Rolnictwo i problemy żywnościowe współczesnego świata

♦ Naturalne czynniki warunkujące rozwój rolnictwa na świecie

Rolnictwo to dział gospodarki zajmujący się: uprawą i hodowlą roślin, chowem i hodowlą zwierząt oraz wstępną obróbką produktów rolnych.

Rolnictwo jest działem gospodarki w największym stopniu zależnym od warunków naturalnych opisanych poniżej

■Warunki klimatyczne, a w szczególności:

• długość okresu wegetacyjnego, od którego zależą możliwości uprawy przed- i poplonów oraz roślin o długim okresie wegetacyjnym,

• suma średnich dziennych temperatur w czasie okresu wegetacyjnego ma wpływ na możliwość uprawy roślin ciepłolubnych, które nawet przy długim okresie wegetacyjnym mogą nie dojrzeć,

• wielkość rocznej sumy opadów i ich rozkład w ciągu roku,

• długość okresu bezprzymrozkowego, np. bawełna wymaga przynajmniej 180 dni bez przymrozków, co ogranicza uprawę tej rośliny do obszarów o klimatach podzwrotnikowych, zwrotnikowych i podrównikowych.

Wraz ze wzrostem wysokości nad poziomem morza zmieniają się takie elementy klimatu jak długość okresu wegetacyjnego i roczna suma opadów, co wpływa na strukturę zasiewów i sposób użytkowania ziemi.

■ Rzeźba powierzchni Ziemi. Najkorzystniejszą z punktu widzenia rolnictwa jest rzeźba równin lub falistych wyżyn, gdyż ułatwia mechanizację, umożliwia lepszą retencję i wsiąkanie wody, co zmniejsza z kolei zagrożenie erozją wodną gleby. Na terenach o niekorzystnej dla rolnictwa rzeźbie, to jest w górach i na wyżynach o dużych spadkach:

• częściej są stosowane konie jako siła pociągowa albo specjalne maszyny rolnicze przystosowane do pracy w górach,

• terasuje się zbocza (jak ma to miejsce w krajach Azji Południowo-Wschodniej) oraz stosuje się orkę wzdłuż poziomic, aby zmniejszyć zagrożenie erozją. Obydwie metody poprawiają też retencję i wsiąkanie wody.

■ Warunki wodne, czyli poziom wód gruntowych. Wysoki poziom wód gruntowych powoduje np. powstanie w glebie poziomu glejowego utrudniającego uprawę gleby. W razie niskiego poziomu wód gruntowych gleby łatwo ulegają przesuszeniu w czasie niedoboru opadów. W razie występowania niekorzystnych warunków wodnych można je modyfikować, stosując sztuczne nawadnianie w przypadku suszy i melioracje na terenach podmokłych. Brak nawadniania na terenach trwale lub okresowo przesuszonych, przy nieumiejętnej uprawie, może prowadzić do wystąpienia erozji wietrznej gleby i zniszczenia warstwy gleby (Oklahoma lata 30. XX w.).

■ Żyzność i produktywność gleby. Do najżyźniejszych gleb świata zaliczamy: czarnoziemy lessowe, gleby brunatne, mady, rędziny, czarne ziemie. Należy pamiętać, że żyzność gleby nie oznacza automatycznie dużej produktywności. Bardzo często żyzne gleby położone w niekorzystnych warunkach środowiskowych (wysoki poziom wód gruntowych, duże nachylenie powierzchni terenu, mała roczna suma opadów) charakteryzują się niską produktywnością. Produktywność można poprawić, stosując zabiegi agrotechniczne, melioracje, nawadnianie.

Pozanaturalne czynniki warunkujące rozwój rolnictwa na świecie

Drugą grupą czynników wpływających na rozwój rolnictwa są czynniki pozanaturalne:

1. Sytuację na międzynarodowych rynkach wpływającą na kurs waluty, ceny płodów rolnych, a w ten sposób na możliwości zbytu lub zakupu produktów rolnych. Klęska urodzaju, czyli wyjątkowo wysokie zbiory określonej rośliny, powodują gwałtowny spadek cen, a w związku z tym spadek opłacalności uprawy. W takich okresach państwa stosują skup interwencyjny, aby zmniejszyć podaż towarów i ograniczyć spadek cen.

2. Politykę rolną państwa mającą wpływ na możliwość zbytu produktów rolnych oraz na rozwój przemysłu produkującego na potrzeby rolnictwa oraz spożywczego będącego odbiorcą produkcji rolnej.

3. Stan rozwoju przemysłu rolno-spożywczego. Poziom kultury rolnej świadczący o poziomie wykształcenia rolników; wysoka kultura rolna składa się na wysoki poziom mechanizacji, stosowanie nowoczesnych odmian roślin (wydajnych i odpornych na choroby) oraz nowoczesne metody uprawy i hodowli.

4. Rozwój usług dla rolnictwa, na które składają się: praca ośrodków naukowo-badawczych, ośrodków doradztwa rolniczego, które pracują nad wytworzeniem nowych odmian roślin i ras zwierząt oraz wprowadzeniem ich do masowej produkcji.

5. Strukturę własnościową gospodarstw rolnych. Gospodarstwa rolne z reguły znajdują się w rękach prywatnych. Wyjątkiem są Chiny, Korea Północna, Kuba, gdzie występują wielkoobszarowe gospodarstwa rolne będące własnością państwową.

6. Strukturę wielkościową gospodarstw, która wpływa na możliwość specjalizacji oraz towarowość rolnictwa, a więc i jego dochodowość. Zasoby siły roboczej w rolnictwie; duże zasoby siły roboczej wpływają na rolnictwo w sposób negatywny. Im większe zatrudnienie w rolnictwie, tym mniejsza wielkość gospodarstwa, a w związku z tym towarowość i dochodowość.

Gospodarka intensywna i ekstensywna

Gospodarka intensywna charakteryzuje się wysokimi nakładami pracy i kapitału na jednostkę powierzchni lub jednostkę hodowlaną.

Gospodarka ekstensywna charakteryzuje się niskimi nakładami pracy i kapitału na jednostkę powierzchni lub jednostkę hodowlaną. Wzrost skali produkcji uzyskuje się, zwiększając areał upraw i wielkość hodowli.

* W 2000 r. na świecie na l ciągnik przypadało 188 ha użytków rolnych.

Najmniejszą ilość użytków rolnych przypadających ma l ciągnik zanotowano w państwach, gdzie dominowały tereny górzyste np. Włochy, Norwegia, Słowenia, Japonia, gdzie na l ciągnik przypadało od 2,6 do 8,7 ha użytków rolnych.

Największa ilość użytków rolnych przypadających na 1 ciągnik notowana jest w krajach, gdzie dominuje rolnictwo ekstensywne a ciągniki wykorzystywane są na dużych areałach np. w Australii i RPA [około 1400 ha na l ciągnik], w Argentynie [600 ha na l ciągnik], albo prace w rolnictwie są słabo lub w ogóle niezmechanizowane, np. w Chinach [637 ha na l ciągnik], Etiopii [3500 ha na l ciągnik].

* W 2000 r. zużyto przeciętnie 28 kg NPK/ha użytków rolnych (NPK/ha - azot, fosfor, potas w czystym składniku zużyty na l ha użytków rolnych). Biorąc pod uwagę poziom nawożenia, kraje możemy podzielić na trzy grupy:

1. o zużyciu nawozów w ilości ponad 200 kg NPK/ha, gdzie prowadzona jest gospodarka intensywna z uwagi na niedostatek ilości gruntów ornych, np. w Holandii, Belgii, Japonii, Korei,

2. o zużyciu nawozów w ilości 75- 200 kg NPK/ha, gdzie celowo ogranicza się zużycie nawozów sztucznych, np. w Szwajcarii, Szwecji, Niemczech, Irlandii, albo gdzie obok gospodarki ekstensywnej prowadzona jest gospodarka intensywna, np. USA,

3. o zużyciu nawozów w ilości poniżej 100 kg NPK/ha, gdzie prowadzona jest gospodarka ekstensywna, np. w Argentynie, Australii, Brazylii, RPA, albo gdzie rolników nie stać na stosowanie nawozów sztucznych, np. w Estonii, na Litwie, Ukrainie i w Bułgarii oraz biednych krajach afrykańskich.

* Ludność rolnicza to ludność, której źródłem utrzymania jest rolnictwo, tzn. zarówno pracujący w rolnictwie, jak i osoby będące na ich utrzymaniu.

* Ludność aktywna zawodowo w rolnictwie to osoby, których głównym zajęciem jest praca w rolnictwie. W krajach słabo rozwiniętych, np. w Chinach i Indiach, ludność rolnicza stanowi odpowiednio 68% i 55%, a ludność aktywna zawodowo w rolnictwie 40% i 26%.

Kraj		Ludność rolnicza [%]	Ludność aktywna zawodowo w rolnictwie [%]
Słabo rozwinięte	Chiny Indie	68 55	40 26
Średnio rozwinięte	Brazylia Meksyk Polska	17 24 20	8 9 11
Wysoko rozwinięte	Francja Niemcy USA Wielka Brytania	3,5 2,6 2,3 1,8	1,6 1,3 1,1 0,9

* Użytkowanie gruntów

Struktura użytkowania gruntów w poszczególnych krajach świata zależy od przyrodniczych czynników warunkujących rozwój rolnictwa w danym kraju. W krajach, gdzie warunki naturalne rozwoju rolnictwa są skrajnie niekorzystne, dominują nieużytki, jak w Egipcie, Libii i Izraelu, oraz lasy, jak w Finlandii, Korei, Japonii.

W krajach, gdzie warunki naturalne są nieco lepsze, ale nadal niezbyt korzystne z uwagi np. na zbyt małe albo zbyt duże opady, dominują użytki zielone, tj. łąki i pastwiska, np. w Mongolii, RPA, Irlandii, Australii, Argentynie, Wielkiej Brytanii. W krajach, gdzie warunki naturalne są korzystne dla rolnictwa, dominują grunty orne, np. w Bangladeszu, Danii, Polsce i Indiach.

Powierzchnia gruntów ornych na l mieszkańca:

Mała	Japonia Egipt Holandia Chiny	Kraje małe lub z bardzo dużą populacją i małą powierzchnią gruntów pod uprawę
Duża	Kanada Australia Argentyna USA	Kraje dysponujące dużym areałem gruntów ornych i stosunkowo małą liczbą mieszkańców.

• TYPY GOSPODARKI ROLNEJ

A. Rolnictwo niskotowarowe jest zorientowane na zaspokajanie własnych potrzeb, ewentualnie tworzy minimalne nadwyżki celem uzyskania środków finansowych na zakupy towarów przemysłowych. Do tego typu rolnictwa zaliczamy:

- pasterstwo koczownicze na Wyżynie Irańskiej, Tybetańskiej i Saharze;

- rolnictwo żarowe i kopieniacze występujące na Nizinie Amazonki i w Kotlinie Kongo;

- rolnictwo intensywne, pracochłonne występujące w krajach Azji Południowo-Wschodniej, gdzie brak pieniędzy kompensuje się dużymi nakładami pracy. Wzrost produkcji odbywa się poprzez zwiększenie nakładów pracy, np. parokrotny zbiór ryżu w ciągu roku.

- rolnictwo ekstensywne o dużych zasobach siły roboczej i niskiej mechanizacji dominujące w strefie Sahelu w Afryce, tworzące minimalne nadwyżki produkcji żywności.

B. Rolnictwo wysokotowarowe jest zorientowane na sprzedaż produkcji rolnej poza rolnictwo celem zaspokojenia potrzeb rynku wewnętrznego i światowego. Do tego typu gospodarowania zaliczamy:

- rolnictwo intensywne kapitałochłonne występujące w Europie Zachodniej i w USA nad Wielkmi Jeziorami; wzrost produkcji odbywa się poprzez wzrost nakładów finansowych, tj. wzrost zużycia, nawozów sztucznych, pestycydów;

- rolnictwo plantacyjne nastawione wyłącznie na sprzedaż produkowanych płodów rolnych skoncentrowane w dolinie Missisipi, na południu USA, wschodzie Brazylii oraz Kubie; sadownictwo i rolnictwo śródziemnomorskie na Florydzie, w Kalifornii;

- średniointensywne rolnictwo w gospodarstwach indywidualnych oraz prywatyzowanych gospodarstwach wielkoobszarowych na obszarze krajów postkomunistycznych Europy Środkowej oraz na Ukrainie i w europejskiej części Rosji;

- rolnictwo ekstensywne o małych zasobach siły roboczej, a w związku z tym dużej mechanizacji występujące na Pampie, Wyżynie Brazylijskiej, Wielkich Równinach, w Kazachstanie, Australii, południowo-zachodniej Rosji.

Produkcja roślinna

Rośliny uprawiane na świecie możemy podzielić na cztery grupy:

1. rośliny alimentacyjne, czyli spożywcze: zboża, rośliny okopowe, oleiste, cukrodajne oraz warzywa i owoce,

2. rośliny niealimentacyjne, które nie są spożywa­ne: rośliny włókniste i gumodajne,

3. rośliny pseudoalimentacyjne, czyli używki: kawa, herbata, kakao i tytoń,

4. rośliny pośrednioalimentacyjne, czyli paszowe: rośliny motylkowe, buraki pastewne i trawy.

Naturalne czynniki warunkujące rozwój rolnictwa w Polsce

Rolnictwo jest dziedziną gospodarczej działalności człowieka najbardziej uzależnioną od warunków naturalnych, takich jak:

• rzeźba powierzchni Ziemi.

Warunki naturalne są w Polsce korzystne, gdyż przeważają równinne niziny lub lekko faliste wyżyny.

• Warunki klimatyczne.

Najkorzystniejsze warunki klimatyczne (dostateczna długość okresu we­getacyjnego i temperatura, dostateczne opady) występują w dolinie Odry, na Nizinie Śląskiej i Podkarpaciu. Najmniej korzystne warunki klimatyczne występują na Pojezierzu Suwalskim, w Karpatach oraz Sudetach.

• Warunki wodne.

Na warunki wodne panujące na danym obszarze ma wpływ nie tylko wielkość opadów, lecz także retencyjność podłoża, szybkość spływu powierzchniowego oraz budowa geologiczna. Obszarami deficytowymi w wodę z punktu widzenia rolnictwa są:

• Polesie Lubelskie i Wyżyna Lubelska, co ma związek z występowaniem popękanych, krasowiejących skał budujących podłoże;

• Mazowsze, co wywołane jest małą retencyjnością i dużą przepuszczalnością piaszczystego podłoża.

• Wielkopolska i Kujawy, co spowodowane jest niewielką roczną sumą opadów; Warunki glebowe. Warunki glebowe występujące w Polsce nie należą do najlepszych, gdyż dominują tu gleby średnie i słabe. Najlepsze warunki glebowe występują na obszarze lessowych wyżyn (Lubelskiej, Opatowskiej, Miechowskiej), Pogórzu Karpackim, Przedgórzu Sudeckim, Nizinie Śląskiej, Kujawach, Warmii i Żuławach Wiślanych.

Pozanaturalne czynniki warunkujące rozwój rolnictwa w Polsce

Pozanaturalne czynniki warunkujące rozwój rolnictwa możemy podzielić na społeczne i techniczno-ekonomiczne.

A. Czynniki społeczne to:

• Wielkość zatrudnienia w rolnictwie.

Czynnik ten ma wpływ na strukturę agrarną rolnictwa, a w związku z tym na jego efektywność. W Polsce w rolnictwie pracuje 26,5% zawodowo czynnych i jest to wielokrotnie więcej niż w krajach Europy Zachodniej. Utrzymujące się wysokie zatrudnienie w rolnictwie świadczy o: dużym rozdrobnieniu gospodarstw; małej efektywności i dochodowości produkcji rolnej; istnieniu ukrytego bezrobocia na obszarach wiejskich. Najwięcej, bo ponad 70% zawodowo czynnych pracujących w rolnictwie, możemy zaobserwować w województwach ściany wschodniej (podlaskim, lubelskim, w województwie małopolskim i podkarpackim), w województwach łódzkim, mazowieckim i świętokrzyskim. Najmniej występuje na terenie aglomeracji warszawskiej, aglomeracji górnośląskiej, w województwach pomorskim i lubuskim.

• Struktura własnościowa rolnictwa.

W Polsce występują trzy formy własności ziemi:

1) prywatna, gdzie dominują indywidualne gospodarstwa rolne o charakterze rodzinnym;

2) spółdzielcza, której tradycje sięgają XIX w.;

3) państwowa, którą po upadku PGR-ów na początku lat 90. stanowi ziemia należąca do Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa.

• Struktura agrarna czyli rozdrobnienie gospodarstw.

Przestrzenne zróżnicowanie rozdrobnienia gospodarstw jest ściśle powiązane z wielkością zatrudnienia w rolnictwie. Najsilniej rozdrobnione gospodarstwa liczące od 1,7 do 5 ha występują:

• w województwach małopolskim, podkarpackim oraz świętokrzyskim, co ma związek z wysokim odsetkiem osób pracujących w rolnictwie;

• w województwie śląskim i okolicach Warszawy, co ma związek ze specyfiką produkcji rolnej, w której dominują pracochłonne działy, takie jak sadownictwo, warzywnictwo i kwiaciarstwo.

Najsłabiej rozdrobnione gospodarstwa liczące od 15 do 24 ha występują w województwach zachodniopomorskim i warmińsko-mazurskim.

2. Czynniki techniczno-ekonomiczne to:

• Mechanizacja rolnictwa.

Poziom mechanizacji rolnictwa możemy mierzyć dwoma sposobami:

• liczbą ciągników przypadających na 100 ha użytków rolnych. Mechanizacja mierzona tym sposobem nie odzwierciedla prawdziwego stopnia mechanizacji prac w rolnictwie, gdyż w gospodarstwach dużych, dochodowych, a więc lepiej zmechanizowanych używa się mniejszej liczby ciągników, ale o dużej mocy;

• ilością energii elektrycznej zużytej w gospodarstwie rolnym. Ten miernik jest lepszy, gdyż pokazuje stopień mechanizacji prac wy­konywanych na terenie gospodarstwa rolnego, tj. zabudowań.

• Chemizacja rolnictwa

Informuje nas o ilości nawozów sztucznych NPK (azotowych, fosforowych i potasowych) w czystym składniku, zużytych na l ha użytków rolnych. W danych statystycznych podaje się również zużycie nawozów wapniowych - jednak te dane świadczą nie tyle o poziomie chemizacji, co o zakwaszeniu gleby.

* Gospodarstwa indywidualne zajmują:

Największy odsetek gruntów ornych w województwach: lubelskim, łódzkim, małopolskim, podlaskim i świętokrzyskim (powyżej 90%), najmniejszy odsetek gruntów ornych w województwach zachodniopomorskim i lubuskim, gdzie dosyć duża część ziemi należy do państwa (około 60%).

Największy odsetek pracujących w rolnictwie notowany jest w województwach świętokrzyskim, podkarpackim i lubelskim, co wpływa na duże rozdrobnienie gospodarstw i ich niską efektywność. Najniższy odsetek zatrudnionych w rolnictwie notowany jest w uprzemysłowionych województwach śląskim i dolnośląskim, w województwach pomorskim i zachodniopomorskim, gdzie dominują duże gospodarstwa.

* Przeciętne zużycie nawozów sztucznych w Polsce wynosi 90 kg NPK/ha.

Najwyższy poziom chemizacji (powyżej 110 kg NPK/ha) zanotowano w województwach kujawsko-pomorskim, zachodniopomorskim i opolskim. Najniższy poziom chemizacji zagotowano w województwach podkarpackim i świętokrzyskim (poniżej 70 kg NPK/ha).

* Największą liczbę ciągników na 100 ha użytków rolnych zanotowano w województwach podkarpackim, świętokrzyskim, śląskim i małopolskim Jest to wywołane nie tyle wysokim poziomem mechanizacji, ile dużym rozdrobnieniem gospodarstw W województwach lubuskim, warmińsko-mazurskim, zachodniopomorskim, pomorskim i dolnośląskim ww. wskaźnik osiąga niskie wartości, co ma związek z dominacją dużych gospodarstw.

* Przeciętna powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwie wynosi w Polsce 5,8 ha, a w gospodarstwach prowadzących produkcję rolną 7 ha. Największa powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwie występuje w województwach pomorskim (11 ha), warmińsko-mazurskim i zachodnio-pomorskim (około 14 ha).

* Najmniejsza powierzchnia użytków rolnych notowana jest w gospodarstwach w województwach małopolskim i podkarpackim (2-3 ha), co ma związek z niekorzystnymi warunkami naturalnymi w tych górzystych województwach, a także śląskim, co ma związek ze specyfiką produkcji rolnej, w której dominują działy pracochłonne i ogrodnictwo, ograniczające wielkość gospodarstw.

Struktura użytkowania ziemi w Polsce

W latach 1946-2003 powierzchnia użytków rolnych w Polsce spadła z 20,4 min ha do 16,2 mln ha, co było spowodowane ekspansją terenów osiedlowych, komunikacyjnych i przemysłowych oraz zalesieniami gruntów najsłabszych, na których uprawa przestała być opłacalna.

Grunty orne zajmują 40,4% powierzchni Polski, w tym tereny o najkorzystniejszych dla rozwoju rolnictwa warunkach. Największy odsetek gruntów ornych zanotowano w województwach: opolskim, dolnośląskim, wielkopolskim i kujawsko-pomorskim, gdzie przekracza on 75% powierzchni województw.

Łąki (7,5%) to użytki zielone, położone w lepszych siedliskach i użytkowane jako tzw. łąki kośne. Największy odsetek łąk notowany jest w województwach: małopolskim, podkarpackim i podlaskim.

Pastwiska (3%) są położone w gorszych siedliskach (zbyt wilgotnych lub zbyt suchych) i ich największy odsetek zanotowano w województwach warmińsko-mazurskim i podlaskim.

Sady zajmują 0,8% powierzchni Polski. Koncentrują się na obszarach położonych wokół dużych aglomeracji miejskich albo na terenach tradycyjnie zajmujących się sadownictwem (Wyżyna Sandomierska, Wyżyna Lubelska, Podkarpacie, dolina Wisły). Najwyższy odsetek sadów zanotowano w województwach świętokrzyskim, mazowieckim, lubelskim i łódzkim.

Pozostałe 48,3% powierzchni Polski zajmują lasy (29,1%) oraz pozostałe grunty (19,2%).

---