polityka budżetowa, [Finanse]


1. Definicja polityki budżetowej

Polityka budżetowa (nazywana też czasem fiskalną) jest wyodrębniana - podobnie jak polityka pieniężna - ze względu na specyfikę środków, którymi się posługuje, a nie finalnych celów, które są wyznaczone w założeniach ogólnej polityki ekonomicznej państwa.

W miarę rozwoju finansów publicznych pojęcie budżetu zmieniało się.

Współcześnie budżet określa się jako „pewien zespół rachunków przedstawiających na okres jednego roku kalendarzowego wszelkie stałe wpływy i obciążenia państwa".

Zaletą tej definicji jest podkreślenie wewnętrznej istoty budżetu. Rachunek w tym rozumieniu jest liczbowym opisem gospodarki finansowej państwa, umożliwiającym jej kształtowanie i kontrolę. Gospodarka może być zrównoważona, ale może też przynosić deficyt lub nadwyżkę; takie same cechy charakteryzują też odzwierciedlający ją zespół rachunków. Budżet jest także pewną prezentacją programu działania rządu, w którym ogólne cele polityczne i społeczno-gospodarcze zostały przekształcone w konkretne, wyrażone liczbowo zamierzenia realizacyjne. Budżet jest więc zespołem narzędzi i środków służących do realizacji świadomie określanych zadań społeczno-gospodarczych państwa.

Polityka budżetowa zajmuje się sposobami wykorzystania dochodów i wydatków publicznych w celu realizacji zadań stojących przed państwem. Z jednej strony, dochody i wydatki budżetowe są wykorzystywane do zapewnienia wykonania okreslonych usług publicznych oraz ochrony istniejących instytucji polityczno-ustrojowych, z drugiej zaś, w celu zapewnienia rozwoju i ochrony określonych dziedzin i form działalności gospodarczej oraz realizacji określonych przemian w gospodarce.

2. Podmioty polityki budżetowej

Do podmiotów gospodarki budżetowej zalicza się organy państwowe i inne jednostki czynnie lub biernie uczestniczące w organizowaniu budżetowych przepływów redystrybucyjnych w celu realizacji zadań obej­mowanych ustawami budżetowymi.

Czynnymi (aktywnymi) podmiotami gospodarki budżetowej są te organy władzy państwowej i administracji rządowej lub także inne jednostki gospodarki państwowej, które mogą w określonym ustawowo trybie stanowić o wielkości dochodów i wydatków obejmowanych projektem ustawy budżetowej oraz o wprowadzanych do tej ustawy zmianach w trakcie wykonywania uchwalonej ustawy. Jednostki nie mające tych kompetencji są zobowiązane do przekazywania organom, którym są organizacyjnie podporządkowane, infor­macji potrzebnych tym organom dla właściwego wypełniania funkcji czynnych podmiotów gospodarki budżetowej.

Biernymi podmiotami gospodarki budżetowej są wszelkie pod­mioty działalności gospodarczej (w szerokim tego pojęcia znaczeniu) bez względu na ich formę własnościową obciążone świadczeniami na rzecz budżetu państwa oraz korzystające ze świadczeń budżetowych. Oznacza to, że mogą być nimi zarówno organy państwowe, będące czynnymi podmio­tami gospodarki budżetowej, jak i podporządkowane tym organom jednostki organizacyjne, nie mające kompetencji czynnych podmiotów gospodarki budżetowej, które są realizatorami dochodów i wydatków budżetowych, czyli inaczej mówiąc te wszystkie państwowe jednostki działalności gospodar­czej, które dokonują wpłat do budżetu z tytułu prowadzonej działalności. Biernymi podmiotami gospodarki budżetowej są również wszelkie niepań­stwowe podmioty działalności gospodarczej w szerokim tego pojęcia znaczeniu (przedsiębiorstwa prywatne i spółdzielcze, gospodarstwa konsumenckie itp.), obciążone świadczeniami na rzecz budżetu lub korzystające ze świadczeń budżetowych w wysokości wynikającej z ustawowego unormowania tych świadczeń.

Struktura i organizacja czynnych podmiotów gospodarki budżetowej jest bardzo zróżnicowana, w każdym kraju występują inne układy tych podmiotów i ich kompetencje dotyczące gospodarki budżetowej, dostosowane do warunków ustrojowych danego kraju. Z tych względów informacje podane w dalszym ciągu na ten temat zostaną ograniczone do systemu występującego w Polsce.

Czynnymi podmiotami gospodarki budżetowej są przede wszystkim naczel­ne organy władzy państwowej: parlament uchwalający na wniosek rządu ustawę budżetową i kontrolujący wykonanie przez rząd tej ustawy; rząd przedkładający parlamentowi projekt ustawy budżetowej i kierujący wykonywaniem uchwalonej ustawy przez centralne i terenowe organy administracji rządowej, wraz z podległymi im organizacyjnie jednostkami; a także te organy i inne jednostki, które aktywnie uczestniczą w przygotowaniu projektu ustawy budżetowej i w realizacji zadań obejmowanych uchwaloną przez parlament ustawą w trybie wynikającym z prawa budżetowego.

Parlament ma, z mocy ustawy konstytucyjnej, uprawnienia ustawoda­wcze i kontrolne wobec całej gospodarki budżetowej państwa. Szczególne znaczenie mają ustawy o prawie budżetowym, o wykonywaniu budżetu, o kontroli państwowej i inne, a zwłaszcza uchwalane corocznie ustawy budżetowe, a także podejmowane corocznie uchwały o zatwierdzaniu sprawo­zdań rządu z wykonania budżetu (połączone z udzieleniem rządowi ab­solutorium za rok sprawozdawczy).

Do rządu, czyli do Rady Ministrów należy: ustalanie głównych kierun­ków polityki budżetowej, związanej z realizacją programu społeczno-gospodarczego rządu, oraz wytycznych dla podmiotów aktywnie uczestniczących w pla­nowaniu budżetowym; uchwalanie przedkładanego parlamentowi projektu budżetu i następnie bieżące regulowanie gospodarki budżetowej w trakcie realizacji uchwalonego budżetu; przedkładanie parlamentowi ewentualnych wniosków o zmiany w uchwalonym budżecie (poza zmianami, które mogą być z mocy prawa przeprowadzane przez sam rząd. Ministra Finansów i innych ministrów). Rada Ministrów może przekazać niektóre ze swych uprawnień Ministrowi Finansów.

Organy resortowe administracji państwowej wraz z podporządkowanymi im organizacyjnie jednostkami zgodnie ze strukturą organizacyjną administracji rządowej są wykonawcami zadań budżetowych oraz sporządzają sprawozdania z wykonania budżetu w swoim zakresie działania. Ze względu na to organy te mają materiały i doświadczenia pozwalające na aktywne ich uczestniczenie w opracowaniu projektów budżetu w ramach zakreślonych przez wytyczne i zasady odnoszące się do planowania budżetowego. Organy resortowe występują też z wnioskami o zmiany wprowa­dzane do uchwalonych budżetów i o wykorzystanie rezerw budżetowych oraz są uprawnione do przeprowadzania we własnym zakresie określonych ustawowo zmian w uchwalonych budżetach i do wykorzystywania przewidzianych dla poszczególnych resortów rezerw budżetowych.

Szczególna rola przypada w gospodarce budżetowej państwa organom finansowym, których kompetencje nie ograniczają się do właściwych im jako organom resortowym. Organy finansowe są koordynatorami decyzji planistycznych i wykonawczych ogółu podmiotów gospodarki budżetowej, a ich uprawnienia regulacyjne w tym zakresie odnoszą się do wszelkiego rodzaju dochodów i wydatków budżetowych, związanych z działalnością poszczegól­nych organów resortowych wraz z podporządkowanymi im jednostkami organizacyjnymi. Funkcję tę wypełnia Minister Finansów w charak­terze centralnego organu finansowego państwa, któremu podlegają terenowe organy finansowe, takie jak izby skarbowe o zasięgu wojewódzkim i urzędy skarbowe o zasięgu lokalnym.

Do ważniejszych zadań Ministra Finansów należy instruowanie ogółu jednostek gospodarki budżetowej w zakresie przygotowania danych do projektu budżetu państwa, całościowe zestawienie oraz wykonywanie budżetu państwa, a przede wszystkim sprawowanie ogólnego nadzoru nad prawidłowością gospodarki budżetowej, wprowadzanie zmian do budżetu i wykorzystywanie rezerw budżetowych w zakresie przekraczającym kompetencje organów resortowych, sporządzanie sprawozdań z wykonania budżetu, przedkładanych do zatwierdzenia Radzie Ministrów, a przez tę Radę parlamentowi.

Do terenowych organów finansowych należą zadania związane z realizacją dochodów i wydatków budżetowych odnoszących się do ogółu jednostek, których siedziba mieści się w zasięgu działania tych organów, w tym również dochodów i wydatków budżetów samorządowych z mocy prawa lub na zlecenie wydziałów finansowych samorządu lokalnego przekazywanych następnie na rachunki bankowe właściwych budżetów samorządowych. Do izb skarbowych należy również kontrola finansowa ogółu jednostek obciążonych na rzecz budżetu państwa i korzystających ze świadczeń budżetowych. Izby skarbowe kontrolują również prawidłowość przeprowadzanych przez jednostki gospodarcze podwyżek cen produktów, współdziałając w tym zakresie z Minis­terstwem Finansów i urzędami antymonopolowymi.

Podstawową formą organizacyjno-prawną występowania jed­nostek organizacyjnych gospodarki budżetowej są w sferze gospodarki państwo­wej „jednostki budżetowe" oraz „zakłady budżetowe", dokonujące wpłat do budżetu i wykorzystujące środki budżetowe na realizację zadań podlegających finansowaniu lub dofinansowywaniu z budżetu państwa. Jako jednostki gos­podarki budżetowej można rozpatrywać również te przedsiębiorstwa państwo­we, które finansują swe zadania ze środków budżetowych (nie musi się to odnosić do całej działalności przedsiębiorstw, a jedynie do niektórych zadań, nie znajdujących pokrycia finansowego w dochodach tych przedsiębiorstw), co nie powinno się w zasadzie odnosić do skomercjalizowanych przedsiębiorstw państwowych.

W formie jednostek budżetowych prowadzone są organy ad­ministracji państwowej i w większości podporządkowane im organizacyjnie jednostki, prowadzące nieodpłatnie działalność usługową w sferze administracji państwowej, wymiaru sprawiedliwości i obrony narodowej lub także działalność usługową w sferze zaspokojenia potrzeb bytowych i socjalno-kulturalnych ludności o charakterze użyteczności publicznej. Organy administracji państwo­wej są prowadzone w formie jednostek budżetowych podobnie do podporząd­kowanych im organizacyjnie jednostek prowadzących nieodpłatnie działalność usługową ponieważ zawsze ponoszą wydatki na wynagrodzenia za pracę zakupy materiałów związanych z prowadzoną przez nie działalnością admini­stracyjną. Wydatki jednostek budżetowych są w obu tych przypadkach w całości wydatkami budżetowymi, a uzyskiwane ewentualnie przez nie dochody stanowią w całości dochody budżetowe. Zakłady budżetowe, finansujące wydatki (koszty) swej działal­ności z uzyskiwanych dochodów (przychodów) bez pośrednictwa budżetu państwa stanowią alternatywną wobec jednostek budżetowych formę występowania jednostek gospodarki budżetowej. W formie zakładów budżetowych są prowadzone jednostki podporządkowane organizacyjnie organom administracji państwowej, prowadzące odpłatnie działalność usługową o charakterze użyteczności publicznej w sferze zaspokojenia potrzeb bytowych i socjalno-kulturalnych ludności. Nie musi to być odpłatność wystarczająca mimo jej zrelacjonowania do kosztów prowadzonej przez poszczególne zakłady działalności na pełne pokrycie kosztów działalności (i to nie licząc w tych kosztach wydatków inwestycyjnych zakładów budżetowych, które są finansowane w całości z budżetu, analogicznie do wydatków na inwestycje jednostek budżetowych). Z budżetu są w związku z tym wypłacane dotacje dla zakładów, których dochody (przychody) nie wystar­czają na pokrycie ponoszonych przez nie wydatków (kosztów); z drugiej zaś strony do budżetu są odprowadzane ewentualne nadwyżki dochodów (przychodów) nad wydatkami (kosztami) zakładów budżetowych jeżeli te dochody są wyższe od wydatków, co zresztą dość rzadko występuje (przynajmniej, gdy zakłady te ograniczają się do działalności o charakterze użyteczności publicznej).

Gospodarkę finansową jednostek i zakładów budże­towych opiera się czasem na specjalnych zasadach, dostosowanych do przedmiotu i charakteru ich działalności, które umożliwiają ponoszenie nie­których wydatków (zwłaszcza inwestycyjnych) tych jednostek z funduszów tworzonych w tym celu w ramach gospodarki finansowej poszczególnych jednostek. Fundusze te są w każdym razie ściśle powiązane z budżetowym finansowaniem działalności poszczególnych jednostek.

We wszystkich jednostkach budżetowych jest ponadto możliwe finansowe lub organizacyjne wyodrębnienie wydatków i dochodów związanych z nie­którymi rodzajami działalności prowadzonej ubocznie przez te jednostki odpłatnie, obok prowadzonej przez nie nieodpłatnie działalności podstawowej. Odnosi się to do działalności o charakterze użyteczności publicznej, służącej zaspokojeniu określonych potrzeb społeczności korzystających z usług po­szczególnych jednostek budżetowych, a więc przy ścisłej funkcjonalnej zależno­ści tej działalności od działalności podstawowej poszczególnych jednostek (mogą to być stołówki dla pracowników zatrudnionych w jednostkach budżetowych, warsztaty szkolne w szkołach zawodowych itp.).Przy wyłącznie finansowym wyodrębnieniu działalności prowadzonej przez jednostki budżetowe odpłatnie, łączy się odnośne dochody i wydatki tych jednostek w formie tzw. środków specjalnych, natomiast przy organizacyjnym i finansowym wyodrębnieniu działalności prowadzonej odpłatnie przez jedno­stki budżetowe tworzy się ich tzw. gospodarstwa pomocnicze. W obu tych przypadkach występuje finansowanie całości lub znacznej części wydatków (kosztów) działalności prowadzonej ubocznie przez jednostki budżetowe z do­chodów (przychodów) związanych z tą działalnością. O ile więc dochody i wydatki związane z działalnością podstawową jednostek budżetowych wcho­dzą w całości do dochodów i wydatków budżetowych, to dochody związane z działalnością prowadzoną przez nie w formie środków specjalnych lub gospodarstw pomocniczych są bezpośrednio wykorzystywane na pokrycie ponoszonych wydatków tej działalności, która w wyjątkowych przypadkach może być dofinansowana z budżetu w wysokości różnicy między wy­datkami a dochodami. W przypadku odwrotnym, tzn. gdy dochody są wyższe od wydatków związanych z działalnością prowadzoną w formie środków specjalnych lub gospodarstw pomocniczych, różnica między dochodami a wy­datkami poszczególnych jednostek podlega w całości lub w części wpłacie do budżetu.

  1. Funkcje polityki budżetowej

Funkcja alokacyjna

Alokacja zasobów jest tradycyjną funkcją polityki budżetowej. Gromadzenie dochodów i dokonywanie wydatków przez państwo jest jednoznaczne z dokonywaniem zmian struktury wytwarzanego produktu społecznego. Treścią alokacyjnych zadań polityki budżetowej jest kształtowanie podziału czynników wytwórczych między sektor prywatny i sektor publiczny, a następnie ich dalsza alokacja wewnątrz tych sektorów. W ramach sektora publicznego proces alokacji następuje przez bezpośrednie określenie wielkości środków przeznaczonych na konkretne zadania, co w konsekwencji przesądza o zakresie i formie wytwarzania poszczególnych rodzajów usług publicznych. W ramach sektora prywatnego proces alokacji budżetowej dokonuje się pośrednio, przez korygowanie cen dóbr, usług i czynników produkcji za pomocą dotacji (subsydiów) i podatków.Wprawdzie realizacji alokacyjnej funkcji polityki budżetowej służą zarówno dochody, jak i wydatki budżetowe, jednak zasadniczym odzwierciedleniem alokacji budżetowej jest wydatkowa strona budżetu, określająca zakres działalności sektora publicznego. Należy podkreślić, że niektóre usługi wykonywane w ramach sektora publicznego zwłaszcza dotyczące bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego, administracji, oświaty i infrastruktury technicznej wpływają znacząco na efektywność wytwarzanego produktu społecznego. Gdy zakres wytwarzania usług publicznych jest niewystarczający, wówczas mimo że w dyspozycji podmiotów gospodarujących znajduje się odpowiednio większy zasób czynników wytwórczych efektywność wykorzystania tych czynników jest zwykle niska.

Funkcja redystrybucyjna

Redystrybucyjna funkcja polityki budżetowej polega na świadomym oddziaływaniu przez państwo na ostateczny podział dochodów indywidualnych. Niezależnie od tego, jak kształtuje się podział dochodów pierwotnych, państwo przez politykę redukowania {podatki) i uzupełniania (pieniężne transfery socjalne) dochodów indywidualnych może wpływać na kształtowanie podziału dochodów w społeczeństwie. W praktyce polityki budżetowcj można wyróżnić trzy płaszczyzny oddziaływania budżetu na podział dochodów w społeczeństwie. Pierwszą płaszczyzną jest wspomniana już bezpośrednia redystrybucja dochodów pienięinych za pomocą systemu podatków i pieniężnych transferów socjalnych, obejmujących różne świadczenia społeczne, będące przedmiotem zainteresowania polityki społecznej.Drugą płaszczyzną, już o bardziej pośrednim charakterze, jest bezpłatne (lub częściowo tylko odpłatne) zaspokajanie pewnych potrzeb poprzez wykonywanie przez sektor publiczny określonych usług społecznych (oświata, ochrona zdrowia itd.). Świadczenia te nie zmieniają podziału dochodów pieniężnych, niemniej jednak przez uniezależnienie stopnia zaspokojenia pewnych potrzeb od dochodu pieniężnego przyczyniają się do zmniejszania realnych różnic w standardzie życia. Trzecią płaszczyzną o najbardziej pośrednim wpływie na podział dochodów jest oddziaływanie na warunki, w jakich się kształtuje pierwotna dystrybucja dochodów (np. wydatki na szkolenie zawodowe). Przedmiotem oddziaływania w tym wypadku jest nie redystrybucja dochodów pieniężnych, lecz kształtowanie warunków rynkowego podziału dochodów. Zarówno bezpłatne zaspokajanie przez państwo określonych potrzeb, jak i długookresowe oddziaływania na warunki rynkowego podziału dochodów mogą odgrywać istotną rolę w niwelowaniu zróżnicowania stopy życiowej w społeczeństwie, a tym samym ograniczać potrzebę bezpośredniego korygowania podziału dochodów pieniężnych. Jednak tylko pierwsza płaszczyzna oddziaływania, a więc bezpośrednie korygowanie podziału dochodów pieniężnych za pomocą podatków oraz transferów socjalnych, ma decydujące znaczenie w dystrybucji dochodów i jest właściwym przedmiotem redystrybucyjnej funkcji polityki budżetowej.

Funkcja stabilizacyjna

Zadaniem instrumentów polityki fiskalnej jest łagodzenie wahań cyklu koniukturalnego, czyli hamowanie ekspansji gospodarki w okresie jej nadmiernego wzrostu i pobudzanie aktywności gospodarczej w okresie słabnięcia procesów gospodarczych.

Stabilizacyjne oddziaływania finansów publicznych mogą być różne. Najczęściej jednak wykorzystuje się dwie grupy instrumentów:

Stabilizacyjne działanie podatków, zwłaszcza dochodowych, polega na tym, że w okresie nadmiernego wzrostu gospodarczego (ekspansji), którego skutkiem jest wzrost dochodów, progresja podatkowa hamuje nadmierną aktywność gospodarczą, co ogranicza amplitudę wahań cyklu koniukturalnego. Natomiast w okresie, gdy aktywność gospodarcz słabnie, dochody „spadają” do niższych klas opodatkowania, co zmniejsza obciążenia podatkowe i zachęca do inwestowania, tworzenia nowych miejsc pracy, wzrostu produkcji itd.

Istnieją dwa typowe sposoby wykorzystywania instrumentów podatkowych w ich funkcji stabilizacyjnej:

Zaletą podatkowych automatycznych stabilizatorów koniuktury jest ich szybkie reagowanie na zmianę sytuacji dochodowej podmiotów. Działają one w ramach już istniejącego systemu podatkowego, tzn. przyjętego przez państwo, społeczeństwo i przedsiębiorców. Wadą jest to, że rozwiązania przyjęte w ramach systemu podatkowego mogą być nieskuteczne ze względu na nieadwekwatność do występującej w praktyce sytuacji.

Inaczej jest w przypadku dyskrecjonalnych decyzji podatkowych: państwo może reagować w sposób, jakiego wymaga sytuacja. Progresja podatkowa, nowe podatki itp. mogą być na tyle wysokie, aby skutecznie ostudzić rozgrzaną koniukturę. Z kolei w okresie recesji decyzje podatkowe mogą znacznie silniej pobudzać podmioty do aktywności gospodarczej przez radykalne obniżenie podatków, niż automatyczne stabilizatory koniuktury.

Stabilizacyjna funkcja finansów publicznych przejawia się także w oddziaływaniu dochodów, wydatków i salda budżetu na:

Funkcje polityki budżetowej

Dochody publiczne

Wydatki publiczne

Alokacyjna

- pożyczki publiczne (ograniczają pożyczki prywatne)

- polityka podatkowa

  • cła protekcyjne

  • instrumenty podatkowe promujące i hamujące rozwój określonych przedsięwzięć (np. ulgi, zwolnienia z podatku VAT)

- wydatki inwestycyjne

- wydatki na działalność służb, któr przyczyniają się do poprawy funkcjonowania infrastruktury ekonomicznej i społecznej

Redystrybucyjna

- podatek bezpośredni od dochodów osobistych

- pieniężne transfery socjalne (np. zasiłki dla bezrobotnych)

  • bezpłatne lub częściowo odpłatne zaspokajanie określonych usług społecznych

  • kształtowanie wyjściowych warunków rynkowego podziału dochodów (np. wydatki na szkolenie)

Stabilizacyjna

-operacje pożyczkowe

  • wywołujące efekt deflacyjny (gdy pozyczka publiczna absorbuje nadmiar siły nabywczej ludności)

  • wywołujące efekt inflacyjny (gdy finansują wydatki publiczne)

- operacje podatkowe

  • „automatyczne stabilizatory” wynikające z progresywnego charakteru podatku dochodowego

  • zmiana stawek podatkowych

  • ulgi i zwolnienia podatkowe stymulujące inwestycje lub eksport

  • wydatki na wynagrodzenia w sektorze publicznym

  • świadczenia socjalne

  • wydatki na roboty publiczne

  • wydatki zbrojeniowe

4. Rodzaje polityki budżetowej

Polityka budżetowa (nazywana czasami fiskalną) zajmuje się sposobami wykorzystania dochodów i wydatków publicznych w celu realizacji zadań stojących przed państwem. Jest realizowana przez budżet państwa.

Rodzaje polityki budżetowej:

Aktywna polityka fiskalna występuje wówczas, gdy rząd stosuje wybrane środki w zależności od zaistniałej sytuacji w gospodarce, w celu przeciwdziałania cyklicznym wahaniom koniunktury, stabilizacji cen, ograniczeniu bezrobocia itd. Polityka ta wymaga zmian legislacyjnych w programach budżetowych.

Do głównych rodzajów aktywnych posunięć fiskalnych należą:

  1. zmiany stawek i struktury podatków;

  2. zmiany wypłat przelewów;

  3. zmiany wydatków na roboty publiczne;

  4. ogólne rozszerzenie lub ograniczenie działalności państwa;

Niekorzystne zjawiska, które mogą wystąpić przy aktywnej polityce fiskalnej to:

Pasywna polityka fiskalna oparta jest na działaniu automatycznych stabilizatorów. Uruchomienie tych środków nie wymaga żadnej decyzji władz administracyjnych, a wynika z właściwej niektórym typom podatków i wydatków państwa wrażliwości na zmiany dochodu narodowego i bezrobocia. Automatyczne stabilizatory działają samoczynnie, jednak ich ustanowienie wymaga aktywności legislacyjnej państwa.

Do najważniejszych stabilizatorów zalicza się m.in. :

  1. automatyczne zmiany we wpływach podatkowych:

  1. zapomogi dla bezrobotnych i inne świadczenia społeczne;

  2. programy stabilizacji dochodów w rolnictwie;

Automatyczne stabilizatory mają jednak kilka wad :

Automatyczny stabilizator koniunktury:

Przykładowym stabilizatorem mogą być zasiłki dla bezrobotnych. Gospodarka składa się z cyklów koniunkturalnych, czyli ożywień i kryzysów gospodarczych, podczas których wzrasta bezrobocie i spada popyt. Jeżeli istnieje więc automatyczny system zasiłków, który niezależnie od spełniania funkcji socjalnych i redystrybucyjnych ogranicza dalszy spadek popytu, będący skutkiem utraty dochodów z pracy, to przyczynia się on do łagodzenia wahań cyklu koniunkturalnego. Gdy następuje faza wzrostu, wypłaty na zasiłki są ograniczane, a dochody pracowników rosną, jeżeli nadmiernie, to podlegają działaniu automatycznych stabilizatorów koniunktury.

Instrumenty polityki budżetowej.

  1. narzędzia podatkowe

  2. zasiłki dla bezrobotnych

  3. wydatki związane z tworzeniem nowych miejsc pracy i z finansowaniem programów zmiany kwalifikacji zawodowych

  4. wydatki promujące restrukturyzację gospodarki w układzie branżowym i przestrzennym

  5. wydatki promujące rozwój drobnej wytwórczości

  6. wydatki na roboty publiczne

  7. deficyt budżetowy

  8. dług publiczny

  9. poręczenia i gwarancje państwa dla podmiotów zaciagających kredyty/pożyczki

Cele polityki budżetowej.

  1. dostarczenie potrzebnych państwu dochodów

  2. wzrost gospodarczy

  3. walka z bezrobociem oraz jego skutkami

  4. ograniczenie amplitudy wahań cyklu koniunkturalnego

  5. walka z inflacją

  6. korekta nadmiernego zróżnicowania dochodów w społeczeństwie

  7. łagodzenie negatywnych skutków ubocznych działalności podmiotów rynkowych, które kierują się przede wszystkim motywem zysku

Ekonomiczna istota długu publicznego

Dług publiczny najczęściej określa się ogólnie jako finansowe zobowiązanie władz publicznych (państwowych i samorządowych) z tytułu zaciągniętych pożyczek. Przyczynami powstawania długu publicznego mogą być jednak także skutki innej działalności władz publicznych, np.: przymusowe wywłaszczenia mienia na zasadach odpłatności, zobowiązania odszkodowawcze powstałe na mocy orzeczeń sądów lub wynikające z ustaw i inne.

Konkretyzując, dług publiczny jest jednak najczęściej skutkiem zobowiązań państwa ( władz publicznych) powstałych w wyniku:

  1. zaciągania bezpośrednich pożyczek oraz kredytów; w zakres pożyczek mogą wchodzić depozyty różnych podmiotów lokowane na rachunkach władz publicznych;

  2. emisja papierów wartościowych, które również są specyficzną formą zaciągania pożyczek pieniężnych, a papiery wartościowe są potwierdzeniem stosunków wierzycielsko-dłużniczych między władzami publicznymi a pożyczkodawcami;

  3. nieregulowana przez jednostki sektora publicznego wymagalnych zobowiązań;

Najważniejszą przyczyną powstawania długu publicznego jest jednak zaciąganie pożyczek na pokrycie deficytu budżetowego. Z punktu widzenia treści ekonomicznych ekonomicznej procesów powstających o obszarze funduszy publicznych pożyczki nie mogą być zaliczane do dochodów budżetowych, lecz stanowią część wpływów pieniężnych o charakterze przychodów. Potocznie jednak pożyczki traktowane są jako dochody zwrotne.

Wpływy z tytułu długu publicznego wywołują koszty, które muszą być pokryte w przyszłości. Zaciąganie pożyczek jest więc operacją wywołującą inne skutki ekonomiczne i prawne niż realizowanie dochodów publicznych w formie podatków i przymusowych opłat. Władze publiczne uchwalając deficyt budżetowy ponoszą odpowiedzialność za jego sfinansowanie, czyli znalezienie źródeł pożyczek, oraz za ich spłatę wraz z odsetkami.

Przyczyny powstawania długu publicznego

Wyróżnić można następujące przyczyny powstawania długu publicznego:

  1. utrzymujący się deficyt budżetowy, który przekształca się w dług publiczny

  2. okresy wzmożonych wydatków publicznych, zwłaszcza okresy wojen i głębokich kryzysów gospodarczych

  3. realizowana doktryna ekonomiczna, która może zakładać świadome utrzymywanie deficytu budżetowego i długu publicznego jako narzędzi interwencjonizmu państwowego

  4. osiąganie celów politycznych rządzącej elity, która nie decyduje się na podnoszenie podatków, ale nie dokonuje również cięć w wydatkach publicznych

  5. wpadnięcie władz publicznych w pułapkę zadłużenia

Rodzaje długu publicznego

1. Przyjmując za kryterium dobrowolność udzielania pożyczek wyróżnia się:

W przypadku długu publicznego przymusowego zaciąganie pożyczek ma w istocie charakter zbliżony do podatków albo wręcz jest podatkiem.

2. Dla rozpoznania przyczyn i skutków zadłużenia publicznego istotny jest podział długu na: