1. PERIODYZACJA, WYJAŚNIENIE NAZWY, PRZYCZYNY ROZWOJU.

Odrodzenie (renesans) rozpoczęło się w XIV wieku we Włoszech, które jako pierwsze otrząsnęły się po strasznej zarazie (dżuma - patrz średniowiecze) jaka przeszła przez Europę. Ci, którzy przeżyli poznali wartość życia, a przy tym stali się spadkobiercami pozostawionych dóbr. Renesans trwał tam do początków XVI stulecia. W krajach północnoeuropejskich epoka rozpoczęła się w końcu XV wieku i trwała przez cały wiek XVI, aż do lat trzydziestych XVII wieku. Odrodzenie w Polsce przypada głównie na okres panowania Jagiellonów i trwa podobnie jak w krajach Europy północnej.

Renesans oznacza dosłownie odrodzenie, odnowienie i przywołanie ideałów antyku, odrodzenie nauki po stuleciach niezrozumiałej epoki średniowiecza. Nazwę ta rozpowszechnili encyklopedyści oświecenia (autorem nazwy jest Jacob Burckhardt; warto zapamiętać to nazwisko, ponieważ to on wprowadził marną opinię pokutującą przez wieki dla epoki średniowiecza i baroku), którzy określali nią zjawisko odrodzenia literatury starożytnej i studiów antycznych. Terminem renesans obejmuje się odnowienie, odrodzenie ludzkości, podnoszenie się jej na wyżyny , a także odrodzenie starożytnej, antycznej przeszłości, dawnej wiedzy, kultury i sztuki.

Za wydarzenia historyczne istotne dla renesansu kształtujące nową Europę i powodujące rozwój tej epoki , zmieniające sposób myślenia ludzi uznajemy odkrycia geograficzne. Odkrycie nowych ziem Ameryki spowodowało rozszerzenie horyzontów ludzkiego myślenia, napływ pieniądza do Europy , a tym samym prowadzono bardziej wystawny styl życia. Spowodowało to bogacenie się miast, możliwość inwestycji i rozwój architektury oraz sztuki.

Druk wynaleziony w 1450 roku przez Gutenberga zmienił światopogląd ludzi, ich sposób myślenia, zmniejszył przestrzeń europejską, metody nauczania i wychowania. Gdy słowo pisane mozolną ręką zastąpiła prasa drukarska, to stało się ono bardziej dostępne. Masowo rozwijały się drukarnie przynoszące zysk. Druk przyspieszył obieg informacji, zmniejszył przestrzenie, rozpowszechniał modę, dobre maniery i sztukę. Propagował idee humanizmu, kult młodości i odejście od autorytetu starszeństwa. Druk wspomógł reformacje.

Innym bardzo istotnym elementem rozwoju renesansu było powstanie silnych państw, odejście od uniwersalizmu europejskiego, wykształcenie się języków narodowych i silnych dynastii postępujących w myśl interesów państw. Bardzo ważny wpływ na epokę renesansu będzie miała „reformacja” - jeden z głównych prądów odrodzenia, który spowoduje powstanie nowych nurtów filozoficznych.

2. DWA PRADY RENESANSU:

HUMANIZM

To prąd który w centrum zainteresowania myślicieli, artystów uczonych stawia człowieka. Jest to główny prąd umysłowy w epoce renesansu.

Humaniści głosili potrzebę poznawania i kształtowania indywidualnej, silnej jednostki ludzkiej. W myśl humanizmu człowiek jest wielce wartościowy, liczy się jego talent, liczy się każde odrębne istnienie.

Szczególne znaczenie w XVI wieku nabrało dla twórców kultury stwierdzenie Terencjusza:

„ Homo sum et nihil humani a me alienum esse puto” (Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce).

Zachęcało ono do poszukiwania wszechstronnej wiedzy o człowieku.

„Studia humanitatis”, niezwykle ważne dla odrodzenia, miały na celu poznanie najróżniejszych dziedzin ludzkiej aktywności: sztuki, literatury, filozofii, etyki, polityki. Humanizm nawiązał do antycznych koncepcji człowieka, zwłaszcza do epikureizmu i stoicyzmu.

Humaniści w centrum swojej uwagi umieścili jednostkę z jej wszelkimi problemami moralnymi, społecznymi, politycznymi.

Doceniając indywidualne potrzeby człowieka, kładąc nacisk na konieczność jego wszechstronnego rozwoju, głosząc ideę harmonijnego życia zgodnie z naturą, humaniści odwoływali się do założeń starożytnych filozofii takich jak epikureizm i hedonizm, które głosiły potrzebę korzystania z wszelkich przejawów życia, a szczęście rozumiały jako brak cierpienia.

Jednym z głównych przedmiotów zainteresowania humanistów stała się antyczna kultura, która w XV i XVI wieku przeżyła swe odrodzenie. Ważną zasadą była dbałość o czystość języka oraz idea powrotu do źródeł nakazująca poznanie dzieł w oryginale.

Ważnym elementem światopoglądu humanistów stał się już wspomniany stoicyzm. Z filozofii tej wywodzi się pojęcie cnoty jako narzędzia potrzebnego do opanowania namiętności i zachowania spokoju wobec świata.

Najwybitniejszym myślicielem epoki był Erazm z Rotterdamu, postulujący wewnętrzne odrodzenie człowieka, który powinien kierować się rozumem i zasadami moralnymi.

REFORMACJA

Jest to drugi z prądów renesansu.

Reformacja stworzyła wizerunek człowieka jako istoty o całkowicie skażonej naturze, w której Bóg widzi tylko „smród i plugastwo”. Renesansowa harmonia i równowaga zaczęła chwiać się wobec zagrożenia samotnością, wobec rozterek duchowych.

Reformacja była ruchem religijnym, zmierzającym w pierwszej fazie do odnowy kościoła w obliczu moralnego kryzysu papiestwa.

Jej początek jest związany z wystąpieniem Marcina Lutra w 1517r. W Wittenberdze przeciw praktyce sprzedaży odpustów (czyli możliwości odpuszczenia grzechów pieniędzmi wpłacanymi kościołowi). W dalszych wystąpieniach Luter rozwinął własną doktryną teologiczno- moralną, głosił zasadę fiducji (ufność w zbawienie ze względu na ofiarę Chrystusa a nie ze względu na dobre uczynki), stwierdził że wszystkie prawdy można znaleźć w Biblii (zażądał tłumaczenia Biblii na języki narodowe), a zwłaszcza w Ewangeliach i zbędne są nauki kościoła. Występował przeciwko celibatowi Księży, przeciwko zakonowi, kultowi świętych, otaczaniu czcią relikwii i obrazów.

Kolejnym ośrodkiem reformacyjnym była Genewa. Jan Kalwin, stwórca odrębnej doktryny religijnej, stworzył wzorową gminę reformacyjną, gdzie przestrzegano bardzo surowych wręcz ascetycznych zasad moralnych. Anglia oderwała się od papiestwa. W 1534r. Powstał Kościół państwowy, którego głową został król

Henryk VIII.

Reformacja rozbiła jedność wyznaniową łacińskiej Europy, stała się przyczyną walk religijnych (m.in. w Niemczech i we Francji), podziałów między ludźmi, lecz wzmocnił dążenia narodowościowe, osłabił władzę kościoła, a przyczynił się do wzmocnienia władzy świeckiej.

Polska uchroniła się od gwałtownych sporów i wojen religijnych. Nurt reformacyjny wyraził się głównie w działaniach politycznych (spór wokół egzekucji dóbr królewskich i koronnych) oraz w dyskusjach światopoglądowych.

3. OBRAZ ŻYCIA PUBLICZNEGO XVI WIEKU W „KRÓTKIEJ ROZPRAWIE MIĘDZY TRZEMA OSOBAMI, PANEM, WÓJTEM, A PLEBANEM” MIKOŁAJA REJA.

„Krótka rozprawa...” Reja napisana w 1543r. jest dialogiem, który wiodą ze sobą reprezentanci trzech stanów społecznych ówczesnej Rzeczypospolitej: szlachty (Pan), duchowieństwa (Pleban) i chłopstwa (Wójt). W rozmowie tych osób widać troskę o sprawy kraju, z wypowiedzi bohaterów przebija wyraźna krytyka nie tylko poszczególnych stanów społecznych, lecz także organizacji państwa, sadownictwa, sejmu i wojskowości. Rej ostro krytykuje te stany, które mają wpływ na kształt i rządy w Rzeczypospolitej. Szlachta zostaje obwiniana o hazard, zbytki, rozrzutność, obojętność wobec ojczyzny i urzędów, które sprawują. Z kolei przeciwko duchowieństwu autor formułuje następujące zarzuty: chciwość, zaniedbywanie obowiązków duszpasterskich, bogaty tryb życia, zepsucie i upadanie autorytetu instytucji Kościoła. Najmniej winny, ale najbardziej wykorzystany okazuje się przedstawiciel stanu najniższego - Pleban. Podsumowuje on dysputę wypowiedzią:

„Ksiądz pana wini, pan księdza,

A nam prostym zewsząd nędza...”

„Krótka rozprawa...” jest satyrą na stany rządzące Rzeczypospolitą. Dzięki bogactwu scen obyczajowych, pomysłów, żywiołowej, potocznej mowy jest dla czytelnika obrazem dawnej Polski, informacją o panujących stosunkach i języku. Autor (zwolennik reformacji) na pierwszy plan wysunął w swoim dialogu atak na duchowieństwo zarzucając brak gorliwości w spełnianiu obowiązków, lenistwo w odprawianiu nabożeństw, życie ponad stan, interesowność. Mówi o rzadkim odprawianiu jutrzni, bo „księdzu ciąży głowa” po chocznie spędzonej nocy. Krytykuje odpusty, które duchowieństwo przeistoczyło w zwykłe targowisko.

Rej nie poprzestaje na krytyce Kościoła Wśród wszystkich satyrycznych uwag Reja najbardziej godny uwagi jest fakt, że zauważa on społeczny ucisk pańszczyźnianego chłopa występując odważnie przeciwko własnej klasie - szlachcie. Wójt skarży się nie tylko na księdza, który z chłopskiego zagonu wybiera najlepsze snopy ziarna, ale również na szlachcica, który poza ciężarami pańszczyzny zmusza go do rozmaitych prac. Rej bierze w obronę chłopa, a z jego słów krytyki przebija prawdziwa troska o dobro ojczyzny. Dlatego piętnuje szlachtę za przekupstwo, niesprawiedliwość w sądach i chciwość. Wytyka jej prywatę i zaniedbanie obronności granic. W sejmie jak pisze autor:

„Każdy na swe skrzydło goni

Pewnie Pospolitej Rzeczy

Żadny tam nie ma na pieczy.”

W „Krótkiej rozprawie...” poświęconej w całości problematyce społecznej, świeckiej i politycznej ujawnia się jedna z istotnych cech literatury renesansowej - krytycyzm. Dzięki odwadze Mikołaja Reja podjął krytykę przejawów zła w ówczesnym życiu społecznym. Dialog ten zajmuje wysokie miejsce w całym dorobku literatury odrodzenia. Znaczenie tworu potęguje fakt, iż jest on pisany językiem żywym, pełnym dosadnych i obrazowych określeń językiem potocznym szlacht z XVI wieku.

4. IDEAŁ SZLACHCICA W ŚWIETLE „ŻYWOTA CZŁOWIEKA POCZCIWEGO” M. REJA.

„Żywot człowieka poczciwego” Mikołaja Reja jest utworem parenetycznym- czyli propagującym pewien typ osobowości, który ma być wzorem cnót.

Autor ukazuje ideał „poczciwego ziemianina” jest to wzorzec szlachcica- ziemianina, właściciela dóbr ziemskich, wiodącego prawy i spokojny „żywot na swoich właściach”, dla którego najwyższą wartość stanowi cnota rozumiana jako uczciwość, patriotyzm, życie w zgodzie z naturą.

Losy bohatera wyznaczone są czterema porami roku. Poszczególnym porom roku odpowiadają kolejne etapy życia ludzkiego: dzieciństwo, młodość, wiek dojrzały, starość.

Rej ukazuje związek życia człowieka z rytmem natury. Przemienność pór roku cykl pracy i odpoczynku szlachcica- ziemianina, którego życie związane jest z ziemią i naturą.

Każda pora roku przynosi pożytki i przyjemności związane z przyrodą. Wiosna to czas siania i sadzenia, latem ziemianin cieszy się bogactwem plonów w, w jesieni zbiera plony a zimę przeznacza na odpoczynek.

„Żywot człowieka poczciwego” to obraz bogatego ziemianina, dobrego gospodarza, dbającego o swoją ziemię, z radością korzystającego z dobrodziejstw przyrody, dobrego ojca i troskliwego męża a także prawego obywatela.

Wzorzec ukazany przez Reja, mimo że odnosi się do życia ziemskiego to stanowi jednocześnie uniwersalny ideał życia człowieka, kierującego się cnotą i będącego w zgodzie z biologicznym rytmem natury. Poczciwość człowieka według Reja jest oparta na wewnętrznych przykazaniach moralnych i etycznych.

Rej w utworze ukazuje wiele pouczeń, jak wychować młodego człowieka a także kładzie szczególny nacisk na wiek dojrzały, wyjaśnia czym jest szlachectwo, twierdzi że nie jest to tylko wyróżnienie i powód do chwały , lecz przede wszystkim obowiązek, który nakłada na człowieka herb, powinność wobec ojczyzny i szereg cnót, które należy spełniać.

W utworze można znaleźć „antyprzykłady”- scenki negatywne- Rej wyśmiewa naśladowców obcej mody, pretensjonalność i snobizm szlachciców zapatrzonych na inne kraje. Autor proponuje poczciwemu szlachcicowi spokojny tryb życia w posiadłości wiejskiej, korzystanie z wszelkich dóbr, jakie przynoszą pory roku. „Żywot człowieka poczciwego” jest wielką pochwałą wsi i życia wiejskiego.

Poczciwy ziemianin wiedzie pogodne życie: nie boi się starości, ani śmierci.

5. NA CZYM POLEGA RENESANSOWY CHARAKTER „FRASZEK”

JANA KOCHANOWSKIEGO?

Fraszka (drobiazg, żart, figiel) - jest to krótki utwór wierszowany, o różnorodnej tematyce, często żartobliwej. Fraszka bywa pisana: „na coś” np. „Na lipę” „do czegoś” np. „ Do gór i lasów” „o czymś” np. „O doktorze Hiszpanie”. Biorąc pod uwagę temat, który poruszają fraszki możemy wyróżnić fraszki: obyczajowe, miłosne, filozoficzne, patriotyczne.

W twórczości Jana Kochanowskiego fraszki ukazują autorską wizję świata i stanowią w jego twórczości ważne osiągnięcie artystyczne. Sam poeta przypisywał im s ważną rolę nazywając je „fraszkami nie przepłaconymi, wdzięcznymi fraszkami, w które kładzie wszystkie swoje tajemnice”. Rymowane anegdotki ukazują w żartobliwym świetle różne strony życia, chociaż wiele z nich posiada także charakter poważny. W jednych odtwarza poeta wesołe scenki z życia dworskiego („O doktorze Hiszpanie”) lub kreśli dowcipne portreciki swoich znajomych, w innych przedstawia osobiste refleksje nad własnym życiem („Do gór i lasów”). Znaleźć można wśród nich utwory o zabarwieniu satyrycznym („Na posła papieskiego” „Do Mikołaja Firleja”), ale różnorodność tematyczna fraszek wskazuje na ich ścisły związek z życiem, przy czym spojrzenie jest w pełni świeckie, renesansowe.

Przegląd treści kilku zaledwie utworów wskazuje na bogactwo i różnorodność ich tematyki i formy. Poeta znajduje w nich miejsce na poważną myśl, na dowcip i śmiech, w którym wyrażała się renesansowa pogoda ducha i radość życia oraz zachwyt nad jego pięknem. Sumując powyższe analizy możemy stwierdzić, ze renesansowy charakter fraszek wyraża się:

• W różnorodności treści i formy pozwalającej odzwierciedlić pełnie ówczesnego życia.

• W prawie całkowicie świeckiej tematyce, wolnej od średniowiecznych poglądów.

• W pochwale i radości życia, w zachwycie nad pięknem świata i umiłowaniu przyrody.

• W krytyce i serdecznym śmiechu.

W humanizmie, ponieważ została pokazana skomplikowana natura człowieka i całokształt jego przeżyć ludzkich znalazły we fraszkach realistyczne odbicie.

„O doktorze Hiszpanie”

Doktor Hiszpan opuszcza wesoło ucztujące towarzystwo i udaje się na spoczynek. Towarzysze biesiady nie zatrzymują go, pozwalają odejść ale po pewnym czasie przyjaciele zjawiają się pod drzwiami doktora: „Doktor nie puścił, ale drzwi puściły”. Zaczęto od nowa ucztować, a wyrwany ze snu doktor spostrzega: „szedłem spać trzeźwo, a wstanę pijany”. W końcowej puencie zawarty został cały dowcip utworu, który w kilku scenkach maluje bujność życia dworskiego.

„Do gór i lasów”

Jan z Czarnolasu pisze o sobie i swoim życiu, w którym zdążył spróbować wszystkiego. Ta fraszka stanowi niezwykle zwięzły i krótki życiorys poety. Wspomina studia, podróże, okres dworski, kpi z nieudanej kariery dyplomatycznej. Podkreśla zmienność kolei życia przyjmowaną przez niego ze spokojem i pogodą. Spojrzenie wstecz kończy typowo epikurejska konkluzja („CARPE DIEM”):

„Dalej co będzie? Srebrne w głowie nici,

A z tym trzymam, kto co w czas uchwyci.”

„O żywocie ludzkim”

Ta fraszka jest jakby chwilą zadumy nad niepewnością i ulotnością ziemskich wartości takich jak: „zacność, moc pieniądza, sława”. Poeta porównuje ludzi do teatralnych kukiełek, laleczek, które po przedstawieniu wędrują do worka - choć wydaje im się, że są sprawcami wszystkich dzieł . Bóg w świetle fraszek jest Wielkim Budowniczym i Architektem, lecz także Reżyserem śmiejącym się z teatru świata widzem, obojętnym na sprawy doczesne. We fraszce zawarty jest wers stanowiący podsumowanie życia.

„Zacność uroda , moc pieniądze, sława,

Wszystko to minie jak polna trawa”.

„Na lipę”

Poeta sławi czarnoleską lipę, w której cieniu spędzał przyjemne chwile odpoczynku. Posługuje się przenośnią, ponieważ drzewo samo przemawia wyliczając swoje zalety .

RENESANSOWY CHARAKTER FRASZEK CD...

„Na nabożną”

W króciutkim dwuwierszu, w jednym pytaniu retorycznym zawarł poeta dowcipną satyrę na fałszywą pobożność.

„Na dom w Czarnolesie”

Wydaje się, że rola fraszek była niebagatelna w mniemaniu samego poety. Pisał on bowiem „Do fraszek” - a w jednej z nich przyznaje, iż są one zwierciadłem i skarbnicą jego uczuć, losów, odczuć i tajemnic, mimo, że są to informacje często ukryte i niełatwe do odczytania. Kochanowski zaznacza, że „łaje” przywary, a nie osoby. Fraszki wydają się jednym z głównych osiągnięć Kochanowskiego i między innymi one sprawiły, że spełniło się marzenie poety zapisane we fraszce „Ku muzom”:

„Proszę, niech ze mną za raz me rymy nie giną

kiedy ja umrę one niechaj słyną!”

Przy omawianiu fraszek nie można zapomnieć o słynnego utworu pt. „Na dom w Czarnolesie”, która jest dziękczynieniem wzniesionym ku Bogu za dom w Czarnolesie, piękno natury, harmonię ludzkiego życia. Początek utworu brzmi:

„Panie! To moja praca, a zdarzenie Twoje!

Raczyż błogosławieństwo dać do końca swoje.”

Oznacza to, ze poeta choć składa Bogu hołd nie pomija pierwiastka ludzkiego, wkładu człowieka w otaczający go świat.

6. SENS ŻYCIA W „PIEŚNIACH” J. KOCHANOWSKIEGO

Pieśń- to najstarszy gatunek liryczny, pierwotnie o charakterze melicznym, wyrosły z obrzędów. Z czasem pieśń wykształciła się jako samodzielny utwór literacki. Tematyka pieśni może być bardzo różnorodna: miłosna, biesiadna, patriotyczna, filozoficzna, religijna itd.

Wśród „Pieśni” Jana Kochanowskiego znajdują się utwory w których poeta wypowiada się na temat tego co w życiu najważniejsze, co najwyżej cenił, a więc wartości prawdziwego człowieka.

W jego utworach można odnaleźć pochwałę radości życia, zachwyt nad pięknem przyrody, refleksje o zmienności ludzkiego losu.

W „Pieśniach” najdobitniej wyraziła się renesansowa postawa poety formułującego pewne zasady etyczne, którymi trzeba kierować się w życiu. są to cnota, czyste sumienie, rozum, męstwo, służba dla dobra ogółu, umiar w korzystaniu z uroków życia.

Kochanowski dąży do ideału złotego środka. W swoim życiu należy zgodnie z filozofią epikurejczyków używać życie i poznać jego rozkosze, dążyć do szczęścia i „chwytać dzień” bo wszystko przemija a także zgodnie z nauką stoików zachować spokój i umiar, męstwo i cnotę, dobrą sławę, bo najwyższe szczęście człowieka wcale nie tkwi w zaszczytach i bogactwie lecz w harmonii, w umiejętności zachowania równowagi duchowej.

Renesansowa postawa poety wobec życia została wyrażona w pieśni:

• „Serce rośnie” - pieśń rozpoczyna się od opisu przyrody. Najpierw autor przedstawia obraz zimowy- ogołocone z liści lasy, ziemię pokrytą śniegiem. Po zimie następuje wiosna i wtedy ludzkie serce raduje się na widok budzącej się do życia przyrody. Lasy pokrywają się zielonymi liśćmi, kwitną polne łąki, ptaki budują gniazda i wesoło śpiewają.

Ten obraz zmian zachodzących w przyrodzie stanowi pretekst do rozważań natury filozoficznej.

Podstawowym warunkiem do osiągnięcia szczęścia i radości życia jest postępowanie zgodnie z własnym sumieniem.

Człowiek postępujący zgodnie z własnym sumieniem nie potrzebuje być dodatkowo rozweselany np. grą na lutni czy dolewaniem wina. Czyste sumienie nazywa poeta „Dobrą myślą” i prosi on w zakończeniu swojej pieśni aby go nigdy nie opuszczała.

Jednym z podstawowych ideałów renesansu była afirmacja życia, skłonność do wesołej zabawy w miłym towarzystwie. Ten styl życia przedstawił poeta w pieśni:

• „Chcemy sobie być radzi” - na początku autor wzywa do wspólnej, wesołej zabawy przy muzyce i dobrym winie, ponieważ nie wiadomo co nas jutro czeka. Wkrótce jednak poetę nachodzą refleksję. Twierdzi że należy zachować spokój i wewnętrzną równowagę, dlatego że nie możemy przwidzieć przyszłośći ani przeniknąć rozumem zmienności losu. Trzeba wszystko przyjmować spokojnie i z umiarem. W tym celu Kochanowski przedstawia obraz burzy, w trakcie której nie powinno się poddawać rozpaczy, czy też modlić się o ratunek. Zarówno tam na morzu jak i w życiu, nawet w czasie burzy i nieszczęściu należy zachować spokój, czyli „złoty środek” dzięki któremu udaje się człowiekowi zachować renesansową radość życia.

Wśród pieśni charakteryzującą renesansową postawę należy przytoczyć pieśń:

• „Miło szaleć, kiedy czas po temu” - jest to utrzymany w epikurejskim tonie optymistyczny hymn do radości. Trzeba cieszyć się życiem, trzeba bawić się „kiedy czas po temu”. Zabawa będzie weselsza przy suto zastawionym stole i pełnym dzbanie wina.

Zabawie trzeba poświęcić się całkowicie, zgodnie ze starożytną, horacjańską zasadą „carpe diem” (używaj życia)

W dążeniu do szczęściu człowiekowi na drodze staje zmienna Fortuna- los, nad którym nie możemy zapanować.

Motyw ten ukazany jest w :

• „Pieśni IX” (ks.I) - „nie porzucaj nadzieje

jakoć się kolwiek dzieje”

Jest to pełna optymizmu, filozoficzna refleksja o sytuacji człowieka wobec Fortuny, czyli zmiennych kolei losu. Człowiek nie jest w stanie przewidzieć przyszłości i kierować losem dlatego należy się poddać jemu. To Bóg reżyseruje dzieje człowieka, należy więc przyjąć to co nam przeznaczył. Tylko stoickie wyzbycie się emocji może wydać wojnę obawom o nieszczęście. Nieuleganie wpływom zmiennej Fortuny daje poczucie wewnętrznej harmonii i rodzi ufność w Bożą sprawiedliwość.

SENS ŻYCIA CD...

Według Kochanowskiego człowiek mądry pozostaje obojętny na doczesne wartości, czyli ofiarowane przez los bogactwo czy urzędy.

Chciwość powodująca wieczne nienasycenie pragnień człowieka, jest jego największym wrogiem.

Należy starać się o takie rzeczy, które przynoszą dobrą sławę, czyli o wartości moralne.

U Kochanowskiego pojawia się motyw skromnego człowieka.

Stoicyzm pieśni poety, nakazujący rygorystyczne przestrzeganie zasad, złagodzony zostaje epikurejskim i hedonistycznym nawoływaniem do korzystania z przyjemności życiowych. Poeta zachęca do korzystania z chwili, cieszenia się zabawą, winem towarzystwem.

Treści pieśni refleksyjnych stanowią rozmyślania poety dotyczące poglądów na życie. Kochanowski powtarzał, że człowiek dąży do szczęści, ale nie może go upatrywać tylko w zaszczytach i ciągłej pogoni za bogactwem. Zarówno szczęście, jak i nieszczęście są nietrwałe. Zgodnie z renesansowym poglądem na świat, Kochanowski powtarzał, że najważniejsze w życiu są cnota i czyste sumienie.

7. KONCEPCJA SCZĘŚCIA I OBOWIĄZKU W TWÓRCZOŚCI JANA

KOCHANOWSKIEGO.

„ Pieśni” J. Kochanowskiego ułożone w 2 księgi zawierają 50 utworów, w których poeta wypowiada się na temat tego co w życiu najważniejsze, co najwyżej cenił , a więc wartości prawdziwego człowieka. W utworach tych znajdujemy również pochwałę radości życia, zachwyt nad pięknem przyrody i refleksje o zmienności ludzkiego losu. W „Pieśniach” najdobitniej wyraziła się renesansowa postawa poety formułującego pewne zasady etyczne, którymi trzeba kierować się w życiu. Są to: cnota, czyste sumienie, rozum, męstwo, służba dla dobra ogółu, umiar w korzystaniu z uroków życia. Problematyka pieśni krąży wokół zagadnień takich jak przemijalność, krótkotrwałość życia i nieśmiertelność poezji. Poglądy filozoficzne najczęściej stanowią treść pieśni refleksyjnych. Kochanowski - jak na twórcę renesansowego przystało i na wzór Horacego dąży do ideału złotego środka. Należy w swoim życiu poznać rozkosze i dążyć do szczęścia, bo wszystko przemija. Lecz należy

także według stoików zachować spokój, męstwo, umiar i cnotę, bo najwyższe szczęście człowieka nie tkwi wcale w zaszczytach ani w bogactwie, ale w harmonii i umiejętności zachowania równowagi duchowej. Koncepcje szczęścia, a równocześnie obowiązku Kochanowski prezentuje w następujących utworach:

„Pieśń XIX” (O sławie)

Utwór zaczyna się zdaniem w formie pytania retorycznego:

„Jest kto, co by wzgardziwszy te doczesne rzeczy

chciał ze mną dobrą sławę mieć na pieczy?”

„Sława” - to wartość, która może być przeciwstawiona przemijalności, przecież sława poety stanowi nieśmiertelność artysty. W tej pieśni Kochanowski wyróżnia sławę obrońców ojczyzny - walka i śmierć również przynoszą wieczną pamięć potomnych. Ale nie tylko o ten rodzaj sławy chodzi w tej słynnej pieśni. „Dobra sława” to jakby zbiór cnót i powinności, które odróżniają człowieka od zwierzęcia stanowiąc istotę człowieczeństwa. „Służmy poczciwej sławie „ - wspólnemu dobru, propagujmy dobre obyczaje, przestrzegajmy praw ojczyzny, brońmy wiary. Można powiedzieć, że ta pieśń zawiera „kodeks człowieka renesansu” próbując skrystalizować wartości uniwersalne

Każdy człowiek chcąc zapewnić sobie dobrą sławę musi odrzucić pokusy, zrezygnować z bezustannego koncentrowania się na sprawach doczesnych i materialnych. Aby więc być godnym tego otrzymanego od Boga daru, należy nauczyć się żyć rozważnie i wykorzystywać dane nam przez Stwórcę talenty. Dobra sława to pamięć jaka pozostaje wśród potomnych po człowieku, który swe życie spędził rozważnie i pożytecznie. Człowiek pracuje nad swą przyszłą sławą przez sumienność i spełnianie moralnego obowiązku wobec innych.

„Pieśń XII” (O cnocie)

Jest popisem oratorskim w stylu Cycerona, małym poetyckim wykładem o cnocie. Ot - „nie masz cnoty bez zazdrości”. Niemniej człowiek cnotliwy nie musi się martwić ponieważ cnota broni przed nieprawością -„ona nagrodą i płacą jest samą w sobie...”

Pieśń ta ma wyraźny ton dydaktyczno - wychowawczy, moralizatorski. Główny temat utworu czyli cnota rozumiana jest jako umiejętność uniezależniania się od pokus i cierpień związanych ze światem zewnętrznym. Cnocie zawsze w życiu towarzyszy ludzka zazdrość tych, którzy nie mogą jej dorównać. Człowiek cnotliwy nie powinien na to jednak zwracać uwagi. Pielęgnowanie w sobie cnoty jest obowiązkiem każdego, a najwyższą cnotą jest służba ojczyźnie. Cnotliwe życie jest gwarancją uzyskania zbawienia i pójścia po śmierci do nieba:

„A jeśli komu droga otwarta do nieba,

Tym, co służą ojczyźnie!”

„Pieśń V” ( O spustoszeniu Podola przez Tatarów)

Nawiązuje do wydarzeń z roku 1575, kiedy Tatarzy złupili Podole, uprowadzając 50 tys. jeńców. Mimo że mocno wzburzony, gdyż szczerze miłował ojczyznę, Kochanowski nie nawołuje rodaków do natychmiastowego krwawego odwetu koncentrując się raczej na wskazaniu przyczyn, które doprowadziły do tragedii. Początek utworu zaczyna się apostrofą do Polaków, odwołującą się do honoru:

„Wieczna sromota i nienagrodzona

Szkoda, Polaku!”

KONCEPCJA SZCZĘŚCIA I OBOWIĄZKU CD...

Po wezwaniu następuje obraz sytuacji: ziemia spustoszona, tatarski wróg dzieli łupy, porwane i sprzedane w niewolę dzieci i córki szlacheckie. Apeluje do rodaków aby pomyśleli o grożącym im niebezpieczeństwie oraz o zmyciu hańby jakiej doznali, apeluje o wewnętrzne jak i zewnętrzne wzmocnienie Rzeczypospolitej, Po zarysowaniu rozmiarów nieszczęścia mamy apostrofę, wezwanie do czynu:

• Zetrzyj sen z oczu (zetrzy sen z oczu).

• Pomyśl przed czasem (czuj czas w sobie)

• Zamień dostatek na pieniądze dla wojska (skujmy talerze na talery)

• Działaj z rozwagą (sami siebie ku gwałtowniejszej chowajmy potrzebie)

• Pomścij krzywdy (jakoby szkody nieprzyjaciel twoję krwią swą swą nagrodził)

Oskarża szlachtę o zbytnie przywiązanie do dóbr doczesnych i wzywa do podniesienia wydatków na armię, obronę granic, do myślenia o przyszłości. Kochanowski ubolewa nad niedołęstwem szlachty, zawstydza ją, że uległa tak dzikim plemionom, że dopuściła do zniszczenia podolskiej ziemi. Krytykuje opieszałość szlachty , zarzuca jej brak starania o zabezpieczenie granic. Od słów krytyki przechodzi do wezwania.

„Skujmy talerze na talery skujmy

A żołnierzowi pieniądze gotujmy.”

Obawia się jednak, że mimo jego apelów:

„Nową przypowieść Polak sobie kupi, że i przed szkodą i po szkodzie głupi.”

„Odprawa posłów greckich”

Mimo, że akcja tego pierwszego w naszej literaturze dramatu rozgrywa się w starożytnej Troi odnajdujemy w niej wiele aluzji do stosunków politycznych panujących w XVI wieku w Polsce. Przebieg rady u Priama przypomina obrady sejmów polskich, w czasie, których dochodzi do kłótni i długich sporów po to, aby w końcu zwyciężyła prywata, a nie interesy ojczyzny. Dylemat bohaterów dramatu: czy oddać Helenę posłom i uchronić ojczyznę od wojny, czy pozostawić ją w Troi według życzenia królewicza, a ojczyznę narazić na wojnę - staje się uniwersalnym problemem stawiania interesów prywatnych nad sprawami kraju. Antenor jest przykładem patrioty, Iketaon - posła przekupionego, wynajdującego sztuczną argumentację dla przeprowadzenia woli Parysa. Wymowne są słowa jednego z posłów greckich - Ulissesa:

„O nieszczęsne królestwo i zginienia bliskie,

gdzie ani prawa ważą, ani sprawiedliwość ma miejsce,

ale wszystko złotem kupić trzeba. „

Troja jest alegorią Polski - świadczy o tym podobny w Troi pisarza ustrój jak w Rzeczpospolitej z XIV wieku, podobieństwo Rady Królewskiej do sejmu i analogie w obradach tych ciał.

„Na sokalskie mogiły”

Poeta podobnie jak Tyrteusz ustami obrońców ojczyzny wyraża pogląd, że jest to najbardziej szczytna i mężna śmierć - umrzeć za ojczyznę.

„Tuśmy się mężnie prze ojczyznę bili

Ina ostatek gardła położyli.

Nie masz przecz, gościu złez nad nami tracić,

Taką śmierć mógłbyś sam drogo zapłacić.”

Jan Kochanowski jako poeta odrodzenia prezentuje antyczną postawę poznania szczęścia przez wypełnianie obowiązku względem ojczyzny („Pieśń o spustoszeniu Podola” i „Na sokalskie mogiły”). Szczęście poznamy, gdy podobnie jak antyczni poeci osiągniemy dobą sławę nie zapominając o rycerskim ideale - cnocie, która pomaga przezwyciężać wszystkie trudne i pełne rozterek koleje życia. W „Pieśniach” najdobitniej wyraziła się renesansowa postawa poety formułującego pewne zasady etyczne, którymi trzeba kierować się w życiu aby „schwytać dzień”. Są to: cnota, czyste sumienie, rozum, męstwo, służba dla dobra ogółu, umiar w korzystaniu z uroków życia. Szczęście wiąże się z obowiązkiem życia i działania dla dobra innych i ojczyzny oraz wyzbycie się wszystkich cech, w których ujawnia się ludzka chciwość i prywata („Odprawa posłów greckich”).

8. CZY ODPRAWA POSŁÓW GRECKICH JEST TRAGEDIĄ?

„Odprawa posłów greckich” Jana Kochanowskiego została prawdopodobnie napisana między 1565 a 1566r. Drukiem ukazała się w Warszawie w 1578r. „Odprawa ...” jest pierwszą polską tragedią humanistyczną, utrzymaną w konwencji tragedii greckiej.

Treść utworu odwołuje się do mitu trojańskiego, jednego z częściej „użytkowanych” przez tragików greckich, nawiązuje również do wydarzeń z „Iliady” Homera.

CECHY TRAGEDII ANTYCZNEJ ZACHOWANE W BUDOWIE „ODPRAWY POSŁÓW GRECKICH”:

• Podział na epizody i komentarze chóru

• Sama obecność chóru, która zwraca uwagę odbiorcy na określone problemy

• Ilość osób na scenie nie przekracza trzech

• Zachowana jest zasada trzech jedności:

1. Miejsca - rzecz cała dzieje się cały czas na Placu Publicznym przed pałacem. Wieści z poza tego miejsca przynoszone są i relacjonowane przez posła

2. Czasu - czas akcji nie przekracza dnia- obejmuje przybycie posłów, dyskusję bohaterów o tym jaką należy dać im odpowiedź, obrady rady królewskiej i odprawę posłów

3. Akcji - akcja zawęża się do wątku politycznego, nie ma tu wyeksponowanych innych wątków. Ośrodkiem akcji jest pytanie o odpowiedź, jaką należy dać posłom, którzy przybyli po Helenę.

• Zachowana jest także zasada odpowiedniości stylu wypowiedzi do pozycji ważności postaci (decorum)

Są to typowe cechy potwierdzające klasyczność utworu. Istnieją jednak także odstępstwa od reguł klasycznych- np. brak jasno określonego, charakterystycznego dla tragedii greckiej konfliktu tragicznego. Nie ma tu także głównego bohatera naznaczonego piętnem tragizmu- czyli takiego, który musiałby wybierać pomiędzy dwoma równoważnymi racjami, który nie jest w pełni odpowiedzialny za swoje czyny.

W „Odprawie...” trudno określić, kto jest głównym bohaterem- bowiem funkcjonuje tu bohater zbiorowy- Troja. Natomiast czyn i wybór Aleksandra- Parysa nie jest „czysto” tragiczny.

Pewnego rodzaju odstępstwo możemy również zauważyć w tytule, gdyż nie został w nim wymieniony żaden z głównych bohaterów.

Ponadto ukazana została jednowątkowa akcja, wyzbyta epizodów, skoncentrowana na podstawowym konflikcie i zmierzająca wprost ku rozwiązaniu. Tragedia tak skonstruowana miała wzbudzać w odbiorcach „litość i trwogę” doprowadzając ich do tzw. Katharsis tj. dosłownie do oczyszczenia tych uczuć.

9. KOMPOZYCJA „TRENÓW” JANA KOCHANOWSKIEGO; STYL; BOHATEROWIE; TEMATY; ZWIĄZEK Z FILOZOFIĄ; OBRAZY I MOTYWY.

„Treny” Jana Kochanowskiego to słynne dzieło powstałe po śmierci zmarłej córki poety - Urszuli. Zostały wydane w roku 1580. Kilkuletnia córeczka miała być spadkobierczynią talentu poetyckiego Kochanowskiego. Bohaterką trenów jest nie tylko Urszula - choć poeta często ją wspomina, ale dużo częściej tematem „Trenów” są uczucia rozpaczającego ojca, jego bunt, wreszcie uspokojenie, co stanowi zarazem analizę własnych uczuć i własnej duszy oraz konfrontację z wcześniejszymi poglądami filozoficznymi.

Po tren jako gatunek literacki sięgnął Jan Kochanowski do epoki antyku, bowiem jest to gatunek poezji żałobnej, ukształtowany w starożytnej Grecji. Jest to pieśń lamentacyjna, napisana ku czci zmarłego, rozpamiętująca jego chwalebne czyny, zasługi. Tren ma ścisły układ wewnętrzny:

• Pochwała cnót i zalet zmarłego.

• Wielkość poniesionej straty.

• Pocieszenie

• Napomnienie - pouczenie.

Taki tradycyjny tren stał się podstawą twórcza dla „Trenów” Jana Kochanowskiego. Widać od razu, że dzieło poety wykracza poza przytoczoną tu definicję. Przede wszystkim „Treny” traktujemy cykl całościowo napisanych utworów w jedno dzieło. Zauważamy, że cykl odpowiada powyższemu schematowi - dziewiętnaście trenów układa się według klasycznych założeń. Pierwsze dwa zawierają usprawiedliwienie ojca, który musi wypowiedzieć swój ból. Następne treny wyrażają ową rozpacz rodzicielską , narastanie cierpienia i zwątpienia, aż do trenów IX i X, które stanowią punkt szczytowy będąc wyrazem buntu przeciwko Bogu, maksymalnej rozpaczy i poczucia niesprawiedliwości. To treny poddają w wątpliwość sens całego życia i dotychczasowych przemyśleń. Podmiot liryczny wypowiada znamienne słowa, które są wyrazem rozczarowania skierowane do Boga: „Gdzieśkolwiek jest, jeśliś jest...”

Treny następnie przynoszą uspokojenie i pogodzenie się z własnym losem. Pojawia się poszukiwanie pociechy, wyznanie winy zwątpienia w Boga i ukorzenia się przed Nim w trenie XVIII aż po tren XIX. Ten tren jest końcowym lirykiem , który opisuje sen poety. W nim pojawia się matka Kochanowskiego z Urszulką na ręku, przynosi pociechę i stoickie napomnienie: „ludzkie przygody ludzkie noś”.

Treny Kochanowskiego są wybitnym osiągnięciem twórcy, gdyż po pierwsze stanowią zespolone, kunsztowne dzieło, po drugie zawierają ogromny ładunek emocji uczuć człowieka dotkniętego nieszczęściem i po trzecie po raz pierwszy w literaturze bohaterką trenu jest dziecko. Mówiąc o treści trenów nie można zapomnieć że bohaterką jest Urszulka. Z drugiej jedna strony bohaterem jest również sam ojciec i jego cierpienie, żałoba i refleksje nad życiem, rozterki duchowe, poczucie zagrożenia i samotność, co zapowiada następną epokę - barok.

Filozofia w „Trenach” Jana Kochanowskiego.

„Treny” nie są jedynie wyrazem ojcowskiego bólu, ale są także traktatem filozoficznym. Poeta, który dotąd w „Pieśniach” i we „Fraszkach” głosił pochwałę życia i pochwałę człowieka jako istoty wspaniałej , zachowywał stoicki spokój, wyznawał zasady zachowania harmonii i równowagi życiowej - tworzy dzieło, które w dużej mierze jest zaprzeczeniem tych ideałów, załamaniem się całego renesansowego poglądu. Okazuje się ,że człowiek dotknięty nieszczęściem nie znajduje odpowiedzi, ani ukojenia w filozofii, jest bezradny. Kochanowski w trenie IX pisze o sobie zwracając się do mądrości.

„Nieszczęśliwy ja człowiek, którym lata swoje

Na tym strawił, żebych był ujrzał progi twoje!”

„Teraz nagle ze stopniów ostatnich zrzucony

I między insze, jeden z wiela policzony.”

Fragment dowodzi, ze nie tylko ojciec tęskniący za córka pisze treny, lecz wypowiada się tu filozof, myśliciel, którego system zasad i wartości rozsypał się w proch. W tym sensie „Treny” są traktatem filozoficznym - analiza własnych uczuć i poglądów, obrazem kryzysu światopoglądowego, - kryzysu, który niesie zwątpienie w Boga i ład świata. Dopiero w końcu cyklu powraca spokój: „Ludzkie przygody, ludzkie noś!” mówi matka poety - znoś po człowieczemu, to, co los przygotował człowiekowi. Autor stara się wysnuć koncepcje ukazającą sens Boskiej decyzji - Urszula przez śmierć uniknie cierpień ziemskich.

10. MOTYWY HORACJAŃSKIE W TWÓRCZOŚCI JANA KOCHANOWSKIEGO.

• Carpe Diem - chwytaj dzień (pieśni)

- aurea mediocites - „złoty środek” i umiar

„spraw niech się cieszę tym co mam” - fraszki

Horacy z obu nurtów, stoicyzmu i epikureizmu brał to co wydawało mu się cenne. Carpe Diem charakterystyczne jest dla epikurejczyka natomiast wyznaje również stoicką zasadę okazywania w nieszczęściu równowagi ducha.

STOICYZM:

Fraszki: „O doktorze Hiszpanie”

„O kaznodziei”

„O kapelanie”

Pieśń XII (o cnocie)

Pieśń IX (nie porzucaj nadziei)

Tren IX

EPIKUREIZM: - carpe diem

Fraszki: „Do gór i lasów”

„Na lipę”

„Na dom w Czarnolesie”

„Do snu”

• Exegi Monumentum - stawiałem sobie pomnik - „Na sokolskie mogiły”

Non Omnis Moriar - nie wszystek umrę

Pieśń XXIV „O sławie”

Pieśń XIX „Jak kto, co by wzgardziwszy...”

• Motyw dobrej sławy i nieśmiertelności

• Motyw „virturs” - cnota „Pieśń o cnocie”

• Motyw ourea mediocites

• Biesiady i uczty: „O doktorze Hiszpanie” „Na Konrada”

• Budowa tekstu taka sama jak u Horacego

• Marzenie o sławie pośmiertnej i pewność jej osiągnięcia

• Poezja powinna bawić, uczyć: motyw „utile dulu”

• Koncepcja „deus ridens” - Bóg śmiejący się. „Chcemy sobie być radzi”

• Pojęcie fortuny

Kochanowski przejął od Horacego:

• Gatunki (np. w Pieśniach Jan z Czarnolasu nie dokonał zbytnio przeobrażenia, zachował nawet dość podobną tematykę patriotyczną, biesiadną, refleksyjną itd.).

• Filozofia (Horacy próbował stworzyć własny system filozoficzny. Opierał się nawet na epikuryźmie i stoicyźmie. Była to filozofia eklektyczna, czyli łącząca różne elementy, z tych dwóch doktryn filozoficznych . Horacy uważał, że należy uczyć się, a jednocześnie bawić (UTILE DULCI), co przejął Kochanowski w swoich fraszkach i pieśniach. Należy tworzyć pewne wzory postaw. Ze stoicyzmu przejął spokój i opanowanie. Szczęście mogą przynieść tylko te postawy. Z drugiej strony głoszono hasło epikurejskie Carpe diem. Kochanowski był jednak przeciwnikiem hedonizmu (patrz antyk).

• Deus ridens - Bóg śmiejący się z człowieka

• Koncepcja fortuny (według Kochanowskiego i Horacego to Fortuna rządzi światem i ona ciągle odmienia życie ludzkie.

• Koncepcja złotego środka „aureo medio critas”

• Cnota łac. virtis stanowi najwyższą wartość duchową, idea czystości moralnej, idea służby ojczyźnie, prawość, uczciwość, troska o wspólne dobro, wolność od żądzy władzy.

• Koncepcja poety - Horacy uważa, że dzieło poety przetrwa wiecznie, ponieważ jest ono nieśmiertelne. Kochanowski rozpowszechnia ideę poeta doctus - poeta yczony. Jemu przypisuje się stworzenie stylu artystycznego w języku polskim.

• Umiłowanie wsi było cechą charakterystyczną obu poetów.

11. MODELE ŻYCIA LUDZKIEGO W TWÓRCZOŚCI PISARZY XVI

WIEKU (Z ODWOŁANIEM DO KONKRETNYCH UTWORÓW).

W dobie renesansu literatura parenetyczna nadal pozostała modna. Nowa optymistyczna epoka propagowała nowe modele życia i wzorce godne naśladowania. Mikołaj Rej proponuje wzór „poczciwego ziemianina”, poucza jakie życie powinien wieść szlachcic ziemski, gospodarz swojej majętności. Wskazówki zawarte są w utworze „Żywot człowieka poczciwego”, a wzorowy ziemianin żyje spokojnie dopatrując dobytku, rozkoszując się darami natury w każdej porze roku, dbając o harmonię, wypełnianie obowiązków i rozrywki. Nie jest zbyt uczony, lecz spokojny, szczęśliwy, niestraszna mu ani starość, ani śmierć. Cechują go gospodarność, zapobiegliwość, umiar, cnotliwe życie według rozumu, zgodność z naturą. Podobnie sielska wizja ziemianina wpisana jest w „Pieśń świętojańską o Sobótce” Jana Kochanowskiego.

Inny wzór to idealny dworzanin. Wizerunek taki propaguje Łukasz Górnicki w dziele pt. „Dworzanin polski”, napisanym na wzór włoskiego „II Cortegiano”. W willi biskupa Maciejowskiego schodzą się dworzanie debatują. Są to mężczyźni, którzy ustalają następujący wzór. Idealny dworzanin to człowiek rycerski, szanujący swoje szlachectwo, wykształcony, dbały o wytworne maniery i piękno mowy, a także znający sztukę i muzykę.

Wśród wzorowych modeli życia propagowanych przez literaturę renesansu możemy także wyróżnić ideał patrioty. Obywatel spełniający swoje powinności wobec państwa, kochający ojczyznę, stawiający jej dobro ponad prywatę, nie żałujący swoich dóbr, a w końcu swojego życia ukazany jest w patriotycznych pieśniach Jana Kochanowskiego, w dziełach Andrzeja Frycza-Modrzewskiego, w kazaniach Piotra Skargi, a przede wszystkim literackim wcieleniem wzoru patrioty jest Antenor z „Odprawy posłów greckich”.

Inny model bardzo charakterystyczny to model renesansowego twórcy. Taka jednostka nie ogranicza się do tylko jednej dziedziny tworzenia, jest to człowiek wszechstronny, oprócz talentu posiada rozległą wiedzę, wykształcenie, znajomość języków. Ideał taki własną biografią realizują twórcy odrodzenia tacy jak: Jan Kochanowski, Andrzej Frycz Modrzewski, Mikołaj Sęp Szarzyński i inni.

12. DWA WIZERUNKI WSI RENESANSOWEJ: ARKADYJSKI I REALISTYCZNY.

Arkadia- mityczna kraina szczęścia, którą zamieszkiwali ludzie wolni od trosk i niepowodzeń- pasterze wiodący prosty tryb życia. Miała mieścić się na środkowym Peloponezie. Zaiste mieszkali tam pasterze, lecz był to kraj biedny i zacofany. Przenośnie Arkadia oznacza niedosięgły kraj szczęścia do którego tęskni ludzkość.

Przede wszystkim trzeba wyeksponować arkadyjską wizję wsi. Tę idylliczną, sielankową będącą niemal rajem na ziemi. Wieś- to natura, jej regularność, cykliczność, harmonia. Wieś to porządek odwiecznych praw przyrody. Wieś to spokój i wewnętrzna harmonia człowieka. Wieś to przyjemność i radość: dobre jadło, polowanie, rybołówstwo, to także praca na roli, w polu itd. Wiejski żywot- tak postrzegany- zgadza się po prostu z renesansową koncepcją szczęśliwego życia. Bliskość z naturą przynosi człowiekowi ukojenie, miłość i wdzięczność do Boga, godnie przeżyte życie i pogodną starość.

„Wsi spokojna, wsi wesoła, jakiż głos twej chwale zdoła”

I dlatego życie na wsi jest pewną receptą na życie. Taki obraz zawarł niewątpliwie Mikołaj Rej w „Żywocie człowieka poczciwego”- choć rzecz dotyczy ziemianina, autor wyłuszcza wszelkie pożytki płynące z życia na wsi: obowiązki i przyjemności, sławi pracę gospodarską i radości z zebranych plonów. Wieś staje się Arkadią- mitem szczęśliwości, człowiek zjednoczony z przyrodą może żyć w spokoju i radości.

Jan Kochanowski podtrzymuję tę wizję w „Pieśni świętojańskiej o Sobótce”. Ta słynna pieśń ku chwale wiejskiego żywota, zabawy i rodziny wnosi jeszcze jeden motyw: obrazuje obyczaj świętojański odprawiany w wigilię św. Jana przed zrównaniem dnia z nocą. Uroda Czarnolasu i pejzażu wiejskiego pojawia się jeszcze wielokrotnie w „Pieśniach” Kochanowskiego np. „Na dom w Czarnolesie”

Wyidealizowany obraz arkadyjski pomijający ciemne strony zagadnienia (jeśli żniwiarze pracują- to śpiewają radośnie bez kropli potu. Wszyscy szczęśliwi i zgodni na łonie natury), rozbija Szymon Szymonowic w antysielance pt. „Żeńcy”. U tego autora elementy sielankowe: pieśń o słoneczku, marzenie o sprawiedliwości, wizja szczęśliwej czeladki- stanowią tylko tło dla życiowej prawdy. Oryginalność utworu polegająca na zderzeniu konwencji gatunkowej z obyczajowo- społecznymi realiami życia polskiej wsi, ukazała czytelnikowi rzeczywistość daleką od idyllicznego, doskonałego świata pasterzy . starając się zachować pogodną atmosferę sielanki autor opisuje dramatyczny konflikt, rozgrywający się między dworem a pracującymi chłopami (konflikt również zarysowany w średniowiecznym wierszu „Satyra na leniwych chłopów” a w oświeceniu „Powrót posła”). Robotnice uciskane przez starostę narzekają na ciężką pracę i okrucieństwo starosty:

„Już południe przychodzi, a my jeszcze żniemy,

Czy tego chce starosta, że tu pomdlejemy?”

To że praca to trud a nie radosna pieśń a podziały społeczne wiążą się z niesprawiedliwością podjął nie tylko Szymonowic ale także Mikołaj Rej w utworze „Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem”, gdzie pokazany został uciskany stan: chłopstwo, które musi ponosić ciężary związane ze służbą wobec duchowieństwa i szlachty. Pan wyzyskuje chłopa, nie spełnia obowiązków na Sejmie, wiedzie hulaszczy tryb życia a Ksiądz nie spełnia powinności kapłańskich za to ściąga datki od wiernych.

13. RODZAJE I GATUNKI UPRAWIANE W XVI WIEKU.

Renesans wskrzesił duszę antyku. Nic więc dziwnego, że gatunki uprawiane przez starożytnych stały się ulubionymi formami twórców humanistycznych. Odrodzenie przejęło następujące gatunki antyczne:

• Pieśni

Na przykład tłumaczenie pieśni Horacego (pieśń XXIV). Tym niemniej czytając zupełnie oryginalne pieśni Kochanowskiego, także zauważamy zachowanie kunsztownej, tradycyjnej formy, dawniej wykonywanej przy muzyce, z czasem zupełnie samodzielnej przeznaczonej do czytania.

• Treny

Ten gatunek także „wydobył” Kochanowski z przeszłości antycznej. Tren był w starożytności popularnym utworem żałobnym, można powiedzieć „hołdującym ważnej osobistości” zmarłego. Kochanowski opiewa zmarłą córeczkę - Urszulkę, co jest ogromnym nowatorstwem , a poza tym przedmiotem analiz własnych uczuć i przeżyć.

• Fraszki

Liczne utwory tego typu znamy z twórczości Jana Kochanowskiego, ale Mikołaj sęp Szarzyński tworzył równiż „Figliki”. Nazwa fraszka pochodzi z języka włoskiego, lecz rodowodu mozemy dopatrywać się już w starożytności. „Pradziadkiem” fraszki jest starożytny epigramat.

• Tragedia

Renesansową realizacją tragedii jest „Odprawa posłów greckich”. Kochanowski zachował w kompozycji wiele cech tego gatunku, ale wprowadził również własne innowacje.

• Sielanka

Jest również gatunkiem wywodzącym się z antyku. W renesansie czołowym twórcą sielanek był Szymon Szymonowic, a założenie o prezentacji sielankowej wizji świata wspaniale spełnia także „Pieśń świętojańska o Sobótce” Jana Kochanowskiego. Twórcą sielanki jako gatunku był Teokryt, gatunek uprawiał także Wergiliusz.

• Dialog

Bardzo popularny w średniowieczu, a także w renesansie przejęty ze starożytności. Za twórcę tego gatunku uznaje się Platona , który w tej formie propagował swoje filozoficzne koncepcje. Przykładem dialogów renesansu są: „Krótka rozprawa między trzema osobami Panem, Wójtem, a Plebanem” oraz „Dworznin polski” Łukasza Góreckiego.

Do innych gatunków uprawianych w średniowieczu należą gatunki przejęte ze średniowiecza. Są to:

• Sonet

Sonety pisze na przykład Mikołaj Sęp Szarzyński i popisuje się niemałą wiedzą w zakresie konstrukcji tego gatunku. Sonet powstał w epoce średniowiecza we Włoszech i klasyczny jego kształt to dwie zwrotki czterowersowe (opisowe) i dwie trzywersowe (refleksyjne).

• Kronika

Możemy uznać, że kronikę przejął renesans ze średniowiecza, gdyż jednoznaczność kroniki ustaliło średniowiecze. W tej epoce „kroniką” zaczęto nazywać wszystkie dzieła historyczne, nawet gdy nie wypełniał chronologicznego schematu według dat - jak to było w starożytności . W renesansie znana jest „Kronika wszystkiego świata” Marcina Bielskiego, którą można uznać za pierwszą polską historię powszechną, próbę zmagazynowania informacji o dziejach świata na wzór dzieł średniowiecznych.

• Kazanie

W epoce renesansu kazanie rozsławił Piotr Skarga, dzięki jego „Kazniom Sejmowym” gatunek ten „wyszedł” poza mury kościoła i stał się narzędziem publicystyki politycznej. Kazanie pochodzi oczywiście jeszcze ze średniowiecz, można tu przypomnieć „Kazania Świętokrzyskie” lub „Kazania gnieźnieńskie”.

• Misterium

Niezbyt bogaty jest zbiór renesansowych misteriów. Jest to gatunek bardzo rozpowszechniony w średniowieczu i tworzony także w epoce późniejszej. Przykładem może być „Historia o Zmartwychwstaniu Pańskim” Mikołaja z Wilkowiecka (1570) - jedyne zachowane dzieło tego gatunku.

14. TEMAT: „OBYWATEL I PAŃSTWO” - JEGO RÓŻNE UJĘCIA STYLISTYCZNE I GATUNKOWE W WYBRANYCH TEKSTACH.

Dorobek poetów i pisarzy renesansowych obfituje w różne ujęcia społecznej i dotyczącej państwa tematyki.

Postawy patriotyczne wykazują niemal wszyscy humaniści, wszystkie światłe umysły tej epoki.

Jednym z tych którzy sięgnęli po tematykę państwa i spraw z nim związanych był niewątpliwie:

• Mikołaj Rej „Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem”

W tym wierszowanym dialogu odnaleźć można echa politycznego programu demokratycznego obozu szlacheckiego, walczącego o egzekucję praw, czyli ograniczenie przewagi magnaterii, króla i duchowieństwa na rzecz wzrostu uprawnień szlachty, postulującego reformę sądownictwa, skarbu, podniesienie obronności kraju. Ostra krytyka instytucji Kościoła wyrasta z innowierczych sympatii Reja.W utworze autor przedstawił sytuację i wzajemny stosunek do siebie trzech stanów: szlachty, duchowieństwa oraz chłopstwa. Przedstawiciele poszczególnych grup wysuwają zarzuty przeciwko nadużyciom i grzechom nieprzyjaznych sobie stanów. Ustami pana właściciela wsi, w której rozgrywa się akcja utworu, autor atakuje duchowieństwo, zarzucając mu niedbałość w wykonywaniu obowiązków kościelnych:

„Mało śpiewa, wszystko dzwoni,

Msza nie była jako łoni”

Księża prowadzą życie niezgodne z zasadami wiary, jaką głoszą, wymagają od wiernych posłuszeństwa przykazaniom, a sami oddają się rozpuście, obżarstwu i lenistwu („bo więc księdzu cięży głowa”). Dbając o swoje wygody i korzyści materialne, przedstawiciele duchowieństwa nie interesują się duchowym życiem wiernych; brak wykształcenia uniemożliwia im prawdziwe nauczanie. Jako zwolennik reformacji Rej ostro krytykuje ceremonie i obrzędy religijne, zwłaszcza instytucję odpustów, których głównym celem jest bogacenie się duchowieństwa.

Satyra Reja godzi także w życie szlachty, i to zarówno prywatne jak i polityczno- społeczne. Autor krytykuje szlacheckie życie ponad stan, skłonność do przepychu, bogactwa, prowadzącą do niszczenia majątków, pijaństwo i obżarstwo ziemian, zanik obyczajów. Pleban odpowiadając na zarzuty Pana, broni swojego stanu wytykając szlachcie błędy w rządzeniu państwem. Krytykuje nieudolność sejmu, którego posłowie nie potrafią uchwalić żadnej ustawy:

„już to kielka niedziel biją,

A w ni w czym się nie zgadzają”.

Zarzuca szlachcie brak patriotyzmu, prywatą przekupstwo, dbałość o urzędy, przedkładanie własnych interesów nad dobro państwa. Argumenty Reja są wiernym odbiciem postulatów obozu demokratycznego, domagającego się reformy państwa.

Dyskusję Pana i Plebana podsumowuje Wójt gorzkim stwierdzeniem: „Ksiądz pana wini, pan księdza a nam prostym zewsząd nędza”.

Rej staje w obronie najbardziej uciskanego stanu: chłopstwa, które musi ponosić ciężary związane ze służbą wobec duchowieństwa i szlachty. Biedny chłop którego nie broni prawo, jest tylko poddanym zmuszonym do wypełniania obowiązków przerastających jego możliwości.

Dialog kończy się narzekaniami alegorycznie przedstawionej Rzeczpospolitej na tragiczną sytuację Polski, w której wszyscy obwiniają i krytykują innych, nie starając się jednak zmienić istniejącego stanu rzeczy.

Posługując się satyrą i jasnymi dla ówczesnego czytelnika aluzjami, Rej ukazał wszystkie negatywne strony życia społeczno- politycznego Polski i z pozycji demokratycznych i reformacyjnych skrytykował błędy ustrojowe państwa i dominację katolickiego duchowieństwa w życiu narodu.

• Jan Kochanowski. Sprawy kraju zajmowały w jego twórczości bardzo ważne miejsce. Już wśród fraszek znajdujemy fraszkę „Na sokolskie mogiły”, w której poeta ustami obrońców ojczyzny wyraża pogląd że najbardziej szczytną i mężną śmiercią jest śmierć za ojczyznę.

Wśród pieśni znana jest „Pieśń V”(O spustoszeniu Podola), która zawiera skargę i lament po klęsce Polaków poniesionej podczas napadu Tatarów na Podole. Poeta odwołuje się do tych, którzy czują jeszcze miłość do ojczyzny, żądając zemsty, rozwagi w działaniu, przygotowania finansów dla wojsk, myśli o kraju a nie o prywacie.

„Cieszy mię ten rym: „Polak mądr po szkodzie”

Lecz jeśli prawda i z tego nas zbodzie,

Nową przypowieść Polak sobie kupi,

Że i przed szkodą , i po szkodzie głupi”

TEMAT: „OBYWATEL I PAŃSTWO” CD...

„Odprawa posłów greckich”(pierwsza polska tragedia humanistyczna utrzymana w konwencji tragedii greckiej) jest dziełem alegorycznym- pod „płaszczykiem” realiów starożytnych kryją się znaczenia współczesne autorowi. Troja jest przenośnią Rzeczpospolitej. Kochanowski piętnuje brak praworządności oraz panujące powszechnie przekupstwo i niesprawiedliwość. Krytykuje nieprzygotowaną do obrony ojczyzny, nieodpowiedzialną młodzież, prowadzącą hulaszczy, próżny i leniwy tryb życia. Poeta zarzuca rządzącym krajem przekładanie nad dobro państwa własnych interesów i nie potrafią przewidzieć konsekwencji własnych decyzji. Posłów krytykuje za demagogię i prywatę, a władcę za uleganie postanowieniom sejmu. Zwraca się do panujących, przypominając im o konieczności sprawiedliwych i troskliwych rządów. Poeta zwraca się na boskie pochodzenie władzy, które sprawia że są namiestnikami Boga na ziemi i Przed nim odpowiadają za swoje czyny.

Tragedię Kochanowskiego należy uznać mianem ponadczasowej i uniwersalnej gdyż problemy i postawy odnoszą się zarówno do historii starożytnej Troi, czasów współczesnych poecie jak i późniejszych epok.

• Andrzej Frycz Modrzewski „O poprawie Rzeczypospolitej” to słynny traktat, Commentarii (łac. rozważania, utwór o charakterze retoryczno- publicystycznym, uprawiany już w starożytnym Rzymie), składający się z pięciu ksiąg:

1. „O obyczajach”- Modrzewski zajmuje się obowiązkami, cnotami, jakimi winien odznaczać się uczciwy obywatel, wykłada powinności senatora, posła, sędziego, starosty i hetmana. Ukazując źródła panującego zła , szansy poprawy obyczajów upatruje w odpowiednim wychowaniu młodych, wspartym mądrymi rządami króla i urzędów.

2. „O prawach”- Frycz porusza temat równości wobec prawa. Odwołuje się do biblijnego ideału równości wszystkich ludzi stworzonych przez Boga, żąda jednakowego traktowania przez prawo bez względu na pochodzenie przestępców którzy dopuścili się zbrodni. Frycz postuluje także reformę sądownictwa i domaga się wysokich kar dla wrogów Rzeczypospolitej.

3. „O wojnie”- Modrzewski był wyznawcą irenizmu (wielki przeciwnik waśni i wojen- zwolennik zgody i pokoju). W celu uniknięcia konfliktów zbrojnych państwo powinno dbać o dobre stosunki sąsiedzkie, jednakże na wypadek zagrożenia musi być gotowe na skuteczną obronę.

4. „O kościele”- Frycz stojąc na pozycji irenizmu (konieczność religijnego pokoju, znoszącego różnice między wyznaniami) postulował potrzebę dyskusji nad kształtem życia wyznaniowego. Nawoływał do tolerancji i wolności wyznaniowej i postulował reformę instytucji Kościoła.

5. „O szkole”- Modrzewski przykłada wielką wagę do edukacji młodego człowieka i do wagi zawodu nauczyciela. Woła o potrzebę finansowania szkół (zwłaszcza przez Kościół), które ważniejsze jest w dalszym rozrachunku niż wydatki na inne rozmaitości.

• Piotr Skarga „Kazanie wtóre” i „Kazanie ósme”- zawierają oskarżenia oraz krytykę wad obywateli, a także postulują program przebudowy państwa polskiego i ostrzegają przed upadkiem Rzeczypospolitej, odstępującej od zasad wiary. Głównych przyczyn choroby Polski dopatruje się kaznodzieja w braku patriotyzmu, wewnętrznej niezgodzie, szarzeniu się innowierstwa, osłabieniu władzy królewskiej, braku praworządności oraz upadku moralności i obyczajów. Polityczny program Skargi bliski był dążeniom absolutystycznym oraz postulatom kontrreformacyjnym. Autor domagał się władzy króla podporządkowanej Kościołowi, ograniczenia uprawnień sejmu na rzecz senatu i władcy, postuluje reformę sądownictwa i władzy wykonawczej. Społeczeństwo Skarga widział na kształt organizmu, którego każda część zajmuje określone miejsce w hierarchii i pełni określone funkcje. Dlatego domagał się odebrania szlachcie części przywilejów i ukróceniu wyzysku chłopów.

15. ZWIĄZEK KULTURY ODRODZENIA Z TRADYCJĄ ANTYCZNĄ.

Związki renesansu z antykiem są bardzo silne. Można powiedzieć, że antyk „opanował” i przyczynił się do rozwoju renesansu, antyk stał się źródłem tej epoki znacznie bardziej ważnym niż biblia. Renesansowi twórcy stali się zafascynowani kulturą starożytnych, najbardziej oświecone i światłe umysły tej epoki zaczęły studiować historię starożytnych, ich dorobek literacki, filozoficzny, a także ich języki. Efekt był taki, że przejęto wiele starożytnych gatunków literackich: odrodziła się pieśń, epigramat w postaci fraszki tragedia, dialog.

Ludzie renesansu przejęli punkt widzenia starożytnych filozofów: epikureizm i stoicyzm stały się modnymi receptami na życie. Podobnie jak Horacy tak ludzie odrodzenia poszukiwali „złotego środka”. Oprócz tego Jan Kochanowski tłumaczył „Pieśni” Horacego.

W literaturze renesansu odżyły postacie starożytnej mitologii: Muzy mieszkające na wielkim Parnasie (Kochanowski „Ku Muzom”), Proteus („Do gór i lasów”), „Dafnis” (Szymonowic) i wiele innych.

W poszukiwaniu reform państwowych i ideału państwa Andrzej Frycz Modrzewski sięgnął do starożytnych filozofów (Platona i Cycerona). Sama idea humanizmu: antropocentryzm i harmonia, także rodowodem swym sięgają filozoficznych założeń antyku, który eksponował człowieka, pozwalał mu na waśnie i konflikty z bogami - zupełnie inaczej niż średniowiecze.

Patrz motywy horacjańskie...

16. CECHY DRAMATU SZEKSPIROWSKIEGO NA PRZYKŁADZIE

„MAKBETA”. DLACZEGO ROMANTYCY SZUKALI INSPIRACJI

DLA DRAMATU ROMANTYCZNEGO U SZEKSPIRA.

Szekspir jako twórca nowożytnego teatru wprowadził innowację, odstępujące od zasad tragedii klasycznej:

• Złamanie klasycznej reguły trzech jedności. „w „Makbecie” nie została zachowana jedność miejsc (akcja rozgrywa się w wielu komnatach pałacowych, na leśnej polanie, na polu bitwy), czasu a akcja jest wielowątkowa (temat walki ze złem, temat polityczny i psychologiczny)

• Szekspir odstąpił także od zasady, wg której na scenie mogło znajdować się tylko trzech aktorów. Dramat nowożytny zwiększa ilość osób na scenie( scena przedstawiająca ucztę na zamku)- dopuszcza nawet pokazywanie scen batalistycznych.

• Rezygnacja z zasady decorum- czyli odpowiedniości. Odpowiedniość (wg wymogów klasycznych) polegała na tym, że dobór osób i stylu musiał odpowiadać gatunkowi sztuki. Tragedia była gatunkiem tzw. wysokim- nie dopuszczała zatem osób komediowych, pochodzących z ludu ani farsowego stylu. Tymczasem Szekspir wprowadza do swoich utworów humor (scena III aktu II z Odźwiernym).

• Cechą nową jest także zmienność charakteru postaci. Widać to na przykładzie samego Makbeta- jego psychiki na początku utworu swojego rodzaju „łagodności”, uległości wobec Lady Makbet, i narastającymi uczuciami: ambicją, żądzą władzy, strachem... Z kolei Lady Makbet- na początku jawi się jako kobieta silna psychicznie, zdaje się być motorem działań, później, jakby nie mogąc unieść ciężaru zdarzeń- popada w obłąkanie. W dramacie klasycznym taka przemiana charakterów nie występowała- postacie były raczej reprezentantami danego typu przez cały czas trwania sztuki.

W jaki sposób ujawnia się w literaturze romantycznej szekspiryzm:

Najogólniej mówiąc szekspiryzm to szereg nawiązań literatury romantycznej do twórczości W. Szekspira. Romantycy bowiem wskrzesili świat szekspirowski i to nie tylko w postaci podobnych tematów, lecz także w podobieństwie metody twórczej. Szekspiryzm w literaturze romantycznej:

• Tragiczna miłość Romea i Julii doradza się w perypetiach bohaterów np. Gustawa, di niej nawiązuje też C. K. Norwid w pięknym wierszu pt. „W Weronie”

• Juliusz Słowacki (wielbiciel twórczości Szekspira) rozpoczyna „Kordiana” sceną wzorowaną na „Makbecie”- sabatem złych mocy, które „warzą” w czarodziejskim kotle proroctwa przyszłości

• Kordian Słowackiego i Hamlet Szekspira to pokrewne postacie, napiętnowane hamletyzmem, czyli naturą refleksyjną, są osobami żyjącymi w pewnym konflikcie pomiędzy sferą myśli a sferą czynu, niezdecydowane wobec dylematu „być albo nie być”

• Monolog Hamleta „być albo nie być” stały się wzorem romantycznych monologów (improwizacji Konrada, monologu Kordiana na Mont Blanc)

• Na wzór Szekspira wprowadzili romantycy postacie fantastyczne, zjawy i wizje do swoich utworów. Wystarczy przypomnieć Makbeta i jego majaki podczas uczty, na której pojawiają się widma zabitych i choćby „Dziady” Mickiewicza (obrzęd dziadów)

Podobnie jak Szekspir romantycy przyjęli metodę czerpania tematów ze starych kronik i przekazów historycznych, sięgania do historii swojego kraju jako źródła inspiracji. Przykładem jest szereg dzieł: „Grażyna” i „Konrad Wallenrod” A. Mickiewicza.

Szczególne pokrewieństwo romantyzmu z metodą twórczą Szekspira, ujawnia się w kompozycji dramatu romantycznego, gdyż jest on „unowocześnioną wersją dramatu szekspirowskiego. To Szekspir pierwszy zerwał z regułami tragedii antycznej, „rozprzestrzenił” świat dramatu, zlikwidował jedność miejsca, akcji i czasu, wprowadził sceny zbiorowe i synkretyzm uczynił cechą dramatu. Jeśli więc przypomnimy sobie „Antygonę” i „Makbeta” i przyrównamy do nich np. „Dziady” czy „Kordiana” to nie mamy wątpliwości że wzorem romantyków był Szekspir.

1

20

---