Natalia Walkowiak
II rok politologii Kościan ( zaoczne)
Rzecznik Praw Obywatelskich
"Nie ma praw i wolności bez sprawnie funkcjonujących instytucji państwa prawnego - tak jak nie ma silnego państwa, bez wolnych obywateli. Nie ma wolnych obywateli bez społeczeństwa obywatelskiego, które promuje cnoty obywatelskie i poczucie odpowiedzialności za dobro wspólne. Tego rodzaju państwo jest warunkiem rozwoju jednostki, jest niezbędnym komponentem siły narodu i konkurencyjności kraju na arenie międzynarodowej." 1
dr Janusz Kochanowski
W swojej pracy postaram się opisać sposób powoływania, zakres kompetencji oraz tryb działania Rzecznika Praw Obywatelskich. Zacznę od wyjaśniania kim w ogóle jest Rzecznik Praw Obywatelskich.
„Rzecznik Praw Obywatelskich stoi na straży wolności i praw człowieka i obywatela określonych w Konstytucji oraz w innych aktach normatywnych.” 2
„Każdy ma prawo wystąpienia, na zasadach określonych w ustawie, do Rzecznika Praw Obywatelskich z wnioskiem o pomoc w ochronie swoich wolności lub praw naruszonych przez organy władzy publicznej.” 3
Rzecznik praw obywatelskich, jednoosobowy, konstytucyjny organ powołany do ochrony praw i wolności zagwarantowanych w konstytucji i innych aktach normatywnych. Jego działalność reguluje ustawa z 1987 (znowelizowana w 1991) o rzeczniku praw obywatelskich. Pierwszą Rzeczniczką Praw Obywatelskich w Polsce była Ewa Łetowska, która sprawowała ten urząd od 19 listopada 1987 roku do 12 lutego 1992 roku. Obecnym Rzecznikiem jest Janusz Kochanowski, którego kadencja rozpoczęła się 15 lutego 2006 roku, upłynie w lutym 2011 roku.
Rzecznik bada zgłaszane sygnały, dotyczące działania różnych organów, instytucji oraz organizacji, czy nie zostało naruszone prawo, zasady współżycia i sprawiedliwości społecznej. Do Rzecznika z prośbą o pomoc może zwrócić się każdy znajdujący się pod władzą Rzeczypospolitej Polskiej, także cudzoziemiec, jeśli uważa, że jakiś organ (instytucja, organizacja) jego prawo naruszyła.
Przejdę teraz do opisania kwestii związanej ze sposobem powoływania Rzecznika Praw Obywatelskich.
Powołanie Rzecznika Praw Obywatelskich odbywa się za zgodą Senatu przez Sejm. Punktem wyjścia do powołania Rzecznika na 5 letnią kadencje, jest uchwała Sejmu o jego powołaniu. Kandydatów zgłasza Marszałek Sejmu lub grupa co najmniej 35 posłów. Koniecznym warunkiem, jest uzyskanie bezwzględnej większości głosów przy obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów.
„Rzecznikiem może być obywatel polski wyróżniający się wiedzą prawniczą, doświadczeniem zawodowym oraz wysokim autorytetem ze względu na swe walory moralne i wrażliwość społeczną.” 4
W myśl art. 209 ust. 2 i 3 Konstytucji, Rzecznik Praw Obywatelskich może zajmować jedynie stanowisko profesora szkoły wyższej, nie może natomiast wykonywać innych zajęć zawodowych ani zajmować innego stanowiska. Rzecznikowi nie wolno także prowadzić działalności publicznej, której nie dałoby się pogodzić z powagą jego urzędu, nie może należeć do związku zawodowego ani do partii politycznej.
Ewentualne przyczyny odwołania Rzecznika ze stanowiska przed upływem okresu na jaki został powołany, wymienia enumeratywnie art. 7 ustawy o RPO. Do przyczyn tych należy m.in. zrzeczenie się funkcji, sprzeniewierzenie się złożonemu ślubowaniu, ułomność czy trwała niezdolność do pełnienia obowiązków na skutek choroby. O odwołaniu Rzecznika decyduje Sejm. Prawo postawienie wniosku o odwołanie ma analogicznie jak w przypadku powołania, Marszałek Sejmu a także grupa co najmniej 35 posłów. Odwołanie następuje, gdy za przyjęciem wniosku głosowała większość 3/5 przy obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Jedynie w przypadku zrzeczenia się, odwoływanie dokonywane jest większością głosów.
Rzecznik Praw Obywatelskich może powoływać swoich zastępców. Zastępcy nie mają kadencyjności, mogą swoją funkcję pełnić przez wiele lat. Rzecznik powołuje swoich pełnomocników.
Kompetencja oraz środki działania, jakie posiada Rzecznik, ujęte są bardzo szeroko i elastycznie. Po wpłynięciu wniosku do Rzecznika i zapoznaniu się przez niego ze sprawą może on:
sprawdzać powołane przez skarżącego fakty; może zrobić to sam albo zwrócić się do innego organu kontrolnego z wnioskiem o zbadanie tej sprawy,
może zbadać sprawę na miejscu i zażądać udostępnienia akt sprawy lub informacji o aktualnym stanie sprawy, a każda instytucja ma obowiązek współdziałania w tym zakresie z Rzecznikiem i udostępniania mu wszelkich informacji oraz dokumentów,
jeśli po zbadaniu sprawy uzna, że prawa lub wolności obywatelskie zostały naruszone, może kierować odpowiedni wniosek do organu, instytucji lub organizacji, która te prawa naruszyła lub nadrzędnego w stosunku do nich organu, o usunięcie tego naruszenia,
może wnieść skargę kasacyjną w postępowaniu cywilnym i w postępowaniu sądowoadministracyjnym, a w postępowaniu karnym - kasację; w pierwszym przypadku podstawą wniesienia może być rażące naruszenie prawa przez sądy, natomiast w drugim - nie może być wniesione, jeśli dotyczy tylko niewspółmierności kary,
jeśli jest to uzasadnione, może zażądać wszczęcia postępowania cywilnego i administracyjnego, oraz przyłączyć się do już toczącego się postępowania na prawach prokuratora; ma wówczas uprawnienie do wniesienia skargi do Naczelnego Sądu Administracyjnego na akty i czynności organów administracji publicznej,
w postępowaniu karnym - może zażądać wszycia postępowania przygotowawczego przez uprawnionego oskarżyciela, w przypadku przestępstwa ściganego z urzędu,
może wystąpić także z wnioskiem o uchylenie prawomocnego orzeczenia w sprawie o wykroczenia a także złożyć wniosek o ukaranie za popełnione wykroczenie,
prawo inicjatywy ustawodawczej Rzecznikowi nie przysługuje, ale może on wystąpić do odpowiednich organów z wnioskiem o zainicjowanie inicjatywy ustawodawczej albo wydanie, zmianę aktu prawnego niższego rzędu,
może także złożyć wniosek do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie zgodności z Konstytucją ustaw, ratyfikowanych umów międzynarodowych, o zbadanie zgodności przepisów aktów niższego rzędu z przepisami aktów wyższego rzędu; może również złożyć wniosek do Naczelnego Sądu Administracyjnego o zbadanie zgodności przepisów prawa miejscowego z aktami ustawowymi; ma także prawo wystąpienie o stwierdzenie nieważności orzeczenia wydanego przez organy ścigania lub organy wymiaru sprawiedliwości lub tez organy pozasądowe w sprawach dotyczących represjonowania osób działających na rzecz niepodległego Państwa Polskiego,
Rzecznika Praw Obywatelskich może działać na wniosek osoby, która uważa, ze jej prawa zostały naruszone, lub z własnej inicjatywy. Może interweniować, na podstawie ustawy, poprzez złożenie skargi w sprawach dotyczących organizacji społecznych lub organów samorządu terytorialnego. Nie ma natomiast kompetencji do występowania w przypadku naruszenia praw przez inną osobę fizyczna lub osobę prawna. Zakres więc jego uprawnień dotyczy kontroli działalności władzy publicznej, występującej pod różnymi postaciami.
Skarga wnoszona do Rzecznika wskazywać musi konkretne naruszenie prawa dokonane przez organ państwowy lub inną instytucje państwową. Naruszenie to dotyczy praw i wolności człowieka i obywatela gwarantowanych Konstytucją, ustawami lub innymi aktami prawnymi. Skarga nie wymaga żadnej szczególnej formy, może być wniesiona także ustnie. Wniesienie jej jest zwolnione od wszelkich opłat. Rzecznika przy rozpatrywaniu sprawy nie wiążą żadne terminy wynikające z kodeksów. W przypadku odmowy przyjęcia przez Rzecznika skargi, osobie wnoszącej nie przysługuje żaden środek odwoławczy.
Rzecznik Praw Obywatelskich określa zakres podmiotowy kompetencji Rzecznika. Obejmuje on: naczelne i centralne organy administracji państwowej, organy administracji rządowej, organy i jednostki organizacyjne samorządu terytorialnego, organy organizacji spółdzielczych, zawodowych, społecznych i społeczno-zawodowych a także organy jednostek organizacyjnych nie posiadających osobowości prawnej.
Może również żądać przedstawienia informacji o stanie konkretnej sprawy od sądu, prokuratury, innych organów ścigania.
Rzecznik Praw Obywatelskich jest całkowicie niezależny od władz wykonawczych.
Ma prawo przeprowadzania niespodziewanych kontroli. Listy wysyłane do Rzecznika nie mogą podlegać żadnej cenzurze. Kontrola ta dotyczy tylko sfery życia publicznego, łącznie z wojskiem i służbami specjalnymi. W trakcie przeprowadzania przez Rzecznika postępowania wyjaśniającego, może on zobligować organy do państwowe i inne podmioty określone w art. 13 ustawy, do następujących działań:
udostępniania akt i dokumentów,
udzielania żądanych przez Rzecznika informacji oraz wyjaśnień,
wyjaśnianie podjętych rozstrzygnięć w sferze faktycznej i prawnej,
ustosunkowania się do opinii, ocen, uwag.
Jeśli po przeprowadzeniu postępowania wyjaśniającego Rzecznik stwierdzi naruszenie praw lub wolności obywatelskich, występuje on do organu, organizacji lub instytucji, która kontrolował iw której to naruszenie stwierdził, z wnioskiem zawierającym sugestie i opinie dotyczące załatwienia sprawy. Wniosek taki Rzecznik może także skierować do jednostki nadrzędnej nad tą, która naruszyła prawo. Może również wystąpić z wnioskiem o wszczęcie postępowania dyscyplinarnego albo tez zastosowania sankcji służbowych w odniesieniu do pracownika, w działaniach którego dostrzeżono nieprawidłowości.
W 2000 r. znowelizowano treść ustawy o Rzeczniku Praw Obywatelskich. Zmiana dotyczyła wprowadzenia obowiązku współdziałania Rzecznika i organizacji społecznych w zakresie budowy społeczeństwa obywatelskiego.
Rzecznik Praw Obywatelskich swoje obowiązki wypełnia przy pomocy Biura RPO. Zasady organizacji i sposobu pracy Biura określa statut i regulamin wewnętrzny. Rzecznik ma do pomocy dwóch zastępców (obecnie są nimi Jerzy Świątkiewicz oraz Stanisław Trociuk), dyrektora Biura oraz czternaście zespołów merytorycznych odpowiedzialnych za określone kategorie spraw. Każdym z zespołów kieruje jego dyrektor, podlegający z kolei jednemu z dwóch zastępców Rzecznika. Ponadto w skład Biura RPO wchodzi Zespół Prezydialny, Samodzielny Wydział Spraw Osobowych i Wynagrodzeń, Samodzielny Wydział Finansowy, Pion Ochrony Informacji Niejawnych oraz Komórka Audytu Wewnętrznego. Wreszcie są to pracownicy administracyjni, zapewniający sprawne działanie Biura
Jeżeli chodzi o samo rozpatrywanie spraw, to sam Rzecznik osobiście zajmuje się tylko poważniejszymi sprawami. Pozostałe skargi zostają skierowane do odpowiednich zespołów, które samodzielnie formułują odpowiedzi do wnoszącego skargę: odrzucają wniosek, wskazują wnioskodawcy inne środki działania lub podejmują decyzję o wszczęciu postępowania wyjaśniającego przez Rzecznika. Każdy zespół przedstawia co pewien czas sprawozdanie ze swojej działalności podlegające bezpośredniej ocenie Rzecznika. Podejmuje on działania na wniosek obywateli, organizacji społecznych lub organów samorządowych i Rzecznika Praw Dziecka. Może również podejmować działania z urzędu, jeżeli dowie się o zaistniałym problemie np. ze środków masowego przekazu lub w czasie prowadzonych wizytacji. W tym celu w Biurze RPO codziennie prowadzony jest przegląd głównych dzienników pod kątem spraw wartych uwagi Rzecznika. Warto dodać, że kierowane do Biura skargi są zwolnione z opłat, a przy ich składaniu nie wymaga się szczególnej formy czy trybu. Ustawa nie wymaga też od wnioskodawcy wyczerpania wszystkich dostępnych mu środków prawnych. Wniosek powinien jedynie zawierać dane wnioskodawcy i określać przedmiot sprawy, z którą dana osoba zwraca się do Rzecznika. Poza tym ustawa nie wprowadza żadnych ograniczeń jeżeli chodzi o czas, w jakim dane wydarzenie miało miejsce. Rzecznik nie ma obowiązku podjęcia sprawy, jego zobowiązaniem jest jedynie zawiadomienie wnioskodawcy o przeprowadzonych działaniach. Jeżeli jednak Biuro podejmie decyduje się podjąć sprawę, postępowanie rozpoczyna się od szczegółowego zbadania wszystkich jej okoliczności. Bada się sprawę na miejscu, dokonuje wglądu w akta i dokumenty, zbiera informacje o stanie sprawy, a w razie potrzeby zleca się przeprowadzenie ekspertyz i wydanie opinii przez jednostki zewnętrzne. Gdy Rzecznik stwierdzi naruszenie praw i wolności obywatela, występuje do organu, w którego pracy stwierdził uchybienia. Może również - w razie potrzeby - wystąpić do organu nadrzędnego wobec danej instytucji lub zażądać wszczęcia postępowania w sprawach cywilnych lub karnych. Istnieją również możliwości wszczęcia postępowania administracyjnego, wystosowania wniosku do Trybunału Konstytucyjnego (wystąpienie w drodze skargi konstytucyjnej), przeprowadzenia rewizji nadzwyczajnej lub postępowanie dyscyplinarne.
Działalność Rzecznika Praw Obywatelskich można rozpatrywać w aspekcie przedmiotowym i aspekcie podmiotowym. W aspekcie podmiotowym dotyczy ochrony praw i wolności zarówno obywateli jak i cudzoziemców znajdujących się pod władzą Rzeczypospolitej Polskiej, w zakresie przysługujących im praw i wolności. Aspekt przedmiotowy nie ogranicza się natomiast do uprawnień zawartych w Konstytucji, lecz dotyczy wszelkich praw i wolności, które były zawarte w jakimkolwiek akcie formułującym normy prawne i wydanym przez organ władzy publicznej.
Zadania Rzecznika realizowane są w dwojaki sposób. Rzecznik może występować i interweniować w sprawach indywidualnych, a także może występować w kwestiach o ogólnym charakterze. W pierwszym przypadku Rzecznik może działać z własnej inicjatywy, jednak regułą jest działanie na wniosek obywateli lub ich organizacji, na wniosek organów samorządów, również na wniosek Rzecznika Praw Dziecka.
Jeżeli Rzecznik zdecyduje się podjąć sprawę, zazwyczaj mamy do czynienia z samodzielnym prowadzeniem postępowania wyjaśniającego. Rzecznik może także „zwrócić się o zbadanie sprawy lub jej części do właściwych organów, w szczególności organów nadzoru, prokuratury, kontroli państwowej, zawodowej lub społecznej.”5
„Zwrócić się do Sejmu o zlecenie Najwyższej Izbie Kontroli przeprowadzenia kontroli dla zbadania określonej sprawy lub jej części.” 6 W przypadku samodzielnego wyjaśniania sprawy, Rzecznikowi przysługuje szereg kompetencji określonych ustawowo. Uprawnienia te wskazuje który mówi, iż Rzecznik ma prawo, nawet bez uprzedzenia, zbadać sprawę na miejscu, może także żądać złożenia wyjaśnień, żądać przedstawienia akt sprawy, prowadzonej nie tylko przez organy administracji rządowej i samorządowej, ale także organy organizacji społecznych, zawodowych, spółdzielczych i społeczno - zawodowych oraz posiadających osobowość prawną, a także organy jednostek samorządu terytorialnego i samorządowych jednostek organizacyjnych. Rzecznik może także żądać informacji o stanie prowadzonej sprawy przez sądy, prokuraturę i inne organy ścigania. Przysługuje mu także prawo zlecania sporządzenia ekspertyz i opinii.
Po zapoznaniu się ze sprawą, Rzecznik może, jak wynika z art. 14 ustawy o Rzeczniku Praw Obywatelskich:
„1. Wyjaśnić wnioskodawcy, że nie stwierdził naruszenia wolności i praw człowieka i obywatela;
2. Skierować wystąpienie do organu, organizacji lub instytucji, w których działalności stwierdził naruszenie wolności i praw człowieka i obywatela; wystąpienie takie nie może naruszać niezawisłości sędziowskiej
3. Zwrócić się do organu nadrzędnego nad jednostką, z wnioskiem o zastosowanie środków przewidzianych w przepisach prawa,
4. Żądać wszczęcia postępowania w sprawach cywilnych, jak również wziąć udział w każdym toczącym się już postępowaniu - na prawach przysługujących prokuratorowi,
5. Żądać wszczęcia przez uprawnionego oskarżyciela postępowania przygotowawczego w sprawach o przestępstwa ścigane z urzędu,
6. Zwrócić się o wszczęcie postępowania administracyjnego, wnosić skargi do sądu administracyjnego, a także uczestniczyć w tych postępowaniach - na prawach przysługujących prokuratorowi,
7. Wystąpić z wnioskiem o ukaranie, a także o uchylenie prawomocnego rozstrzygnięcia w postępowaniu w sprawach o wykroczenia, na zasadach i w trybie określonych w odrębnych przepisach,
8. Wnieść kasację lub rewizję nadzwyczajną od prawomocnego orzeczenia, na zasadach i w trybie określonych w odrębnych przepisach.” 7
Dodatkowe kompetencje Rzecznika to ,że może również wziąć udział w postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym w sprawie skargi konstytucyjnej.
Rzecznik nie zastępuje organów administracji ani też wymiaru sprawiedliwości, nie ingeruje w ocenę dowodów przez sąd, nie ingeruje więc w niezawisłość sędziowską, nie podejmuje także spraw w stosunku do których nie wypowiedziały się jeszcze odpowiednie instytucje. Rzecznik Praw Obywatelskich nie stosuje również prawa łaski.
Rzecznik Praw Obywatelskich jest z założenia organem apolitycznym, który nie angażuje się w różnego rodzaju akcje, apele i protesty mające na celu wywarcie presji na władzę państwową, jak również nie należy do jego obowiązków zastępowanie czy wyręczanie decydentów politycznych w podejmowaniu i formułowaniu ocen.
BIBLIOGRAFIA:
1. Jerzy Świątkiewicz „Rzecznik Praw Obywatelskich w polskim systemie prawnym”. Wydawnictwo Prawo i Praktyka Gospodarcza, 2001 rok
2. Leszek Garlicki „ Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu” Wydawnictwo Liber
Warszawa 2005
3. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku
4. Ustawa o Rzeczniku Praw Obywatelskich z dnia 15 lipca 1987 roku
5. Internet
2Art. 208 ust. 1 Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku.
3Art. 80 Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku.
4Art. 2 Ustawa z dnia 15 lipca 1987 roku o Rzeczniku Praw Obywatelskich
5 Art. 12 ust. 2 Ustawa z dnia 15 lipca 1987 roku o Rzeczniku Praw Obywatelskich.
6 Art. 12 ust. 3 Ustawa z dnia 15 lipca 1987 roku o Rzeczniku Praw Obywatelskich.
7 Art. 14 ust. 1-8 Ustawa z dnia 15 lipca 1987 roku o Rzeczniku Praw Obywatelskich.