Dr Elżbieta Kwella
WYKŁAD: BUDŻET POLSKI I POLSKI SYSTEM PODATKOWY,
KILKA UWAG NA TEMAT EKONOMICZNEJ ROLI PAŃSTWA I BUDŻETU PAŃSTWA
I. EKONOMICZNE FUNKCJE PAŃSTWA
1.TWORZENIE ŁADU INSTYTUCJONALNO - PRAWNEGO
normy prawne
instytucje chroniące własność prywatną
prawa jednostek
prawa zbiorowości i społeczeństwa
org. systemu obiegu informacji ekonomicznej
zasady działania instytucji obsługujących rynek
zasady prowadzenia działalności gospodarczej
warunki konkurencji
stosunki między podmiotami
2. FUNKCJA ALOKACYJNA (EFEKTYWNOŚĆ)
rozszerzanie prywatnej przedsiębiorczości i rynku
zmiany form własności
zakres własności publicznej
rozdział praw własności między różne instytucje
wspieranie konkurencji doskonałej (ustawodawstwo antymonopolowe)
efekty zewnętrzne produkcji
dobra i usługi publiczne
3. FUNKCJA REDYSTRYBUCYJNA (SPRAWIEDLIWOŚĆ)
podatek progresywny
wydatki budżetowe (socjalne): płatności transferowe, świadczenia w naturze, subwencje konsumpcyjne
składki na ubezpieczenia społeczne
opłaty
ceny
4. FUNKCJA STABILIZACYJNA
CELE:
1. Wysokie tempo wzrostu gospodarczego
2. Ograniczenie inflacji
3. Ograniczenie bezrobocia
4. Zmniejszenie amplitudy wahań koniunkturalnych
5. Wykorzystanie czynników rzeczowych produkcji.
STABILNY WZROST GOSPODARCZY
METODY:
Krótkookresowe (przesunięcia krzywej AD) Średnio- i długookresowe(przesunięcia SAS i LAS) :
1. Polityka fiskalna 1. Promowanie postępu technicznego
2. Polityka monetarna 2. Oddziaływanie na kwalifikacje pracowników, etc.
Kilka moich refleksji na temat "równości" i "efektywności"
RÓWNOŚĆ A EFEKTYWNOŚĆ
Socjaliści:
Równość - ci, których wkład w efekt wspólnej pracy jest równy, mają równe dochody, zaś ci, którzy nie mogą pracować, żyją godziwie.
Liberałowie:
Efektywność - przy danych zasobach i technice alokacja jest efektywna (w sensie Pareta), gdy nie da się zwiększyć ilości żadnego dobra w czyimś posiadaniu, nie zmniejszając porcji któregoś z dóbr dla kogoś innego.
Efektywna redystrybucja = rozdzielić wszystkie dobra.
Dla danych gustów, zasobów, technologii istnieje wiele alokacji efektywnych.
Aby ocenić celowość wyboru rozdziału dóbr, musielibyśmy arbitralnie ocenić dobrobyt różnych ludzi.
Teza 1: pogląd A. Smitha
Tylko równowaga na wolnych rynkach ("niewidzialna ręka rynku") zapewnia efektywne wykorzystanie zasobów. Wolne rynki zapewnią efektywną produkcję.
Teza 2:
Zmieniając rozkład (redystrybucję) dochodów w gospodarce, można sprawić, że wytworzy ona dowolną kombinację produktów.
Teza 3:
Państwo podatkami, zasiłkami może doprowadzić do uznanej przez większość za wystarczająco równą redystrybucji dochodów, pozwalając, aby popyt "nakłonił" gospodarkę do produkcji "właściwego" zestawu dóbr.
Np. Zakupy zależą od dochodów. Zabierzmy część dochodów bogatym i dajmy biednym, a popyt na szampana spadnie, zaś na piwo - wzrośnie. Zmieni się też zatrudnienie w obu gałęziach.
Teza 4:
Niestety prawdziwa gospodarka bardzo różni się od wolnokonkurencyjnego ideału. Wymusza to interwencję państwa.
CO WIĘC PAŃSTWO ROBI / MOŻE ROBIĆ W GOSPODARCE ?
1. Ściąga podatki
2. Dba o równość
3. Podtrzymuje konkurencję na rynku
4. Reaguje na efekty zewnętrzne (np. zanieczyszczenie środowiska)
5. Zapewnia dostęp do informacji
ustawy o zdrowiu i bezpieczeństwie pracy
agendy państwowe gromadzące, udostępniające informacje
6. Dba o dostępność do dóbr publicznych.
Mogą być konsumowane przez wielu jednocześnie, bez uszczerbku dla użyteczności poszczególnych konsumentów.
7. Udostępnia dobra pożądane i zwalcza dobra niepożądane
8. Prowadzi politykę przemysłową:
pobudza p.t.
ułatwia firmom konkurencję międzynarodową
wspiera przemysły wschodzące
łagodzi skutki upadku gałęzi zachodzących
9. Nacjonalizuje i prywatyzuje przedsiębiorstwa
10. Tłumi wahania koniunkturalne.
TEORETYCZNE KONCEPCJE ROLI PAŃSTWA W GOSPODARCE
1. Klasyczny liberalizm - A. Smith, D. Ricardo.
2. Keynesowski interwencjonizm państwowy.
3. Neoliberalizm:
monetaryzm - M. Friedman
nowa ekonomia klasyczna - R.E. Lucas, R. Barro
szkoła neoaustriacka - F. Hayek
ekonomia podaży - A. Laffer
teoria wyboru publicznego - K. Arrow
4. Społeczna gospodarka rynkowa - W. Eucken, F. Bohm, L. Erhard
5. Państwo dobrobytu (opiekuńcze, welfare state)
PODSTAWOWE POJĘCIA DOTYCZĄCE POLITYKI FISKALNEJ POLSKI
POLITYKA FISKALNA ( państwa i samorządów )
- dobór źródeł i metod gromadzenia dochodów publicznych, jak też kierunków i sposobów realizacji wydatków publicznych dla osiągania celów społecznych i gospodarczych, ustalonych przez właściwe organy publiczne.
Dochody i wydatki publiczne w Polsce są ujmowane w:
1. budżecie państwa
2. państwowych funduszach celowych
3. gospodarce pozabudżetowej (zakłady pozabudżetowe,
gospodarstwa pomocnicze i środki specjalne).
SEGMENTY POLITYKI FISKALNEJ PAŃSTWA:
- polityka budżetowa
- polityka funduszów celowych
- polityka gospodarki pozabudżetowej
PODSTAWOWE POJĘCIA DOTYCZĄCE BUDŻETU POLSKI
Co roku kolejne polskie rządy przedstawiają swoje projekty ustaw budżetowych. Ich kształt określa wysokość płaconych przez nas podatków, ceny dóbr, koniunktura w kraju i na świecie i inne ważne dla sytuacji ekonomicznej naszych rodzin warunki. Sposób ich prezentowania powoduje jednak, że mało kto, poza fachowcami, jest w stanie je ocenić. Z roku na rok liczba terminów używanych w ustawach budżetowych rośnie. Aby pomóc moim studentom przebrnąć przez gąszcz tych terminów, niżej wyjaśniam podstawowe pojęcia budżetowe.
BUDŻET - przyjęty przez parlament plan dochodów i wydatków państwa: powinien obejmować wszystkie dochody, jakie państwo osiąga i wszystkie wydatki, jakie ponosi. W praktyce część dochodów trafia do funduszy celowych oraz agencji i przez nie jest wydawana. Ustawa budżetowa określa przewidywane dochody państwa w konkretnym roku, a także wydatki, jakie w tym samym roku wolno ponieść instytucjom państwowym. Ustala także, w jaki sposób sfinansować wydatki, na które nie wystarczy planowanych dochodów, albo na co przeznaczyć ich nadwyżkę na d wydatkami. To niestety Polski nie dotyczy.
DEFICYT BUDŻETU PAŃSTWA, DEFICYT BUDŻETOWY - ta część wydatków zaplanowanych na dany rok, na której pokrycie nie wystarczy pieniędzy z dochodów budżetu. Wielkość tego deficytu odnosimy najczęściej do wartości PKB. Np. w 2003 r. ta relacja ma wynieść 4,92 % (w unii walutowej nie może przekraczać 3 %). Ponadto używa się również pojęcia deficyt finansów publicznych, które obejmuje także samorządy, fundusze celowe i kasy chorych. Po dodaniu z kolei wypłat rekompensat dla sfery budżetowej oraz dla emerytów i rencistów i odjęciu tej części składki na ubezpieczenie społeczne, która trafia do otwartych funduszy emerytalnych, otrzymamy tzw. deficyt ekonomiczny.
DŁUG PUBLICZNY - są to zobowiązania zaciągnięte przez skarb państwa, państwowe fundusze celowe i przez gminy. Skarb państwa zaciąga zobowiązanie m.in. emitując bony skarbowe i obligacje - papiery dłużne, za pomocą których finansuje deficyt budżetowy. Jeśli czyni to przez dłuższy czas i na większą skalę, dług może sięgnąć poziomu, przy którym uruchamia się przewidziane ustawowo procedury ostrożnościowe, polegające na niezwiększaniu wydatków lub na ich cięciach . W Polsce pierwszy sygnał do ostrożności pojawia się, gdy wartość długu publicznego przekroczy 50 % PKB (co nastąpiło w ustawie budżetowej na 2003 r.) , a drugi - gdy dług będzie większy niż 60 % PKB.
DOCHODY BUDŻETU - stanowią je głównie podatki; najwięcej pieniędzy (55 %-60 % dochodów) przynoszą w Polsce podatki pośrednie, płacone przy zakupie, czyli podatek od towarów i usług (VAT) oraz podatek akcyzowy. Ok. 1/4 dochodów budżetowych stanowi podatek dochodowy od osób fizycznych (PIT), mniej nieco ponad 10 % dochodów budżetu uzyskuje się z podatku od osób prawnych (CIT), przy czym wpływy z tych dwóch podatków rząd dzieli z samorządami. Źródłem niewielkich wpływów jest podatek od gier, reszta to "dochody niepodatkowe", czyli cła, wpłaty z zysku NBP, mandaty, kary grzywny i opłaty sądowe, a także opłaty koncesyjne (np. za telewizję kablową trzeciej generacji).
FUNDUSZE CELOWE - instytucje państwowe , którym państwo przekazało zadania w pewnej dziedzinie i które mają ustawowo określone źródła dochodów. Najbardziej znane są: Fundusz Ubezpieczeń Społecznych, Fundusz Pracy, Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Plany finansowe tych funduszy nie wchodzą do budżetu, choć załącza się je do ustawy budżetowej. Na podobnych zasadach funkcjonują agencje rządowe. Przez te wszystkie pozabudżetowe instytucje przepływa w sumie więcej dochodów państwa niż przez sam budżet.
KOTWICA BELKI - inflacja plus jeden - zasada przyjęta przez M. Belkę, byłego ministra finansów, jako element uzdrawiania finansów publicznych, przy planowaniu wydatków budżetu na 2003 r.. Nominalny wzrost wydatków wynikałby z pomnożenia wydatków tegorocznych przez wskaźnik inflacji powiększony o jeden punkt procentowy (jeśli wskaźnik wzrostu cen konsumpcyjnych wynosi 102 %, wydatki rosłyby nominalnie o 3 %). Tę zasadę należy uznać za sposób trzymania w ryzach wydatków, niestety zasada ta została odrzucona przez min. Kołodkę. Powrót do tej koncepcji zapowiedział min. A. Raczko w 2004 r.
MAKROEKONOMICZNE ZAŁOŻENIA BUDŻETU - prognoza rozwoju sytuacji gospodarczej, obejmująca m.in. tempo wzrostu gospodarki, stopę inflacji, zmiany inwestycji i konsumpcji, tempo wzrostu płac, relacje między eksportem a importem, stopy procentowe i kurs waluty krajowej. Na podstawie tej prognozy szacuje się jakie mogą być dochody państwa. Jeśli w rzeczywistości okazuje gorsza niż przewidywano, skutkuje to na ogół dochodami budżetowymi znacznie mniejszymi do zaplanowanych.
OBSŁUGA DŁUGU PUBLICZNEGO - wydatki na spłatę odsetek od długów zaciągniętych przez skarb państwa (fundusze celowe i gminy swoje długi obsługują same) i wypłaty z tytułu udzielonych przezeń poręczeń i gwarancji. Odsetki pochłaniają ok. 12 % wydatków budżetu.
PORĘCZENIA I GWARANCJE - metoda wspierania przez państwo działalności gospodarczej. Poręczając kredyt firmie, państwo bierze na siebie obowiązek jego spłaty., jeśli kredytobiorca zawiedzie. Zdarza się to rzadko: chociaż w 2000 r. skarb państwa gwarantował kredyty warte ok. 20 mld zł, to na ich spłaty przewidziano ponad 600 mln zł, a faktycznie zapłacono 311 mln zł.
PRZYCHODY I ROZCHODY BUDŻETU PAŃSTWA - część pieniędzy wpływających do budżetu nie stanowi jego dochodów i nazywa się je przychodami; dot. to wpływów z prywatyzacji oraz zaciągniętych kredytów. Z kolei spłaty tych kredytów nie uważa się za wydatek budżetu, tylko rozchód. Przychody są dla budżetu istotne, bo stanowią źródło finansowania jego deficytu.
REZERWY BUDŻETOWE - nie da się przewidzieć dokładnie wszystkich wydatków w ciągu roku (np. klęska żywiołowa), żeby więc uniknąć konieczności nowelizowania budżetu, w ogólnej sumie zaplanowanych wydatków zawsze umieszcza się pewne kwoty bez przydziału (nie mogą one stanowić więcej niż 0,2 % wydatków). rezerwa może być ogólna - wtedy rząd sam decyduje na co może być przeznaczona - albo celowa (do 5 % wydatków). W takim przypadku rząd nie może zmienić przeznaczenia pieniędzy, ale może zmienić sposób ich podziału. (Np. rezerwa celowa na podwyżki dla nauczycieli, bo w momencie uchwalania budżetu nie dogadano się co do zasad jej podziału).
"ŚWIĘTE KROWY" - kilkanaście instytucji państwowych, które same, bez ingerencji ministra finansów i rządu, ustalają plan wydatków. Może je zmienić tylko parlament. Są to m.in.: kancelaria Prezydenta, Sejm, Senat, Sąd Najwyższy, a od 2003 r. - także sądy powszechne. Np. na 2003 r. "święte krowy" zaplanowały łącznie wzrost wydatków o ponad 30 %, już po uwzględnieniu inflacji.
"SZTYWNE" WYDATKI - wydatki, na których wielkość minister finansów nie ma wpływu i które musi wpisać do budżetu, nawet jeśli uważa ,że powinno się je zmniejszyć. Musi je wpisać do budżetu dlatego, że wielkość tych wydatków wynika i innych ustaw, a jest ich wiele. Może to być np. ustawa zawierająca zasady wyliczania emerytur, za które w znacznej części płaci budżet. Wydatki "sztywne", do których zalicza się też koszty obsługi długu publicznego, stanowią w Polsce znacznie więcej niż połowę (ok. 68 %) całkowitych wydatków z budżetu. W 2002 r. np. sztywne stały się wydatki na podwyżki płac, bo choć inflacja zmalała, rząd nie zgodził się obniżyć wskaźnika wzrostu płac nominalnych, ustalonego wówczas, gdy jej poziom był o wiele wyższy.
WYDATKI BUDŻETU PAŃSTWA - obejmują koszty wykonywania funkcji państwa (na sady, wojsko, policję, drogi, urzędników - są to wydatki własne jednostek budżetowych), koszty wsparcia jednostek organizacyjnych i osób fizycznych (renty, zasiłki, szkoły, dotacje, subwencje, czyli wszystko, co wiąże się z redystrybucją dochodów) oraz koszty obsługi długu publicznego.
JAK JEST W POLSCE ?
Podatki są wysokie
Płacimy kilkanaście różnych podatków
System podatkowy jest skomplikowany i niejasny
System podatkowy jest niestabilny
Na ulgach korzystają najbogatsi
Najszybsze tempo wzrostu zadłużenia państwa wśród krajów OECD
Wysoki udział wydatków socjalnych
Nie skonsolidowane finanse publiczne
Wysoki udział wydatków sztywnych
JAK POWINNO BY
nie preferować konsumpcji kosztem oszczędzania,
bardziej nagradzać pracę niż bezczynność
zachęcać ludzi do powiększania legalnych dochodów
zachęcać ludzi do kształcenia się
zachęcać pracodawców do tworzenia produktywnych miejsc pracy w kraju , a nie za granicą
CZY PODATKI ZNISZCZĄ GOSPODARKĘ ?
Recesja 2001-2002 obnażyła słabość finansów publicznych.
coraz agresywniej działają urzędy skarbowe
rosną stawki podatków VAT i akcyzy
wprowadzane są nowe opłaty i daniny
śrubę dokręcają też samorządy
nowe napięcia wywoła przystąpienie do UE
W 200% r. obciążenia podatkowe nadal rosną.
Regulacje podatkowe to zbiór paragrafów łatwych do swobodnej interpretacji dla urzędników skarbowych i przedsiębiorców
Wysokie opodatkowanie pracy.
Rośnie szara strefa.
Wielkich dłużników nikt nie rusza.
Mamy dużo podatków; PIT, CIT, składki na ZUS i ubezpieczenie zdrowotne, VAT, od zysków kapitałowych.
Najwyższa stawka PIT 50 % zaczyna obowiązywać przy niższych kwotach niż w Europie. (Zmiana ustawy PIT 2005)
CIT maleje od kilku lat, ale ciągle jest relatywnie wysoki (19%).
Co prawda przyspieszona amortyzacja, ma rekompensować utrzymanie wysokiej stawki podatku, lecz będzie obowiązywać tylko w pierwszym roku podatkowym wobec fabrycznie nowych środków trwałych.
Pozytywne: możliwość naliczania amortyzacji co miesiąc, co kwartał lub pod koniec roku - w zależności od potrzeb przedsiębiorcy oraz niższy deficyt budżetowy - 35 mld zł w 2005 r.
Większa liczba wyłączeń w kategorii kosztów uzyskania przychodów (jest ich obecnie 70) = to ukryta podwyżka podatków.
PIT jest uciążliwy nie tylko dla obywateli, ale i części małych firm. Cechuje go wysoka progresja, zniechęcająca do pracy i oszczędności.
Ok. 50% og. podatku dochodowego PIT wpłacają osoby z dwóch górnych
przedziałów.
+ danina od dywidendy
= łącznie po odliczeniu kosztów uzyskania przychodów jest to 34% lub 29 % podatku od całości dochodu.
Podwyższono w 2003 r. podatki lokalne.
Po 1990 r. uchwalono w Polsce ok. 1500 ustaw związanych z gospodarką. Pozbyłabym się z dnia na dzień 1400.
Dzień wolności podatkowej (do którego dnia nasze zarobki zasilają wyłącznie budżet państwa, licząc od początku roku) przesuwa się w czasie: z 16 czerwca w 1999 r., w 2000 r. -16 czerwca, w 2001 r.- 18 czerwca, do 24 czerwca w 2002 r., 28 czerwca w 2003 r. i 24 czerwca w 2004 r.
BUDŻET POLSKI NA 2005 R. - PROJEKT USTAWY BUDŻETOWEJ min. Mirosława Gronickiego
zob. na stronie internetowej Ministerstwa Finansów RP: www.mf.gov.pl
Mój komentarz - na wykładzie makroekonomii
DLA PORÓWNANIA:
WYBRANE WYDATKI BUDŻETOWE W 2004 I 2003 R. (W MLN ZŁ)
w 2003 r w 2004 r
OGÓŁEM 190 700 198 250 (WZROST O OK. 4%)
Gospodarka mieszkaniowa 2 080 1 607
Nauka 2 715 2 742
Administracja publiczna 6 358 7 567 (wzrost)
Urzędy naczelnych organów
władzy państwowej, kontroli
i ochrony prawa oraz sądownictwa 1 709 1 633
Obrona narodowa 10 099 10 683
Obowiązkowe ubezpieczenia społeczne 53 680 47 116
Bezpieczeństwo publiczne
i ochrona przeciwpożarowa 8 212 8 384
Wymiar sprawiedliwości 5 835 6 373
Szkolnictwo wyższe 7 059 7 635
Ochrona zdrowia 3 158 3 162
Pomoc społeczna 15 887 13 037
DOCHODY BUDŻETOWE W 2004 R. (W MLN ZŁ)
OGÓŁEM 152 750
1. DOCHODY PODATKOWE 135 012
1.1. Podatki pośrednie 103 177
a/. podatek od towarów i usług 67 640
b/. podatek akcyzowy 34 615
c/. od gier 922
1.2. Podatek dochodowy od osób prawnych 10 294
1.3. Podatek dochodowy od osób fizycznych 21 541
2. DOCHODY NIEPODATKOWE 15 124
2.1. Dywidenda 700
2.2. Wpłaty z zysku NBP 4 213
2.3. Cło 1 924
2.4. Dochody jednostek budżetowych 6 364
2.5. Pozostałe dochody niepodatkowe 756
2.6. Wpłaty gmin 1 167
3. DOCHODY ZAGRANICZNE 69
4. KOMPENSATY Z UE 2 546
PLAN NAPRAWY FINANSÓW PUBLICZNYCH WICEPREMIERA JERZEGO HAUSNERA
W 2005 r. rząd chce zaoszczędzić 5,78 mld zł, łącznie w l. 2004-2007 ok. 32 mld zł.
Z czego:
1,26 mld zł ma pochodzić ze zmiany zasad finansowania armii,
2-3 mld zł - z ograniczania szarej strefy,
1,53 mld zł - z cięć w administracji publicznej, likwidacji funduszu prywatyzacji, restrukturyzacji górnictwa i PKP oraz zmniejszenia wydatków na zalesianie.
Założenia planu:
1. Obniżenie deficytu budżetowego w 2004 r. do 43,362 mld zł
w 2005 r. do 31,346 mld zł
w 2006 r. do 32,764 mld zł
w 2007 r. do 23,185 mld zł.
2. Wzrost (!) długu publicznego w l. 2004 r. - 2006 (do 60% PKB) i jego spadek dopiero w 2007 r.
PLAN OGRANICZANIA WYDATKÓW PUBLICZNYCH J. HAUSNERA 2004-2007
1. Cięcia w wydatkach na administrację rządową i obronność;
(W l.2004-2007 oszczędności w samej administracji: ok. 5 mld zł)
2. Odejście od waloryzacji świadczeń z wyjątkiem rent i emerytur; zamrożenie waloryzacji rent i
świadczeń w warunkach niskiej inflacji; (oszczędności - 1,369 mld zł)
3. Ograniczenie świadczeń przedemerytalnych; (343,3 mln zł)
4. Zrównanie wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn;
5. Ograniczenie wcześniejszych emerytur;
6. Zmniejszenie zasiłku chorobowego do 70 % wynagrodzenia; (300 mln zł)
7. Uzależnienie składki na KRUS od dochodów rolnika;
8. Dotowanie składek na KRUS rolników o niższych dochodach, a nie samych emerytur i rent;
9. Weryfikacja prawa do renty; (169,1 mln zł)
10. Wydłużenie awansu nauczycieli z 7 do 10 lat;
11. Zmiana struktury pomocy pracodawcom zatrudniającym osoby niepełnosprawne;
12. Likwidacja Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych.
13. Rezygnacja z dopłat do niektórych kredytów rolniczych oraz do cen skupu (0,5 mld zł);
14. Likwidacja funduszu prywatyzacyjnego; (0,1 mld zł)
Uwaga: Rząd M. Belki idzie na ustępstwa socjalne!!
Gdańsk, październik 2004 r. Elżbieta Kwella
8
Elżbieta Kwella: Konspekt wykładu Budżet Polski i polska polityka fiskalna