Egipt-religie
Religia starożytnego Egiptu ukształtowała się podczas procesu historycznego i podlegała ewolucji, polegającej głównie na przesunięciu akcentów w obrębie stałych elementów religijnych (symbole, mity, formy kultowe), wywodzących się z poszczególnych ośrodków lokalnych, przede wszystkim: Heliopolis, Memfis, Hermopolis Magna i Teb. Jedną z cechreligii egipskiej była zdolność przyjmowania nowych elementów zachowując jednocześnietradycję. Religia ta była synkretyczna i ukształtowana w dużym stopniu przez geografię i przyrodę oraz historię kraju. Egipska religia nie jest religią objawioną, i nie została nigdy spisana w formie świętej księgi.
Egipska kosmologia religijna.
Otaczający świat miał powstać z wspólnej pra-substancji (Nun), czyli wiecznego bezkresu wodnego zawierającego zalążki wszystkich elementów składowych świata i energię twórczą stworzyciela. Najważniejsze systemy kosmogoniczne powstały w: Hermopolis Magna (koncepcja pierwotnej Ósemki bóstw), Heliopolis (koncepcja solarna, prapagórek, stwórca świata Atum) i Memfis (kosmogonia słowa, stwórca Ptah). Pra-wody miały zostać rozsunięte w chwili stworzenia, gdyż stanowiły nieustanne zagrożenie. Świat ochraniał magiczny pierścień pod postacią węża (Uroboros), który wyznaczał granicę między bytem a niebytem. Wzdłuż tej granicy poruszała się łódź boga Re, przebywając połowę drogi po widzialnym (górnym) niebie, i połowę po niebie podziemnym (dolnym). Ptah, którego centrum kultu było Memfis, uważany był za ojca bogów. Przedstawiano go jako mumię w bandażach, z charakterystycznym berłem. Jego wcieleniem był byk Apis. W Heliopolis rozwijał się kult boga słońca Ra (albo Re), który miał wiele wyobrażeń, ale najpopularniejsze z nich to tarcza słoneczna. Jako święte zwierzę Re występował feniks. Czasem można spotkać Re razem z Horusem - wtedy nazywa się Re- Horachte. Powszechny był kult Ozyrysa, sędziego zmarłych, w którego po śmierci przeistaczał się faraon. Popularną boginią była Hathor - patronka muzyki i tańca. Jej świętym zwierzęciem była krowa dlatego przedstawiano ją z rogami na głowie. Z kolei w Hermopolisie było centrum kultu boga mądrości i pisma - Tota, malowanego z głową ibisa. Chnum z głową barana, to inne ważne bóstwo - był Panem Pierwszej Katarakty i patronem przypływu Nilu.
Egipska koncepcja Boga (bogów).
Boga określano jako neczer, a hieroglif neczer był prawdopodobnie obiektem kultu, już w czasie predynastycznym. Koncepcja boga charakteryzowała on fetyszyzmem, animizmem i zoolatrią - gdyż większość bóstw czczono pod postacią zwierząt. Zwykle przedstawiano ich jako ludzi z głowami zwierząt: szakala, lwa, ibisa, krowy, kota. Mogły to być pozostałości z pradawnych kultów, w których zwierzęta odgrywały bardzo ważną rolę. Poza tym czczono niektóre "święte" zwierzęta i budowano im świątynie: koty, byki, krokodyle, małpy. Po zjednoczeniu Egiptu na przełomie IV i III tysiąclecia p.n.e., uznano Horusa (utożsamianego z egipskim królem - faraonem) za naczelnego boga państwowego, a bóstwa uzyskały postać antropomorficzną lub mieszaną (tułów człowieka w stroju królewskim z głową zwierzęcia). W Heliopolis naczelnym bogiem był król i identyfikowano go z Atumem (a dzieło stworzenia symbolizowało zjednoczenie Egiptu), wprowadzając do panteonu personifikacje elementów kosmosu. Doktryna teologiczna godziła ideę jedności bóstwa z wieloma licznymi kultami lokalnymi, tworząc związki między bóstwami (triady, dziewiątki) i określając jedną formą ikonograficzną kilkoma imionami boskimi (np. Re-Horus-Atum, Amon-Re itp.). Bóg miał pozostać w swej istocie "ukryty", a jego imiona, przymioty i wizerunki (posągi, święte zwierzęta) służyły celom kultowym; mogły one ulegać synkretycznym połączeniom w formie pewnych unii aspektów bóstwa (np. Ptah-Sokaris-Ozyrys lub Amon-Min). Amon z mało znanego bóstwa czczonego w Tebach, po dojściu do władzy dynastii z tamtego ośrodka, stał się królem wszystkich bóstw. Bardzo łatwo stał się popularny w całym Egipcie i często utożsamiano go z bogiem słońca Re, stąd nazwa, Amon-Re.
Egipska antropologia religijna.
Człowiek i jego życie zależało od łaski Boga, przy czym mógł jednocześnie zdać się na jego dobroć. Indywidualny związek człowieka z Bogiem, występującym w roli ojca, dopełniało poczucie zespolenia człowieka z kosmosem. Otaczający świat tłumaczony poprzez mity, przedstawiany był jako zespół form i działań boskich. Człowiek i elementy wokół niego były mikrokosmosem funkcjonującym na wzór wszechświata -makrokosmosu. W obu tych kosmosach rządziły prawa reprezentowane przez uniwersalny miernik wartości. Król jako Bóg i człowiek, łączył sfery sacrum i profanum; granica między nimi była zatarta. W czasach Starego Państwa król uważany był na prawdziwego boga, z czasem stał się bogiem żywych, a potem synem boga. W dobie Nowego Państwa boskość faraona miała raczej charakter tradycyjny a jego rolą było bardziej pośredniczenie między bogami a narodem. Koniec dziejów Egiptu to zupełny spadek boskiej roli kapłanów na rzecz silnej warstwy kapłanów. Po śmierci człowiek stawał się na podobieństwo króla i bogów, był elementem sacrum, a przygotowania do tej transformacji trwały przez całe życie. Należało przestrzegać normy moralne, regulowane zasadą boskiego wzorca Maat, oraz zadbać o skompletowanie odpowiedniego wyposażenia przyszłego grobu. Ludzie ubodzy, jako że nie dysponowali zabezpieczeniem materialnym, aby mogli osiągnąć raj po śmierci oprócz przestrzegania norm etycznych, musieli służyć wiernie królowi, który gwarantował urzeczywistnienie ich potrzeb. W skład istoty ludzkiej wchodziły elementy, którym należało zapewnić nieśmiertelność: ciało, imię, serce, cień oraz cechy ducha: ba i ka. Po śmierci człowiek przekształcał się w świetlistą duchową formę boga-stwórcy, zwaną anch. Egipcjanie nie obawiali się śmierci - ich życie doczesne było niejako przygotowaniem do śmierci. Istotne było także to, jak się przeżyło swoje życie. Człowiek powinien być cnotliwy i żyć dobrze, a za życia powinien zapewnić sobie godny pogrzeb, najlepiej z gwarancją, że zostanie zmumifikowany. Egipcjanie uważali, że ciało ludzkie składa się z 9 części. I aby człowiek mógł żyć wiecznie, każda z tych części winna być odpowiednio zabezpieczona. Z tej wiary rozwinęła się sztuka balsamowania. Był to bardzo pracochłonny proces, gdyż trwał nawet do 70 dni. Ale tak długo balsamowani byli tylko ci najmożniejsi, gdyż sztuka balsamowania była kosztowna. Ironią losu jest to, że mimo rozmaitych zabiegów, w najlepszym stanie zachowały się ciała biedaków, chowanych w piaskach pustyni. Grobowce bogaczy były plądrowane a ich ciała bezczeszczone lub przerabiane na specyfiki (dawniej wierzono że sproszkowane ciało mumii ma właściwości lecznicze). W malarstwie jakie można podziwiać w zachowanych grobowcach faraonów i dostojników często są obecne motywy mumifikacji. Bogiem który jej dokonywał był Anubis. Sufity grobowców malowano na ciemno - miały wyrażać niebo. Sklepienie niebieskie było przedstawiane w postaci bogini nieba Nut.
Postawa człowieka wobec bóstw.
Oficjalnym pośrednikiem między człowiekiem a Bogiem był król, który kontaktował się z Bogiem poprzez skuteczną modlitwę, ujętą w formę rytuału. Osobisty kontakt człowieka z bóstwem został usankcjonowany dopiero za czasów faraona - buntownika, Echnatona (Amenhotep IV ), i miał miejsce w świątyni. Na co dzień do tego celu służyły wydzielone specjalne kaplice na zewnątrz świątyń, a podczas świąt - dziedziniec. Egipcjanie wypraszali łaski u swoich bóstw jednak nie byli w tym zupełnie pokorni. Często narzucali im swoją wolę poprzez określone magiczne rytuały, a nawet im grozili. Uważali że bogowie nigdy się nie objawiają ale działają poprzez dane osoby. Egipcjanie dalecy byli od popadania w ekstazę religijną, nie istnieli na Nilem także prorocy. Ważnym elementem obrzędów były procesje barki kultowej. Wiązały się one z instytucją wyroczni - określony ruch barki, oznaczał że bóg "podejmował decyzje". Najważniejszym celebrantem każdego rytuału był król, w praktyce zastępowany przez kapłanów. Część kapłanów stanowili tzw. kapłani "wachtowi", czyli świeccy urzędnicy pełniący dyżur w świątyni przez miesiąc, 3 razy w roku. W czasie świąt pomocnicze funkcje rytualne mogły pełnić kobiety i dzieci. Ważną część życia religijnego Egipcjan stanowił kult zmarłych. Służba ofiar grobowych, oprócz znaczenia religijnego, pełniła funkcję ekonomiczną, gdyż była źródłem utrzymania licznych kapłanów. W niektórych okresach (Stare Państwo, okres Ramessydów) gospodarka państwowa niejako skupiona była wokół zespołu świątyni grobowej zmarłego króla.
Zagadnienie recepcji egipskiej religii.
Stosunek do religii egipskiej na przełomie tysiącleci był różny i charakteryzował się albo aprobatą albo wrogością. Rzymianie ustosunkowywali się do religii egipskiej z pogardą. W VII-V w. p.n.e. powstała tzw. grecka interpretacja bóstw egipskich, polegająca na ich automatycznym zestawianiu z bóstwami greckimi, co było błędne, gdyż bóstwa egipskie były bardziej złożone od greckich. Niewłaściwe postrzeganie i tłumaczenie pewnych rytuałów oraz utrudniony dostęp do wnętrz świątyń spowodowały niesłuszne podejrzenie religii egipskiej o ezoteryczność. Ten pogląd, ugruntowany w epoceRenesansu w Europie, znalazł kontynuację w nowożytnych koncepcjach masońskich.. Polemikę nad charakterem religii Egiptu ułatwiło odczytanie hieroglifów w XIX w. Poza skrajnymi poglądami charakteryzującymi religię egipską jakomonoteizm bądź politeizm, zaznacza się analogię do koncepcji henoteizmu. Ze względu na długi okres nieprzerwanej ewolucji religii egipskiej, (ponad 3 tys. lat), współczesne interpretacje podkreślają wpływ na charakter religii egipskiej takich czynników jak: okres historyczny, miejsce zamieszkania i społeczna pozycja wyznawcy w starożytnym Egipcie. Warto podkreślić, że w starożytnym Egipcie panowała spora tolerancja religijna. Egipcjanom nie zależało na narzucaniu swoich wierzeń innym ludom. Zdarzało się że kult jakiś bóstw azjatyckich przeniknął do Egiptu. Dochodziło oczywiście do walk na tle religijnym, często wewnątrz kasty kapłanów o wpływy w kraju.
Reforma Echnatona
Najsłynniejszym konfliktem w sprawie religii była reforma religijna faraona Amenhotepa IV, który zerwał z dotychczasowy politeizm, wprowadzając na jego miejsce monoteizm. Kult jednego boga Atona, powstał prawdopodobnie pod wpływem religii żydowskich osadników w Egipcie. Aton, przedstawiany w malarstwie jako tarcza słoneczna, miał być nawiązaniem do Jahwe z religii mojżeszowej. Faraon przybrał imię Echnatona (syn Atona). Porzucił dotychczasową stolicę, Teby i przeniósł się z dworem do Amarna (dziś Tell-el-Amarna). Największymi wrogami Echnatona i jego reformy byli kapłani, odsunięci od wpływów i władzy. Duży wpływ na Echanatona miała jego żona Nefertiti (Nefretete). Nowy kult rozprzestrzeniał się za pomocą drogi urzędowej. Głoszono go przede wszystkim z użyciem kamiennych napisów i poprzez sztukę. W tej dziedzinie Echnaton był prekursorem realistycznego przedstawiania władcy. Odszedł od sztywnych kanonów piękna prezentujących faraona jako wiecznie młodego mężczyznę Nakazał przedstawiać siebie ze wszystkimi swoimi wadami wyglądu - dużą głową, wydatnymi ustami i rachitycznymi nogami. Co więcej - swoją rodzinę kazał portretować na swoje podobieństwo, dlatego Nefretete ma rysy swojego męża. Jako pierwszy władca dał się sportretować w chwilach czułości, w otoczeniu żony i dzieci. Reforma i nowa religia nie napotkała na zdecydowany opór ludu, ale jej największymi wrogami byli kapłani. Do tego Echnaton, zajęty sprawami doktrynalnymi zaniedbał poważnie sprawy zewnętrzne kraju, co wpłynęło na Egipt osłabiająco. Wraz z jego śmiercią zaczęto wymazywać z ludzkiej pamięci wszelkie ślady po heretyku, do tego stopnia, że imię Echnatona nie widniało nawet w oficjalnych spisach władców Egiptu. Zaczęło o nim być głośno znowu dopiero po odkryciach archeologicznych pamiątek i malowideł, które uszły masowemu niszczeniu po jego śmierci.
3