1. Samorząd terytorialny - organizacja i kompetencje.
1.1. Samorząd terytorialny na poziomie gminy (rozstrzygnięcia reformy z 1990 r. oraz dalsze zmiany).
W czerwcu 1989 odbyły się wybory do Sejmu i Senatu (rezultat ustaleń zawartych przy „okrągłym stole” - 6.02 - 5.04. 1989) - pierwsze po wojnie demokratyczne wybory parlamentarne.
Zmiana zasad zarządzania krajem - obok administracji rządowej (którą wcześniej reprezentowali wojewodowie) została ustanowiona administracja samorządowa (gminna) - jako organ zarządzania lokalnego (wyłoniony w demokratycznych wyborach samorządowych na szczeblu lokalnym).
W pełni samorządowe wybory do rad gminy odbyły się 27.05.1990 - od tej daty działają na szczeblu gminy rady gminy, które posiadają uprawnienia do zarządzania społecznościami lokalnymi (ustawa z 8.03.1990).
Samorząd terytorialny - oparta na przepisach, zdecentralizowana administracja publiczna, wykonywana przez lokalne (nikomu nie podporządkowane) władze; samorząd terytorialny związany jest z pełnieniem pewnych funkcji administracji publicznej, ze sprawowaniem funkcji władzy oraz samorząd terytorialny cechuje konsekwentna niezawisłość, samodzielność, wyrażająca się wykluczeniem go z jakiegokolwiek hierarchicznego podporządkowania poza obowiązującym powszechnie prawem; w wyniku wprowadzenia ustawy o samorządzie terytorialnym mieszkańcy gminy tworzą z mocy prawa wspólnotę samorządową; mieszkańcy gminy tworzą wspólnotę samorządową - podstawą samorządu terytorialnego jest teren, ludność oraz działalność (w tym również władza).
Ustawa o samorządzie terytorialnym:
- upodmiotowienie miast i gmin jako powszechnemu, przymusowemu związku mieszkańców
- gmina posiada własne, samorządowe organy władzy, wyłaniane w trakcje demokratycznych wyborów
-występuje wykluczenie hierarchicznego podporządkowania władz samorządów przy równoczesnym uprawnieniu ich do dobrowolnego tworzenia wszelkich samorządnych struktur ponadlokalnych odraz do demokratycznych podziałów władzy wewnątrz miast i gmin
- nastąpiło równoległe rozgraniczenie kompetencji organów rządowych i samorządu terytorialnego
- samorząd terytorialny odznacza się nowym statusem w układzie stosunków własnościowych, polegających na prawie do posiadania praw własności i innych praw majątkowych stanowiących mienie komunalne
- samorząd terytorialny uzyskał prawo do stałych przychodów (ustawa 30.10.1990 o dochodach gmin i zasadach subwencjonowania)
- samorząd terytorialny cechuje się ponadto pełną niezależnością dysponowania wyżej wymienionymi składnikami majątku rzeczowego i finansowego
- nadzór nad samorządem terytorialnym sprowadza się do kontroli jego działań - w trybie nadzoru sądowego
GMINA
Gmina - podstawowa jednostka w terenie (miejska, miejsko-wiejska, wiejska). Do zakresu działania gminy należą:
- wszystkie sprawy publiczne o znaczeniu lokalnym, które nie są zastrzeżone odrębnymi ustawami na rzecz innych podmiotów
- zadania, które zaspakajają zbiorowe potrzeby wspólnoty samorządowej
Do zadań własnych gminy należą sprawy (odpowiednie ustawy określają, które zadania własne gminy mają charakter obowiązkowy):
- ładu przestrzennego i gospodarki terenami i ochrony środowiska
- gminnych dróg i ulic, mostów, placów oraz organizacji ruchu drogowego
- wodociągów i zaopatrzenia w wodę, kanalizację, usuwania i oczyszczania ścieków komunalnych, utrzymywania czystości i porządku oraz urządzeń sanitarnych, wysypisk i unieszkodliwienia odpadów komunalnych, zaopatrzenia w energię elektryczną i cieplną
- lokalnego transportu zbiorowego
- ochrony zdrowia
- pomocy społecznej w tym ośrodków i zakładów opiekuńczych,
- komunalnego budownictwa mieszkaniowego
- oświaty, w tym szkół podstawowych, przedszkoli i innych placówek oświatowo-wychowawczych
- kultury, w tym bibliotek komunalnych i innych placówek upowszechnienia kultury
- kultury fizycznej, w tym terenów rekreacyjnych i urządzeń sportowych
- targowiska i hal targowych
- zieleni komunalnej i zadrzewień
- cmentarzy gminnych
- porządku publicznego i bezpieczeństwa obywateli oraz ochrony przeciwpożarowej i przeciwpowodziowej
- utrzymania gminnych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej oraz obiektów administracyjnych
- polityki prorodzinnej, w tym zapewnienia kobietom w ciąży opieki socjalnej, medycznej i prawnej
- wpierania i upowszechniania idei samorządowej
- promocji gminy
- współpracy z organizacjami pozarządowymi
- współpracy ze społecznościami lokalnymi i regionalnymi innych państw.
Obok zadań własnych gmina może realizować zadania z zakresu administracji rządowej oraz inne zdania zlecone jednostkom samorządu terytorialnego, zadania przyjęte przed jednostki samorządu terytorialnego do realizacji w drodze umowy lub porozumienia, zadania realizowane wspólnie z innymi jednostkami samorządu terytorialnego. Zadania własne gminy realizacja z funduszy gminy (które zdobywa przez zwiększenie dochodów własnych gminy lub subwencji); zadania zlecone z zakresu administracji rządowej gmina otrzymuje środki finansowe w wysokości koniecznej do ich realizacji.
Materialne możliwości realizowania zadań samorządów lokalnych jest:
- wyodrębnione mienie, będące własnością gminy
- dysponowanie stałymi, bieżącymi przychodami budżetowymi
- pełna swoboda w dysponowaniu zarówno mieniem, jak i środkami finansowymi
(przed wprowadzeniem ustawy o samorządzie terytorialnym żadna z wymienionych możliwości nie obowiązywał w stosunku do rad narodowych (dzisiejsze gminy) - rady miały przypisywane zadania, które same, bez wsparcia ze strony szczebla wyższego, nie były w stanie realizować (nie posiadały one pełnej swobody w dysponowaniu środkami finansowymi)
Samorząd terytorialny powołany na poziomie gminy ma zagwarantowane materialne podstawy działania, poprzez stworzenie systemu realnych dochodów organom samorządowym i przyznanie im swobody dysponowania nimi - budżet gminy powinien zawierać środki finansowe wystarczające na pokrycie wszystkich wydatków wiążących się z realizacją podstawowych potrzeb całej społeczności lokalnej
Gmina może tworzyć jednostki organizacyjne, zawierać umowy z innymi podmiotami (także pozarządowymi); gmina może prowadzić działalność gospodarczą wykraczającą poza zadania o charakterze użyteczności publicznej (określone odrębnymi przepisami prawa)
Źródła dochodów gmin:
- podatki lokalne (np. podatek rolny, od nieruchomości, od spadków i darowizn)
- opłaty lokalne (np. oplata targowa, miejscowa, administracyjna)
Władze gminy wyłaniane są w drodze demokratycznych wyborów w głosowaniu powszechnym (poprzez wybory i referendum) lub za pośrednictwem organów gminy (organy gminy - RADA GMINY, WÓJT) - od 2002 roku mamy do czynienia z bezpośrednimi wyborami wójta - równocześnie szereg uprawnień przysługujących uprzednio zarządowi gminy zostało przekazanych wójtowi; rada gminy kontroluje działalność wójta, gminnych jednostek organizacyjnych oraz jednostek pomocniczych gminy = KOMISJA REWIZYJNA; organem wykonawczym gminy jest wójt.
Wygaśnięcie mandatu wójta (a także burmistrza, prezydenta) następuje na wskutek:
- odmowy złożenia ślubowania
- pisemnego zrzeczenia się mandatu
- utraty prawa wybieralności lub braku tego prawa w dniu wyborów
- naruszenia ustawowych zakazów łączenia funkcji wójta z wykonywaniem funkcji lub prowadzenia działalności gospodarczej, określonych w odrębnych przepisach
- prawomocnego skazującego wyroku sądu, orzeczonego za przestępstwo umyślne
- orzeczenie trwałej niezdolności do pracy w trybie określonym w przepisach o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
- śmierci
- odwołania w drodze referendum
- mocą decyzji Prezesa Rady Ministrów na wniosek ministra właściwego do spraw administracji publicznej
- nieudzielenie absolutorium
1.2 Ogólne założenia reformy administracji publicznej z 1998 r.
Z dniem 1.01.1999 na mocy odpowiedniej ustawy, wprowadzono w Polsce zasadniczy trójstopniowy podział terytorialny państwa - GMINY, POWIATY, WOJEWÓDZTWA - utworzono 16 województw:
1. dolnośląskie
2. kujawsko-pomorskie
3. lubelskie
4. lubuskie
5. łódzkie
6. małopolskie
7. mazowieckie
8. opolskie
9. podkarpackie
10. podlaskie
11. pomorskie
12. śląskie
13. świętokrzyskie
14. warmińsko - mazurskie
15. wielkopolskie
16. zachodniopomorskie
Utworzono - 16 województw, 308 powiatów ziemskich, 64 powiaty grodzkie (miejskie) oraz 2489 gmin.
Cele reformy:
- zwiększenie sterowalności państwa poprzez przeniesienie wielu zadań i kompetencji z poziomu władzy centralnej do województw, powiatów i gmin - skupienie aktywności władz centralnych na problemach strategicznych z punktu widzenia funkcjonowania państwa
- uporządkowanie systemu terytorialnego poprzez utworzenie dwóch kolejnych kategorii jednostek samorządu terytorialnego (województwa i powiatu), podmiotów prawa publicznego
- zmiana systemu gromadzenia i wydatkowania środków finansowania na cele publiczne (odejście od zasady silnej centralizacji finansów publicznych
- budowa demokratycznych instytucji społeczeństwa obywatelskiego
- przystosowanie organizacji terytorialnej kraju i struktur samorządu terytorialnego do standardów obowiązujących w UE
Reforma administracyjna:
- stwarzała szanse na możliwość kierowania naturalnego awansu elit politycznych
- ukształtowała profesjonalną służbę cywilną (nie podlegającej wpływom politycznym)
- została zapoczątkowana w Polsce w 1990 roku - była zgodnie z zapisami Konstytucji RP z 1997 roku kontynuowana, czego następstwem było przyjęcie w 1998 roku szeregu ustaw decydującego o wprowadzeniu samorządu terytorialnego
- w wyniku wprowadzenia reformy administracji publicznej nastąpiła decentralizacja ustroju administracyjnego państwa i finansów publicznych, zgodnie z zasadami ustrojowymi Rzeczypospolitej, zapisanymi w Konstytucji RP (1. zasada unitarności państwa, 2. zasada pomocniczości (subsydiarności) oraz solidarności, 3. zasada przysługiwania samorządowi istotnej części zadań publicznych, wykonywanych w imieniu własnym i na własna odpowiedzialność, 4. zasada domniemania kompetencji samorządu)
W nowym ustroju administracyjnym państwa wprowadzono samodzielne podmioty na trzech poziomach władzy - to znaczy - poziom gminy, powiatu i województwa - podmioty samorządowe działać będą na zasadach komplementarności, nie zaś w układzie hierarchicznych zależności (podporządkowania)
1. Zasada unitarności:
- na terytorium całego kraju obowiązują jednakowe normy i przepisy prawne, tworzone i zatwierdzane przez państwową władzę ustawodawczą
- nie przyznano organom zarządzającym na określonym terytorium państwa kompetencji do stanowienia przepisów prawa bez ingerencji władz państwowych
2. Zasada pomocniczości:
- wywodząca się ze Starego Testamentu
- uznanie człowieka za podstawowy podmiot, zaś instytucje powinny być tworzone jako pomocnicze w stosunku do jego poczynań
- pomocniczość nie oznacza hierarchicznej zależności
3. Zasada przysługiwania samorządowi istotnej części zadań publicznych, wykonywanych w imieniu własnym i na własna odpowiedzialność:
- przekazanie zadań i kompetencji, uprawnień i wyposażenia w samodzielność podmiotom samorządu terytorialnego - decentralizacja władzy publicznej
4. Zasada domniemania kompetencji samorządu:
- odpowiedzialność samorządu terytorialnego za realizację przyznanych mu zadań
1.3. Ogólna charakterystyka zakresu zadań i kompetencji poszczególnych poziomów administracji publicznej w województwie.
WOJEWÓDZTWO
Regulacje prawne dotyczące województwa w nowej strukturze administracji publicznej zawarte są w dwóch ustawach - ustawa o samorządzie województw z 5.06.1998 oraz w ustawie o administracji rządowej w województwie z 5.06.1998.
Mieszkańcy województwa tworzą z mocy prawa regionalną wspólnotę samorządową
Województwo - jednostka samorządu terytorialnego - regionalna wspólnota samorządowa, największa jednostka zasadniczego podziału terytorialnego kraju, utworzona w calu wykonywania administracji publicznej; samorząd województwa wykonuje określone ustawami zadania publiczne w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność, dysponuje mieniem własnym oraz prowadzi samodzielną gospodarkę finansową na podstawie budżetu, województwo posiada osobowość prawną
Zakres działalności samorządu województwa:
- edukacja publiczna w tym szkolnictwo wyższe
- promocja i ochrona zdrowia
- kultura i ochrona dóbr
- pomoc społeczna
- polityka prorodzinna
- modernizacja terenów wiejskich
- zagospodarowanie przestrzenne
- ochrona środowiska
- gospodarka wodna, w tym ochrona przeciwpowodziowa
- drogi publiczne i transport
- ochrona praw konsumenta
- obronność
- bezpieczeństwo publiczne
- przeciwdziałanie bezrobociu i aktywizacja lokalnego rynku pracy
Cele i zadania jakie powinien realizować samorząd wojewódzki, zapisane są w ustawie; samorząd wojewódzki powinien:
- tworzyć i dbać o sprzyjające warunki rozwoju gospodarczego regionu
- zajmować się utrzymaniem i rozbudową infrastruktury społecznej i technicznej o zasięgu wojewódzkim
- dbać o poziom wykształcenia regionalnej społeczności
- wspierać współpracę strefy nauki i gospodarki w celu podniesienia poziomu innowacyjności regionalnych podmiotów
- sprawować politykę samorządu wojewódzkiego zgodnie z wolą ustawodawcy, obejmować racjonalne wykorzystanie zasobów środowiska naturalnego
- łączyć dbałość o środowisko naturalne wraz z promocją jego walorów, w celu przyciągania inwestorów i turystów
Zakres działalności samorządu województwa można podzielić na trzy zasadnicze grupy:
I - cele strategii rozwoju województwa
II - obszary zainteresowania polityki rozwoju województwa
III - zadania o charakterze ogólnym
GRUPA I
- pobudzanie aktywności gospodarczej oraz podniszczenie poziomu konkurencyjności innowacyjności gospodarki województwa
GRUPA II
- tworzenie warunków rozwoju gospodarczego, w tym kierowanie rynku pracy, wspieranie rozwoju nauki i współpracy między strefą nauki i gospodarki, popieranie postępu technologicznego oraz innowacji
GRUPA III
- edukacja publiczna, w tym szkolnictwo wyższe
Organami samorządu województwa są sejmiki oraz zarząd - do wyłącznej właściwości sejmiku wojewódzkiego należy, między innymi:
- uchwalenie strategii rozwoju województwa oraz wieloletnich programów wojewódzkich, ponadto uchwalenie planu zagospodarowania przestrzennego
Województwo samorządowe dysponuje mieniem, na które składają się własności i inne prawa majątkowe nabyte przez województwo lub inne wojewódzkie osoby prawne; województwo prowadzi samodzielną gospodarkę finansową na podstawie własnego budżetu
Administrację publiczną w województwie wykonują:
1) organy administracji rządowej:
a. wojewoda sprawujący władzę administracji ogólnej,
b. organy administracji niezespolonej
2) organy samorządu województwa
Administrację rządową na obszarze województwa wykonują:
1. wojewoda
2. działający pod zwierzchnictwem wojewody kierownicy zespolonych służb, inspekcji, wykonujący zadania i kompetencje określone w ustawach, w imieniu:
- wojewody, z ustawowego uposażenia
- własnym, jeżeli ustawy tak stanowią
3. organy administracji niezespolonej
4. organy samorządu terytorialnego, jeżeli wykonywanie zadań administracji rządowej wynika z ustawy lub zawartego porozumienia
5. działający pod zwierzchnictwem starosty kierownicy powiatowych służb, inspekcji i straży, wykonujący zadania i kompetencje określone w ustawach
6. organy innych samorządów, jeżeli wykonywanie zadań administracji rządowej następuje na podstawie ustawy lub porozumienia
Wojewoda jest przedstawicielem Rady Ministrów w województwie, zwierzchnikiem zespolonej administracji rządowej, organem nadzoru nad jednostkami samorządu terytorialnego, organem wyższego stopnia w rozumieniu przepisów o postępowaniu administracyjnym oraz reprezentantem Skarbu Państwa (w zakresie i na zasadach określanych w odrębnych ustawach)
Odpowiedzialność za wykonywanie podstawowych funkcji państwa na określonym obszarze spoczywa na oznaczonym, jednoosobowym organie - władza administracji ogólnej na poziomie województwa została przypisana wojewodzie)
Na szczeblu wojewódzkim do kategorii służb, inspekcji i straży zespolonych z urzędem wojewody zaliczono:
- Inspekcje Handlową
- Służbę Ochrony Zabytków
- Inspekcję Skupu i Przetwórstwa Artykułów Rolnych
- Inspekcję Sanitarną
- Policję
- Inspekcję Ochrony Środowiska
- Państwową Straż Pożarną
- Inspekcję Farmaceutyczną
- Inspekcję Budowlaną
- Inspekcję Ochrony Roślin
- Inspekcję Nasienną
- Inspekcję Weterynaryjną
Ograny administracji:
a. zespolone (posiada następujące wymiary - wymiar organizacyjny, finansowy, osobowy, kompetencyjny)
b. niezespolone (np. regionalni inspektorzy celni, dyrektorzy urzędów statystycznych)
Obowiązującą zasadą w przypadku administracji rządowej na szczeblu wojewódzkim jest bezwarunkowe zespolenie w jednym urzędzie marszałkowskim - pod zwierzchnictwem marszałka - ścisłe zespolenie administracji ogólnej i specjalnej jedynie w przypadku samorządowej administracji wojewódzkiej na szczeblu wojewódzkim jest jej bezwarunkowe zespolenie w jednym urzędzie marszałkowskim - pod zwierzchnictwem marszałka (przed reformą wojewoda był jedynym gospodarzem terenu, teraz zaś ustawa kompetencyjna sytuuje wojewodę jako reprezentanta rządu, czuwającego nad przestrzeganiem prawa, zapewnieniem bezpieczeństwa oraz spełnianiem określonych prawem standardów publicznych - po wprowadzeniu reformy wojewoda ma reprezentować rząd i interesy państwa, a zależeć powinien jedynie od premiera - wojewoda nie będzie realizował żadnych zadań ani prowadził żadnych instytucji świadczących usługi publiczne).
Gospodarzem w województwie stał się marszałek sejmiku - samorząd mieszkańców odpowiada za rozwój gospodarczy i cywilizacyjny regionu - określa on strategię rozwoju województwa, prowadzi politykę rozwoju województwa
Organem stanowiącym i kontrolnym samorządu wojewódzkiego jest sejmik (wyłoniony na drodze demokratycznych wyborów na czteroletnią kadencję); ciałem wykonawczym jest zarząd wybierany przez sejmik - sejmik wybiera spośród swego grona marszałka województwa, który kieruje pracami zarządu.
POWIAT
Powiat - został powołany jako szczebel pośredni administracji publicznej i pełni rolę uzupełniającą w zakresie tych zadań publicznych, które przekraczają możliwości przeciętnej gminy (przeciętny powiat liczy ok. 100 tys. mieszkańców).
Powiat podejmuje usługi publiczne i zadania prowadzone na użytek społeczności wszystkich gmin grupowanych w ramach wydzielonego terytorium, nazywanego powiatem - mieszkańcy powiatu tworzą prawną lokalną wspólnotę samorządową.
Powiat wykonuje zadania przyznane ustawami we własnym imieniu i na własną odpowiedzialność - podobnie jak województwo i gmina posiada własną osobowość prawną; powiat wykonuje zadania publiczne o charakterze ponadgminnym w zakresie:
- edukacji publicznej
- promocji i ochrony zdrowia
- polityki społecznej
- polityki prorodzinnej
- wspierania osób niepełnosprawnych
- transportu zbiorowego i dróg publicznych
- kultury i ochrony dóbr kultury
- kultury fizycznej i turystyki
- geodezji, kartografii i katastru
- gospodarki nieruchomościami
- administracji architektoniczno- budowlanej
- gospodarki wodnej
- ochrony środowiska i przyrody
- rolnictwa, leśnictwa i rybactwa śródlądowego
- porządku publicznego i bezpieczeństwa obywateli
- ochrony przeciwpowodziowej, przeciwpożarowej i zapobieganiu innym nadzwyczajnym zagrożeniom życia i zdrowia ludzi oraz środowiska
- przeciwdziałaniu bezrobociu oraz aktywizacji lokalnego rynku pracy
- ochrony praw konsumenta
- utrzymania powiatowych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej oraz obiektów administracyjnych
- obronności
- promocji powiatu
- współpracy z organizacjami pozarządowymi
Największą część budżetu powiat przeznacza na oświatę - powiat odpowiada za budowanie, utrzymanie i remonty szkół średnich, zawodowych specjalistycznych, artystycznych, za funkcjonowanie powiatowych bibliotek, ośrodków kultury, zespołów artystycznych, ośrodków sportowo - rekreacyjnych.
W gestii samorządu powiatowego jest budowa, remontowanie, utrzymanie i oświetlenie dróg powiatowych, organizacja transportu publicznego między gminami, zarządzanie na drogach gminnych i powiatowych.
Powiat powinien dbać o bezpieczeństwo publiczne oraz dbałość o mieszkańców znajdujących się w trudnej sytuacji życiowej.
Administracja powiatowa ma za zadanie przestrzeganie prawa budowlanego, sprawowanie nadzoru ekologicznego i sanitarnego.
Rozstrzygnięcia w sprawach powiatu podejmowane są poprzez wybory, referendum lub za pośrednictwem organów powiatu - organami powiatu są:
- rada powiatu (organ stanowiący i kontrolny powiatu, kadencja trwa 4 lata, licząc od daty wyborów, radni wybierani są w wyborach bezpośrednich, rada powiatu wybiera zarząd powiatu, w którego skład wchodzą starosta (jako przewodniczący) oraz wicestarosta i pozostali członkowie
- zarząd powiatu
Zespolenie w powiecie w ramach administracji publicznej służby, inspekcji i straży wyraża się w zwierzchnictwie starosty od odpowiednimi jednostkami i obejmuje pięć rodzajów służb:
- komendy powiatowej policji
- komendy państwowej straży pożarnej
- inspektorów weterynaryjnych
- inspektorów sanitarnych
- inspektorów nadzoru budowlanego
(na poziomie powiatu nie ma zespolenia kompetencyjnego, kierownicy służb działają zawsze w imieniu własnym, a nie w imieniu starosty i nie ma możliwości przejęci ich kompetencji przez starostę - starosta zatwierdza programy działania tych służb, kieruje ich wspólnymi działaniami w sytuacjach szczególnych i w pewnych uzasadnionych przypadkach zleca przeprowadzenie kontroli)
W ramach zespolenia służb, inspekcji i straży występuje, podobnie jak w przypadku województwa, dwukierunkowe podporządkowanie zwierzchnikowi służbowemu - zwierzchnik służbowy sprawuje nadzór fachowy, operacyjny, profesjonalny - każdy kierownik służby zespolonej ponosi odpowiedzialność przed swoim zwierzchnikiem - wojewodzie przysługuje prawo do wszczęcia postępowania dyscyplinarnego wobec każdego pracownika administracji zespolonej i niezespolonej.
2. Finansowe podstawy samorządu terytorialnego
Samorząd terytorialny w Polsce został reaktywowany w 05.1990 r. - pierwszą i przez ponad 8 lat jedyną jego jednostką terytorialną była gmina - od 1999 r. powstają jeszcze powiaty i województwa (te ostatnie - w takich samych granicach jak jednostki administracji rządowej
2.1. Formy organizacyjne w sektorze samorządowym.
Jednostka budżetowa - podstawowa forma organizacyjna w sektorze publicznym w ogóle; nie może ona prowadzić działalności gospodarczej, a wszystkie wydatki pokrywa z budżetu danej jednostki samorządu terytorialnego, przekazując do tegoż budżetu pobrane dochody - przykładem samorządowej jednostki budżetowej może być szkoła, urząd gminy, izba wytrzeźwień
Zakład budżetowy - tworzona w sytuacji, gdy prowadzona działalność daje możliwości sfinansowania wydatków własnych przychodów - jeśli te nie wystarczają, może on otrzymywać różne dotacje z budżetu macierzystej jednostki samorządu terytorialnego - do tego budżetu zakład budżetowy przekazuje wypracowana nadwyżkę.
Gospodarstwo pomocnicze - wyodrębniona z jednostki budżetowej część jej działalności podstawowej lub działalności uboczna.
Środek specjalny - środki finansowe jednostki budżetowej ulokowane na odrębnym rachunku bankowym - wydatki przeznacza się na cele wskazane w uchwale, na cele wskazane przez darczyńcę lub spadkodawcę albo na remont lub odtworzenie mienia .
Fundusz celowy - tworzony na podstawie ustawy, która określa źródła jego przychodów (może być nim dotacja budżetowa) - wydatki przeznaczone są na realizację zadań statutowych - możliwość tworzenia przez jednostki samorządu terytorialnego funduszy celowych są ograniczone - fundusz celowy może posiadać osobowość prawną
2.2 Budżet samorządowy i jego dochody.
Podstawą gospodarki finansowej jednostki samorządu terytorialnego jest jej budżet - zgodnie z ustawą o finansach publicznych jest to roczny plan dochodów i wydatków oraz przychodów i rozchodów tej jednostki oraz przychodów i wydatków jej zakładów budżetowych, gospodarstw pomocniczych jednostek budżetowych, środków specjalnych i funduszy celowych
Dochodami budżetowymi są daniny publiczne, w tym zwłaszcza podatki, a także opłaty, dochody z mienia, spadki i inne.
Przychody - środki uzyskane
Wydatki - środki budżetowe przeznaczone na sfinansowanie realizowanych przez jednostki samorządu terytorialnego zadań
Rozchody - kierunki rozdysponowania środków pieniężnych lub rzeczowych (składników aktywów) pozostających w dyspozycji podmiotów gospodarczych, w związku z prowadzoną przez nie działalnością gospodarczą i realizacją ich określonych celów.
DOCHODY GMINY
1. Wpływy z podatków:
- od nieruchomości
- rolnego
- leśnego
- od środków transportowych
- dochodowego od osób fizycznych, opłacanego w formie karty podatkowej
- od posiadania psów
- od spadków i darowizn
- od czynności cywilnoprawnych
2. Wpływy z opłat:
- skarbowej
- lokalnej (targowej, miejscowej, administracyjnej)
- eksploatacyjnej (w 60%)
- innych, pobieranych na podstawie odrębnych przepisów
3. Dochody uzyskiwane przez jednostki budżetowe gminy oraz wpłaty od zakładów budżetowych i gospodarstw pomocniczych jednostek budżetowych gminy
4. Dochody z majątku gminy
5. Spadki, zapisy i darowizny
6. Dochody z kar pieniężnych i grzywien
7. 5 % dochodów uzyskiwanych na rzecz budżetu państwa w związku z realizacją zadań z zakresu administracji rządowej i innych
8. Odsetki od udzielonych pożyczek
9. Odsetki od nieterminowo przekazywanych dochodów gminy
10. Odsetki od środków finansowych na rachunkach bankowych gminy
11. Dotacje z budżetów innych jednostek samorządu terytorialnego
12. Inne dochody należne gminie na podstawie odrębnych przepisów
DOCHODY POWIATÓW
1. Wpływy z opłat
2. Dochody uzyskiwane przez jednostki budżetowe powiatu oraz wpłaty od zakładów budżetowych i gospodarstw pomocniczych jednostek budżetowych powiatu
3. Dochody z majątku powiatu
4. Spadki, zapisy i darowizny
5. Dochody z kar pieniężnych i grzywien
6. 5 % dochodów uzyskiwanych na rzecz budżetu państwa w związku z realizacją zadań z zakresu administracji rządowej i innych
7. Odsetki od udzielonych pożyczek
8. Odsetki od nieterminowo przekazywanych dochodów powiatu
9. Odsetki od środków finansowych na rachunkach bankowych powiatu
10. Dotacje z budżetów innych jednostek samorządu terytorialnego
11. Inne dochody należne gminie na podstawie odrębnych przepisów
DOCHODY WOJEWÓDZTW
1. Dochody uzyskiwane przez jednostki budżetowe powiatu oraz wpłaty od zakładów budżetowych i gospodarstw pomocniczych jednostek budżetowych województwa
2. Dochody z majątku województwa
3. Spadki, zapisy i darowizny
4. Dochody z kar pieniężnych i grzywien
5. 5 % dochodów uzyskiwanych na rzecz budżetu państwa w związku z realizacją zadań z zakresu administracji rządowej i innych
6. Odsetki od udzielonych pożyczek
7. Odsetki od nieterminowo przekazywanych dochodów województwa
9. Odsetki od środków finansowych na rachunkach bankowych województwa.
10. Dotacje z budżetów innych jednostek samorządu terytorialnego
11. Inne dochody należne gminie na podstawie odrębnych przepisów
2.4 Rodzaje gmin
Statut gminy:
- gmina wiejska
- gmina miejsko-wejskie
- miejskie
Czynniki różniące gminy:
- statut
- wielkość
- położenie
- dominująca/znacząca gospodarka
- postawa władz gminy wobec spraw lokalnych
2.5 Ważniejsze źródła dochodów gmin
podatek od nieruchomości - regulowany ustawą o podatkach i opłatach lokalnych, opodatkowaniu podatkiem od nieruchomości podlegają trzy rodzaje nieruchomości - budynki, budowle związane z prowadzeniem działalności gospodarczej (poza rolniczą lub leśną) oraz grunty, o ile nie są objęte przepisami o podatkach rolnym lub leśnym; podstawę opodatkowania stanowi dla budynków lub ich części - powierzchnia użytkowa w metrach kwadratowych, dla gruntów - powierzchnia, dla budowli - wartość zamortyzowana, sprzed amortyzacji, albo wartość rynkowa; podatek od nieruchomości pobierają urzędy gminu - można go wpłacać bezpośrednio lub przez inkasenta (np. sołtysa)
podatek rolny - opodatkowaniu podatkiem rolnym podlegają grunty sklasyfikowane w ewidencji gruntów i budynków jako użytki rolne lub jako grunty zadrzewione i zakrzewione na użytkach rolnych, z wyjątkiem gruntów zajętych na prowadzenie działalności gospodarczej innej niż działalność rolnicza; podatek rolny pobierają urzędy gminy - najczęściej płaci się go z wykorzystaniem pośrednictwa sołtysa
podatek od czynności cywilnoprawnych - wprowadzony w 2001 roku, przedmiot opodatkowania stanowią tytułowe czynności cywilnoprawne, podatki płaczą strony czynności cywilnoprawnych oraz spółki z osobowością prawną w przypadku podwyższenia kapitału zakładowego lub akcyjnego, podatek od czynności cywilnoprawnych podatnicy wpłacają samo w kasie lub na rachunek urzędu skarbowego
opłata skarbowa
opłata adiacencka - pobierana na podstawie ustawy o gospodarce nieruchomościami - jej przedmiotem jest wzrost wartości nieruchomości gruntowej wynikające z dwóch rodzajów przedsięwzięć - budowy komunalnej infrastruktury technicznej oraz przeprowadzania operacji scalania i podziału lub tylko podziału gruntów
opłata eksploatacyjna - pobierana na podstawie prawa geologicznego i górniczego
opłaty za zezwolenia na sprzedaż napojów alkoholowych
SUBWENCJA - dla gmin składa się z trzech części:
- wyrównawczej
- równoważącej
- oświatowej
Część wyrównawcza
składa się z dwóch kwot: podstawowej i uzupełniającej
kwota podstawowa przyznawana jest gminom, które - z różnych, najczęściej niezależnych od ich władz, przyczyn - nie są w stanie zebrać dostatecznych środków z podatków: od nieruchomości, rolnego, leśnego, od środków transportowych, od czynności cywilnoprawnych, od osób fizycznych, opłacanego w formie karty podatkowej, z opłat: skarbowej i eksploatacyjnej oraz z udziałów w obu podatkach dochodowych; kwotę uzupełniającą otrzymują tylko gminy, w których gęstość zaludnienia jest niższa od przeciętnej kraju
Część równoważąca
stanowi sumę wpłat, jakie zobowiązane są dokonywać gminy uzyskujące dochody wynoszące ponad 150% średniej krajowej
Część oświatowa
ustalana łącznie dla wszystkich jednostek samorządu terytorialnego i dzielona między gminy, powiaty i województwa na podstawie algorytmu opracowanego przed ministra edukacji narodowej i sportu
Od 1 stycznia 1999 r. obowiązuje w Polsce trójszczeblowa struktura samorządu terytorialnego:
- samorząd gminny (trzy rodzaje gmin: miejskie, miejsko-wiejskie i wiejskie (zbiorowe, wielowioskowe); rada gminy może w obrębie gminy tworzyć mniejsze jednostki administracyjne (tzw. jednostki pomocnicze gminy): sołectwa, dzielnice, osiedla lub inne jednostki; gmina realizuje zadania poprzez swoje organy: radę gminy (organ stanowiący i kontrolny) oraz wójta, burmistrza lub prezydenta miasta (organ wykonawczy);
kompetencje wójta:
- wykonywanie uchwał
- przygotowywanie projektów uchwał
- przygotowywanie projektu budżetu
- sprawowanie funkcji kierownika urzędu
- reprezentowanie gminy na zewnątrz)
- samorząd powiatowy (samorząd powiatowy stanowi drugi szczebel samorządu terytorialnego w Polsce obok samorządu gminnego i samorządu województwa; samorząd powiatowy posiada możliwość kształtowania własnej wewnętrznej organizacji, m.in. wyboru organów samorządu powiatowego (rada powiatu, zarząd powiatu), a także stanowienia poprzez te organy aktów prawa miejscowego; powiaty tworzone są przez kilka gmin (wiejskich, wiejsko-miejskich, miejskich); organem władzy wykonawczej w powiecie jest zarząd powiatu, któremu przewodniczy starosta - zarząd ze starostą jest wybierany przez radę powiatu)
- samorząd województwa (zakres działania samorządu województwa nie narusza samodzielności powiatu i gminy, a organy samorządu województwa nie stanowią wobec powiatu i gminy organów nadzoru lub kontroli oraz nie są organami wyższego stopnia w postępowaniu administracyjnym; samorząd województwa wykonuje określone ustawami zadania publiczne w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność, dysponuje mieniem wojewódzkim oraz prowadzi samodzielnie gospodarkę finansową na podstawie budżetu; województwo ma osobowość prawną - samorząd województwa, na podstawie upoważnień ustawowych, stanowi akty prawa miejscowego obowiązujące na obszarze województwa)
Kompetencje:
1. RADA GMINY:
Do wyłącznej właściwości rady gminy należy:
- uchwalanie statutu gminy,
- powoływanie i odwoływanie sekretarza oraz skarbnika gminy, który jest głównym księgowym budżetu,
- uchwalanie budżetu gminy oraz przyjmowanie sprawozdań z działalności finansowej gminy i udzielanie absolutorium zarządowi z tego tytułu,
- uchwalanie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego,
- uchwalanie programów gospodarczych,
- ustalanie zakresu działania sołectwa i dzielnicy (osiedla) oraz przekazywanie im składników mienia do korzystania,
- podejmowanie uchwał w sprawach podatków i opłat w granicach określonych w odrębnych ustawach,
- podejmowanie uchwał w sprawach majątkowych gminy, przekraczających zakres zwykłego zarządu, dotyczących:
nabycia, zbycia i obciążania nieruchomości gruntowych oraz ich wydzierżawiania lub najmu na okres dłuższy niż trzy lata, o ile ustawy szczególne nie stanowią inaczej,
przyjmowania lub odrzucania spadków i zapisów,
emitowania obligacji oraz określania zasad ich zbywania, nabywania i wykupu przez wójta,
zaciągania długoterminowych pożyczek,
ustalania maksymalnej wysokości pożyczek krótkoterminowych, zaciąganych przez zarząd w roku budżetowym,
zobowiązań w zakresie podejmowania inwestycji i remontów o wartości przekraczającej granicę ustaloną corocznie przez radę gminy,
tworzenia i przystępowania do spółek i spółdzielni oraz rozwiązywania i występowania z nich,
określania zasad wnoszenia, cofania i zbywania udziałów i akcji przez wójta,
tworzenia, likwidacji i reorganizacji przedsiębiorstw, zakładów i innych gminnych jednostek organizacyjnych oraz wyposażania ich w majątek,
określanie wysokości sumy, do której wójt może samodzielnie zaciągać zobowiązania,
- podejmowanie uchwał w sprawach współdziałania z innymi gminami oraz wydzielanie na ten cel odpowiedniego majątku,
- podejmowanie uchwał w sprawach współpracy ze społecznościami lokalnymi i terytorialnymi innych państw oraz przystępowania do międzynarodowych zrzeszeń społeczności lokalnych i regionalnych,
- podejmowanie uchwał w sprawach: herbu gminy, nazw ulic i placów publicznych oraz wznoszenia pomników,
- nadawanie honorowego obywatelstwa gminy,
- podejmowanie uchwał w sprawie zasad dzielenia stypendiów dla uczniów i studentów,
- stanowienie w innych sprawach zastrzeżonych ustawami do kompetencji rady gminy.
2. RADA POWIATU:
Zakres działania rady to:
- stanowienie prawa miejscowego
- wybór i odwołanie zarządu
- powołanie i odwołanie na wniosek starosty skarbnika powiatu
- uchwalenie budżetu
- stanowienie o kierunkach działania zarządu powiatu oraz rozpatrywanie sprawozdań z działalności zarządu, w tym działalności finansowej
- rozpatrywanie sprawozdania z wykonania budżetu oraz podejmowanie uchwały o udzielaniu bądź nieudzielaniu absolutorium dla zarządu z tego tytułu
Wybory do rady powiatu:
- radni wybierani w wyborach bezpośrednich
- w powiatach do 40000 mieszkańców wybieranych jest 15 radnych, oraz po dwóch na każde następne rozpoczęte 20000 mieszkańców jednak nie więcej niż 29 radnych.
- bierne prawo wyborcze przysługuje osobie mającej prawo wybierania do danej rady
- czynne prawo wyborcze przysługuje każdemu 18-letniemu obywatelowi, który na stałe zamieszkuje na terenie danej gminy i jest wpisany w danej gminie do stałego rejestru wyborców.
Prawa wybierania nie mają osoby:
- pozbawione praw publicznych pełnomocnym orzeczeniem sądu
- pozbawione praw wyborczych orzeczeniem Trybunału Stanu
- ubezwłasnowolnione pełnomocnym orzeczeniem sądu
3. SEJMIK WOJEWÓDZTWA:
Sejmik stanowi akty prawa miejscowego, w tym statut województwa (jest on uchwalany po uzgodnieniu z Prezesem Rady Ministrów), zasady gospodarowania mieniem wojewódzkim, a także zasady i tryb korzystania z wojewódzkich obiektów i urządzeń użyteczności publicznej.
Sejmik uchwala strategię rozwoju województwa oraz wieloletnie programy wojewódzkie.
Do wyłącznej właściwości sejmiku należy również uchwalanie planu zagospodarowania przestrzennego.
Sejmik uchwala także programy wojewódzkie służące realizacji ponadlokalnych i regionalnych celów publicznych.
Do wyłącznej właściwości sejmiku należy podejmowanie uchwały w sprawie trybu prac nad projektem uchwały budżetowej, podejmowanie uchwały w sprawie szczegółowości układu wykonawczego budżetu województwa.
Sejmik uchwala również budżet województwa i określa zasady udzielania dotacji z budżetu województwa.
Rozpatruje sprawozdania z wykonania budżetu, sprawozdania finansowe województwa oraz sprawozdania z wykonania wieloletnich programów województwa.
Podejmuje uchwały w sprawie udzielenia lub nieudzielenia absolutorium zarządowi województwa z tytułu wykonania budżetu.
Sejmik wybiera ponadto i odwołuje zarząd województwa, rozpatruje sprawozdania z jego działalności oraz powołuje i odwołuje, na wniosek marszałka województwa, skarbnika województwa, który jest głównym księgowym budżetu województwa.
ADMINISTRACJA RZĄDOWA
Administracja rządowa w Polsce dzieli się na:
- administrację rządową centralną, obejmującą też niezespoloną administrację rządową w województwie;
- administrację rządową terenową (wojewódzką), obejmującą w każdym województwie urząd wojewódzki oraz zespoloną administrację rządową w województwie (inspekcje i straże), na której czele stoi wojewoda.
Administracją rządową kieruje Rada Ministrów: Ministrowie kierują określonymi działami administracji rządowej lub wypełniają zadania wyznaczone im przez Prezesa Rady Ministrów. Zakres działania ministra kierującego działem administracji rządowej określają ustawy.
W administracji rządowej wyróżnia się dwa rodzaje stanowisk:
- stanowiska polityczne - zmieniające się wraz ze zmianą rządu (ministrowie, wojewodowie)
- stanowiska cywilne - działające niezależnie od rządu (przynajmniej w teorii), które powstały w celu zapewnienia zawodowego, rzetelnego, bezstronnego i politycznie neutralnego wykonywania zadań państwa, w urzędach administracji rządowej
Prezes Rady Ministrów jest zwierzchnikiem służbowym pracowników administracji rządowej.
Przedstawicielem Rady Ministrów w województwie jest wojewoda.
ADMINISTRACJA SAMORZĄDOWA
Administracja samorządowa - zespół organów publicznych powołanych do realizowania zadań państwa w terenie. Samorząd gminny, powiatowy czy samorząd województwa to utworzone z mocy prawa zrzeszenia wszystkich mieszkańców danej gminy, powiatu czy województwa, mające osobowość prawną i wypełniające zadania z zakresu administracji publicznej. Samorząd wykonuje zadania samodzielnie, na podstawie upoważnień i w ramach środków przyznanych mu przez Konstytucję i ustawy.
Państwo posiada jedynie możliwość nadzorowania poczynań samorządów, przy czym zakres nadzoru i jego formy są ograniczone i ściśle określone przez przepisy prawa. Samorząd terytorialny jako zrzeszenie podejmuje decyzje bądź przez samych mieszkańców (gminy, powiatu czy województwa), bądź przez swoje organy. Na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej istnieje trójstopniowy podział terytorialny. Jego jednostkami są:
- województwa (16),
- powiaty (308 powiatów ziemskich i 65 grodzkich - miast, na prawach powiatu)
- gminy (jest ich 2489); w gminach mogą być tworzone tzw. jednostki pomocnicze np. sołectwa, dzielnice, osiedla.
Administracja samorządowa występuje na szczeblu województwa (marszałek, sejmik, zarząd), powiatu (starosta, rada powiatu) oraz gminy (prezydent, burmistrz lub wójt, rada gminy). Szczególnym przypadkiem są miasta na prawach powiatu, gdzie znajduje się urząd miasta (prezydent i rada miasta). Należy zauważyć swoistą dwuwładzę na poziomie województwa, gdzie dwa urzędy mają ten sam zakres terytorialny i, jak pokazuje praktyka, nie do końca rozdzielne zadania.
Katalog zasad prawa wyborczego
1. powszechność
2. równość
3. tajność
4. bezpośredniość
5. proporcjonalny- system większościowy
POWSZECHNOŚĆ
określa krąg obywateli, którzy spełniając określone warunki prawne mają prawo wybierania (czynne) i bycia wybieranym (bierne)
cenzusy (płci, wieku, rasy, wykształcenia, wyznania), obecnie przyjecie ograniczeń:
- cenzus obywatelstwa
- wieku- problem świadomości podejmowania decyzji
- domicylu- zamieszkiwanie na terytorium państwa przez określony czas
Czynne prawo wyborcze w Polsce ma:
- obywatel polski
- ukończenie 18 lat
Bierne prawo wyborcze:
- pozbawienie praw publicznych prawo znacznym orzeczeniem
- ubezwłasnowolnienie prawomocnym orzeczeniem sądu
- pozbawienie praw wyborczych prawomocnym orzeczeniem
ukończenie odpowiedniego wieku:
radny- 18lat
poseł- 21lat
prezydent miasta- 25lat
senator- 30lat
prezydent- 35lat
RÓWNOŚĆ
- aspekt materialny- siła głosu każdego wyborcy jest taka sama,
liczba wyborów wpływa na liczbę mandatów (liczba osób w okręgu wpływa na liczbę deputowanych)
TAJNOŚĆ
- swoboda w podejmowaniu decyzji
- przepisy prawa regulują tę zasadę (kodeks karny)
- miejsca odosobnienia, zakodowane urny
= lista zadrukowana jednostronnie
BEZSPOŚREDNIOŚC
- my jako wyborcy bezpośrednio, wprost wybieramy reprezentantów
- bezpośrednie wybory= jednostopniowe (wielostopniowe np. w Stanach Zjednoczonych)
- wybory parlamentarne, zgłasza się listy poselskie
- wzmocnienie w postaci przymusu wyboru osobistego (nie przez Internet, pocztę czy pełnomocnika)
Radny (staropol. radźca, póź. rajca) - członek rady. Radnym może zostać każdy obywatel (jeżeli ukończył 18 lat i ma zaświadczenie o niekaralności). W Polsce najczęściej mianem radnych określa się członków wybieralnych organów samorządowych, np. rady gminy czy rady powiatu.
W Polsce wybiera się radnych czterech szczebli: wojewódzkim, powiatowym, gminnym oraz jednostek pomocniczych gminy (sołectwa, dzielnice, osiedla).
Radny jest przedstawicielem władzy lokalnej. Wykonując swoje prawa i obowiązki, powinien kierować się przede wszystkim dobrem wspólnoty samorządowej. Radnemu jako członkowi organu kolegialnego przysługuje roszczenie o zwrot kosztów podróży i prawo do diety. Wysokość pensji przysługującej radnemu nie może w ciągu miesiąca przekroczyć półtorakrotnej kwoty bazowej określonej w ustawie budżetowej, dla osób zajmujących kierownicze stanowiska państwowe. Radny korzysta z ochrony przewidzianej dla funkcjonariuszy publicznych. Głównym obowiązkiem radnego jest praca społeczna.
Do podstawowych czterech funkcji radnego należą:
- utrzymanie stałej więzi z mieszkańcami i ich organizacjami,
- uczestniczenie w pracach rady i jej komisji oraz innych instytucji samorządowych do których został wybrany lub desygnowany,
- wybór przewodniczącego rady,
- reprezentowanie wyborców w radzie gminy i w innych instytucjach samorządowych oraz troszczenie się o ich sprawy.
Wybrani radni podejmują najważniejsze decyzje w sprawach dotyczących gmin, powiatów, województw. Decydują na przykład o utrzymaniu szkół, przedszkoli, ośrodków zdrowia, remontach ulic i ochronie środowiska naturalnego.
- 18 -