Błędy rynku
Niedoskonałości gospodarki rynkowej:
Popyt rynkowy nie zawsze wyraża racjonalne preferencje indywidualne - mogą one być niekompletne lub też odpowiadać innym celom niż użyteczność indywidualna;
Popyt rynkowy nie zawsze wyraża zapotrzebowanie na dobra korzystne społecznie (merit goods), chociaż są one wynikiem wyboru według indywidualnej skali preferencji (np. alkohol, narkotyki);
Działanie mechanizmu rynkowego wywołuje tzw. efekty zewnętrzne (externality) - efekty zewnętrzne są skutkiem niepełnej internalizacji przychodów i kosztów prywatnych podmiotów gospodarczych;
Uczestnicy konkurencji rynkowej chętnie korzystają z możliwości zapewnienia sobie trwałej przewagi nad rywalami we współzawodnictwie o korzyści ekonomiczne, prowadząc rujnującą konkurencję, kartelizację itd.
Powstają tzw. monopole naturalne (w przypadku rosnących przychodów marginalnych), które nie są w stanie funkcjonować tak jak firmy konkurencyjne;
Monopol naturalny: - występuje w sytuacji, gdy na rynku ze względu na uwarunkowania technologiczne tj. korzyści skali, istnieje miejsce tylko dla jednego producenta, którego wielkość produkcji nie przynosi strat. W tym przypadku cena monopolisty niższa jest niż narzut na cenę i wyższa niż koszt przeciętny całkowity.
Nie istnieje pełny i swobodny przepływ informacji, występuje ich zniekształcenie (np. z powodu inflacji czy niepewności) w efekcie, czego następuje różnicowanie korzyści uczestników rynku;
Nie wszystkie dobra są produkowane w sektorze prywatnym - występują również dobra publiczne.
Interwencjonizm państwowy
Państwo we współczesnej gospodarce:
Nabywa dobra i usługi,
Ściąga podatki,
Dokonuje płatności transferowych,
Tworzy podstawy prawne,
Reguluje działalność gospodarczą
Cele interwencjonizmu państwowego:
Zmniejszenie wahań koniunkturalnych,
Kompensowanie efektów zewnętrznych,
Rozwiązywanie problemów związanych z informacją,
Zapobieganie nadużywaniu pozycji rynkowej,
Zapewnienie społecznie akceptowanej dystrybucji dochodów i dóbr społecznie pożądanych.
Nacjonalizacja
Nacjonalizacja, to przejmowanie na własność państwa prywatnych przedsiębiorstw lub ziemi - przeciwieństwo prywatyzacji.
W gospodarce planowej, w okresie jej powstawania, nacjonalizacja jest podstawowym instrumentem tworzenia społecznej (państwowej) formy własności, stanowiącej podstawę istnienia tej gospodarki. Przyjmuje postać aktu prawnego, z mocy którego dokonuje się wywłaszczenia bez odszkodowania (rzadziej za odszkodowaniem - z reguły symbolicznym) określonych przedsiębiorstw lub całych dziedzin wytwarzania (w skrajnych przypadkach - wszystkich).
W gospodarce rynkowej odbywa się ona drogą wykupu lub wywłaszczenia za odszkodowaniem, (gdy negocjacje z dotychczasowym właścicielem, dotyczące wykupu, nie przynoszą rezultatu).
Przyczynami nacjonalizacji mogą być:
1) przeciwdziałanie niekorzystnym skutkom monopolizacji (monopol).
2) konieczność utrzymania i rozwoju tych dziedzin działalności gospodarczej, które stają się mniej atrakcyjne dla właścicieli prywatnych ze względu na obniżające się zyski, a przynoszą społeczeństwu określone korzyści i wpływają na poziom jego dobrobytu.
3) konieczność restrukturyzacji i unowocześnienia pewnych gałęzi produkcji, jeśli przekracza to możliwości prywatnych przedsiębiorców, a jest korzystne ze społecznego punktu widzenia (w tym przypadku po pewnym czasie następuje ponownie reprywatyzacja).
Model gospodarki mieszanej
Gospodarką mieszaną określa się taką gospodarkę rynkową, w której mechanizm rynkowy jest zastępowany, uzupełniany i korygowany przez państwo.
Założenia modelu gospodarki mieszanej (mixed economy):
Wprowadzanie prawa gwarantującego przestrzeganie przez podmioty gospodarcze reguł gry rynkowej (tj. gwarancji wolności gospodarczej i własności prywatnej oraz odpowiedzialności);
Wspieranie wolnej konkurencji w celu zachowania swobód ekonomicznych i równych szans oraz stwarzania warunków do rozwoju przedsiębiorczości;
Dokonywanie poprzez system podatkowy redystrybucji dochodów na rzecz słabych ekonomicznie grup i osób, która zapewnia im określony poziom życia (programy pomocy socjalnej, transfery dochodów na rzecz bezrobotnych, niepełnosprawnych itp.);
Prowadzenie działań na rzecz stabilizacji gospodarczej, ograniczania bezrobocia, inflacji i poprawy koniunktury gospodarczej;
Regulowanie funkcjonowania pewnych dziedzin gospodarki przez państwo (np. w formie nacjonalizacji niektórych rodzajów działalności gospodarczej, eliminowania negatywnych dóbr rynkowych).
Teoretyczne koncepcje roli państwa w gospodarce rynkowej
Koncepcje roli państwa w gospodarce rynkowej:
Koncepcja kontraktu konstytucyjnego (J.M.Buchanan),
Koncepcja ordoliberalizmu,
Teoria interesu publicznego o charakterze normatywnym.
Koncepcja kontraktu konstytucyjnego:
Zakłada porozumienie społeczeństwa, co do reguł gry rynkowej zapewniające ład ekonomiczny,
Społeczeństwo zawiera takie porozumienie wówczas, gdy istnieją konflikty wynikające z naruszenia praw własności do dóbr rzadkich, których rozstrzyganie wymaga ponoszenia kosztów,
Określa się granice między prywatnym a publicznym sektorem gospodarki,
Państwo czuwa nad przestrzeganiem kontraktu konstytucyjnego (państwo protekcyjne),
Elementami kontraktu konstytucyjnego są w szczególności:
Warunki ograniczające zachowania poszczególnych osób (w celu zapewnienia jednakowej wolności ekonomicznej wszystkim członkom społeczeństwa),
Pozytywne prawa własności do wszystkich dóbr rzadkich, niezbędnych do konkurencyjnej działalności gospodarczej,
Warunki i sposoby egzekwowania ustalonych praw i obowiązków.
Koncepcja ordoliberalizmu:
Naturalnym prawem człowieka gospodarującego jest prawo do wolności,
Swobodnie działające podmioty przyczyniają się do powstania ładu rynkowego, pod warunkiem, że przestrzegają porządku ekonomicznego (ordo),
Zadaniem państwa w gospodarce rynkowej jest tworzenie takich warunków, w których swobodna działalność gospodarcza nie będzie powodować niekorzystnych zjawisk, burzących naturalny ład rynkowy,
Działalność państwa określa się w tej koncepcji jako regulację porządkową.
Współczesne systemy ekonomiczne
USA:
Globalne znaczenie waluty (2/3 masy dolara amerykańskiego znajduje się poza granicami USA),
Wpływ na świat dzięki siedzibie na terenie USA dwóch największych międzynarodowych organizacji finansowych:
Bank Światowy
Międzynarodowy Fundusz Walutowy
Odwrót od interwencjonizmu,
postępujący proces koncentracji w wyniku połączeń lub wrogich przejęć przedsiębiorstw (corporate capitalism),
Redukcja zakresu państwa opiekuńczego,
Deregulacja wielu dziedzin życia gospodarczego (energia, transport, bankowość, telekomunikacja),
deregulacja - stopniowe zmniejszanie wpływu państwa na poszczególne sektory gospodarki poprzez prywatyzację, znoszenie barier administracyjnych, ograniczanie kontroli nad rynkami
Uproszczenie systemu podatkowego,
Pogłębiający się wzrost nierówności dochodowych różnych klas społecznych - akumulacja kapitału w rękach najbogatszych klas,
Wzrost ilości kapitału spekulacyjnego związany z rosnącym znaczeniem giełd (casino capitalism),
Spadek tempa (w stosunku do lat powojennych) wzrostu gospodarczego,
W efekcie reform (Reagana, Bush) powstał system zwany niespójnym państwem opiekuńczym,
Niekonsekwentne zmiany ekipy Clintona:
Upowszechnienie usług zdrowotnych,
Ograniczenie pomocy społecznej
Niemcy:
Najsilniejsza gospodarka europejska,
Państwo opiekuńcze (jeden z najwyższych w Europie poziom redystrybucji dochodu narodowego),
Redystrybucja - podział dochodu narodowego poprzez budżet państwa
Progresywny system podatkowy (wyższe opodatkowanie wyższych dochodów) prowadzi do:
Zmniejszenia nierówności dochodowych,
„zniechęca” do uzyskiwania wysokich dochodów
Wysokie zasiłki dla bezrobotnych oraz wysoki poziom płacy minimalnej,
Przewlekłe zwolnienie tempa wzrostu gospodarczego,
Wysokie bezrobocie (przeciętnie 10%),
Proces starzenia się społeczeństwa - związany z ujemnym przyrostem naturalnym,
Kosztowny proces zjednoczenia Niemiec,
Dążenie kolejnych rządów do zmniejszenia poziomu redystrybucji dochodu narodowego oraz ograniczenia zakresu państwa opiekuńczego.
Szwecja:
Współtworzenie systemu drogą porozumień społecznych, tzw. Umowa Społeczna,
Społeczeństwo szwedzkie jest nacechowane łatwością zawierania kompromisów,
Znaczący zakres regulacji (ograniczenia wolności) rynku,
Wysoki udział redystrybucji w dochodzie narodowym,
Aktywna polityka pełnego zatrudnienia,
Sektor publiczny zatrudnia ponad 30% siły roboczej,
Najdłuższy okres keynesowskiej polityki popytowej - pobudzanie gospodarki w okresach recesji za pomocą wydatków finansowanych z budżetu państwa,
Duży zakres uprawnień pracowniczych i obywatelskich,
Egalitaryzm - zmniejszenie nierówności dochodowych,
Kryzys państwa dobrobytu na skutek recesji dotknął Szwecję mocniej niż inne państwa OECD):
Wzrost bezrobocia,
Upadek tzw. centralnych negocjacji płacowych
Cechy państwa opiekuńczego:
Cechy pozytywne:
Łagodzi niedostatek wśród biednych oraz chorych fizycznie i psychicznie,
Zapewnia inwestycje w kapitał ludzki (edukacja i zdrowie),
Prowadzi do zmniejszenia ryzyka zostania bez środków do życia na starość osób nieumiejących dbać o swoją przyszłą konsumpcję.
Cechy negatywne:
Ogranicza wolność dla jednych (bogatych), by ją rozszerzyć dla wielu innych,
Ogranicza wolność w jednej dziedzinie, by ją rozszerzyć w innej,
Ogranicza wolność jednostek dzisiaj, aby mogły z niej korzystać w przyszłości.