiecznej uczyniły z niego nauczyciela poetyki i obyczaju w Europie Zachodniej. List poetycki był gatunkiem epickim, miał formę wierszowaną, pisany heksametrem daktylicznym.
Szczególnie znany jest tzw. list do Pizonów (od imion nieznanych dokładnie adresatów, prawdopodobnie do Lucjusza Pizona i jego dwóch synów lub też przyjaciół poety z czasów młodości). Jest to list III. Przez wieki uznawany był za wykład poetyki normatywnej. Ars poetica sztuka poetycka. Horacy „gawędzi o tym, jaka powinna być poezja, zwłaszcza epicka i dramatyczna, czytelnicy listu sądzili zaś , że podano w nim, jak poezję pisać należy” (Boro) forma listu-gawędy, która ma cechy współczesnego eseju.
Szczególnie mocno zapadły poetom w pamięć bodaj dwie rady Horacego:
Cieszy wszystkich, kto słodycz z nauką podtyka,
Kto wciąż upominając bawi czytelnika
oraz
ut pictura poesis - [niechby] poemat był niczym obraz.
476-wersowy list ma 3-dzielny schemat kompozycyjny, charakterystyczny dla traktatów hellenistycznych: 1) poesis (temat) 2) poema - forma 3) poeta
Horacy porusza też kwestie stosunku talentu wrodzonego do kunsztu i rzemiosła (jedno nie może istnieć bez drugiego), stosowności (decorum) oraz niemało innych - więcej prawdopodobnie w opracowaniu nr 2 i w notatkach z poetyki :)
Heroidy Owidiusza - listy poetyckie żon bohateró
8. Eneida (nie wiem szczerze mówiąc, gdzie ją wcisnąć, a nie wypada nie wspomnieć), podst. informacje:
Wergiliusz = Publius Vergilius Maro, 70-19 p.n.e.
Praktyczni rzymianie uprościli epos do 12 ksiąg stanowiących „połączenie” Iliady i Odysei.
Eneasz reprezentuje nie tylko cnoty wojownika (etos walki), ale i pracę i pobożność (pietas et labor), z którymi łączy się kult przodków. Wartości: patria, pietas, iustitia, oficium. Humanitas.
Virtus Romana - odpowiedzialność, obowiązek: tu regere imperio populos, Romane memento… - pamiętaj, Rzymianinie, ty masz rządzić imperium…
Wergiliusza określano mianem pius vates (pobożny wieszcz).
1