REGUŁY ORTOGRAFICZNE
ZMIĘKCZENIA
Przez "i" zmiękczamy przed samogłoską, np. siano, ciocia, cielę
Przez kreseczkę zmiękczamy:
- przed spółgłoską
Baśka, źrebię, ćma
- na końcu wyrazu:
koń, słoń, nić
PISOWNIA WYRAZÓW Z "U"
Literę "u" na pewno napiszemy w wyrazach polskiego pochodzenia: np. artykuł, długo, gruntowy, lektura, płukać, pukać, reguła, śruba, tłumić;
w wyrazach zakończonych np.
-un - zwiastun, opiekun,
-ulec - hamulec, budulec,
-uch - leniuch, dzieciuch,
-uchna - matuchna, córuchna,
-unek - pakunek, wizerunek,
-utki - malutki, skromniutki,
-us - dzikus, lizus,
-uszek - dzbanuszek, garnuszek,puszek
-uś - dzidziuś, matuś, tatuś;
w czasownikach czasu teraźniejszego zakończonych na -uję, -ujesz, -uje, np.
promuję, promujesz, promuje,
gotuję, gotujesz, gotuje,
proponuję, proponujesz, proponuje;
w różnych formach czasowników typu kuć, snuć, psuć, np.
kuję, kujmy, kujcie,
snuję, snujesz, snujcie, snuj,
psujesz, psujcie, psuj;
w wyrazach:
zasuwka (od zasuwać), skuwka (od skuwać), okuwka (od okuwać), zakuwka (od zakuwać).
ZAWSZE NA KOŃCU WYRAZU
PISOWNIA WYRAZÓW Z "Ó"
Literę ó piszemy:
- gdy wymienia się na o, a lub e, np.
zawód - zawody,
stój - stoję,
móc - mogę,
dróżka - droga,
pióro - pierze,
brzózka - brzezina,
siódma - siedem,
przyjaciółka - przyjaciel,
wrócić - wracać,
skrócić - skracać,
mówić - mawiać;
- w cząstce -ów, -ówna, -ówka występującej jako końcówka lub część przyrostka, np.
bloków, projektów, operatorów, zeszytów, stołów,
Sokołów, Tarnów, Kraków,
Rodziewiczówna, Iłłakowiczówna,
kreskówka, kartkówka, stołówka;
- w niewielu wyrazach na początku:
ósemka, ósmy, ów, ówczesny, ówdzie;
- w kilkudziesięciu wyrazach, w których została zachowana historyczna pisownia oparta na dawnej wymowie, np.
chór, córka, czółno, góra, jaskółka, kłótnia, król, mózg, krótki, ogórek, stróż, źródło, wiewiórka, przepiórka, tchórz, żółw, żółty, późno.
UWAGA: Litera ó nie występuje nigdy na końcu wyrazu.
PISOWNIA WYRAZÓW Z "RZ"
"Rz" piszemy:
- gdy wymienia się rz - r, np.
marzec - marca,
na górze - góra
na dworze - dwór;
- w zakończeniach rzeczowników rodzaju męskiego -arz, -erz, -mierz, -mistrz, np.
fałszerz, harcerz, pasterz, kołnierz, rycerz,
bajarz, blacharz, pisarz, ślusarz, tokarz,
kątomierz, ciśnieniomierz, Kazimierz, Włodzimierz,
zegarmistrz, ogniomistrz;
- po spółgłoskach p, b, t, d, k, g, ch, j, w, np.
przemoc, wyprzedaż, przekonanie, brzmienie, brzydota, zatrzymać, trzeba, drzwi, zedrzeć, krzak, zakrzepnąć, grzmot, grząski, chrzest, odchrząknąć, zajrzeć, dojrzały, wrzawa, wrzątek;
Do wyjątków należą:
a) wyrazy: kształt, kształcić, kształtny, wykształcenie, bukszpan, Oksza, kszyk (ptak), pszczoła, pszenica, Pszczyna, Pszoniak, wszystko, wszędzie, zawsze,
b) formy stopnia wyższego i najwyższego przymiotników utworzone przyrostkiem -szy
lub -ejszy, np.
lepszy, najlepszy, grubszy, najgrubszy, krótszy, najkrótszy, większy, największy, potężniejszy, najpotężniejszy,
c) partykuła -że, np.
zróbże, skądże, podajże, kopże,
d) wyrazy, w których zaczynająca się od ż część rdzenna stoi po przedrostku zakończonym na spółgłoskę, np.
obżartuch, odżałować, odżyć, nadżółkły, podżebrowy;
w wielu wyrazach, w których dziś nie zachodzi już żywa wymiana rz - r, ale w których rz pochodzi z historycznego r, np.
rzeka (od: rieka), jarzębina (od: riabina), orzech (od: oriech), rzadki (od: riedkij), rząd (od: riad), rzepa (od: riepa).
PISOWNIA WYRAZÓW Z "Ż"
Literę "ż" piszemy:
- gdy wymienia się na g, dz, h, z, ź, s, np.
trwożnie - trwoga,
pieniążek - pieniądz,
grożę - groza,
obrażać - obraźliwy,
drużyna - druh,
- gdy występuje ona po literach r, l, ł:
drżenie, rżeć, ulżyć, łże;
- w partykule zakończonej na -że, -ż, np.
tenże, bądźże, stańże, weźże, jakże, cóż, któż, czyż, gdyż, jakiż;
- w wyrazach zapożyczonych po literze n, np.
aranżować, branża, oranżada, rewanż;
- w wielu wyrazach rodzimych zawierających historyczną głoskę ż oraz w wielu wyrazach zapożyczonych, np.
mżawka, gżegżółka, piegża, żal, żart, żniwo, życzenie, żywot, żółty, żegluga, żyrować, żakiet, żorżeta.
UWAGA: W wyrazach typu dżem, dżuma, dżentelmen, dżdżysty, dżoker litera ż jest częścią dwuznaku dż, a nie literą oznaczającą samodzielną głoskę
PISOWNIA WYRAZÓW Z "H"
Literę h piszemy:
wtedy, gdy w innych formach tego wyrazu lub w wyrazach pokrewnych h wymienia się na g, ż, z, dz, np.
wahać się - waga,
druh - drużyna,
błahy - błazen,
wataha - watadze;
w rozpoczynających wyraz cząstkach hiper-, hipo-, hekto-, higro-, np.
hiperbola, hiperpoprawny, hiperstatyczny, hiperwitaminoza, hiperinflacja,
hipoalergiczny, hipocentrum, hipodrom, hipokryta, hipochondryk, hipoteza,
hektolitr, hektopaskal, hektograf,
higrometr, higroskop, higromorficzny.
W innych wypadkach wątpliwości może rozstrzygnąć "Słownik ortograficzny".
PISOWNIA WYRAZÓW Z "CH"
Dwuznak ch piszemy:
gdy w wyrazach i formach pokrewnych wymienia się na sz, np.
piechota - pieszo,
sucho - suszyć,
głuchy - głuszyć,
mucha - muszka,
duch - dusza;
zawsze na końcu wyrazów, np.
strach, gmach, pech, na ulicach, na kolanach, o postaciach, o samochodach, Allach
z wyjątkiem wyrazów druh i Boh.
z reguły po literze s, np.
schizma, schyłek, schemat, schizofrenia, schlebiać, schludny, scholastyka, schudnąć, schodzić, schab, schron.
PISOWNIA WYRAZÓW Z "Ą" I "Ę"
Litery ą, ę piszemy:
- w wyrazach rodzimych, np.
dąb, krąg, gaszcz, kąt, mącić, piąty, pociąg, wąsy, ząb, będzie, dębowy, gęsty, kęs, ręka, tędy, węszyć, zęby;
- w wyrazach zapożyczonych, ale całkowicie przyswojonych, np.
brąz, ląd, flądra, pąsowy, plądrować, cęgi, cętka, frędzla, kolęda, pędzel, pręgierz, wędkować;
- przed ł, l w zakończeniach form czasu przeszłego, np.
pragnąłem, pragnąłeś, pragnął,
pragnęłaś, pragnęłam, pragnęła, pragnęło,
pragnęliśmy, pragnęłyśmy, pragnęliście, pragnęłyście,
pragnęli, pragnęły;
- w zakończeniach form bezosobowych niektórych czasowników, np.
stanąć, klęknąć, odpocząć, mówiąc, prosząc, zamykając, pchający, kochająca, wiążące, przyjęty, przypięta, zwinięta;
- na końcu wyrazu:
- w formie 1. osoby l. poj. czasu teraźniejszego, np.
idę, biorę, proponuję
i czasu przyszłego prostego, np.
dojdę, zbuduję, zarzucę,
- w formie 3. osoby l. mn. czasu teraźniejszego, np.
opowiadają, umieją, podrzucają
i czasu przyszłego prostego, np.
utworzą, dopiszą, rozwiążą,
PISOWNIA WYRAZÓW Z "OM", "ON", "EM", "EN"
Połączenia literowe om, on, em i en piszemy:
zasadniczo w wyrazach zapożyczonych, ale jeszcze niecałkowicie przyswojonych:
- zgodnie z wymową przed p, b piszemy om, em, np.
kompas, kompres, komplikacja, kompozycja, kompetencja, kombinacja, kombajn, kombinat, temperatura, stempel, embargo, emblemat,
- zgodnie z wymową przed t, d, c oraz przed tylnojęzykowymi k, g piszemy on, en, np.
kontrola, kondygnacja, koncert, remanent, kalendarz, reminiscencja, konkret, konkurencja, kongres, Kongo,
- niezależnie od wymowy przed f, w, s, z, sz, ch piszemy on, en, np.
konfiskata, konwenans, konstrukcja, konszachty, pensja, sensacja, kondensować, benzyna, enzymy, cenzura, cenzus;
zawsze piszemy:
- -em w formie 1. osoby l. poj. czasowników, np.
jem, rozumiem, śmiem, umiem, wiem,
- -om w końcówce celownika l. mn. rzeczowników wszystkich rodzajów, np.
literatom, podręcznikom, uczennicom, polom, krzesłom.