ĆWICZENIE VI

Temat: Mikroflora środowisk naturalnych

1. Określanie ogólnej liczby drobnoustrojów w powietrzu

Powietrze jest środowiskiem niesprzyjającym rozwojowi drobnoustrojów co nie oznacza, że mikroorganizmy tam nie występują.

Skład jakościowy i ilościowy mikroflory powietrza zależy od takich czynników, jak:

• obecność i liczebność organizmów żywych,

• stanu ich zdrowotności,

• temperatury,

• wilgotności,

• naświetlenia,

• ruchów powietrza,

• stopnia uprzemysłowienia terenu itp.

Drobnoustroje dostają się do powietrza z gleby, wody, powierzchni roślin, wydalin ludzi i zwierząt. W powietrzu spotyka się przedstawicieli wszystkich grup drobnoustrojów. Brak przyswajalnych składników pokarmowych w powietrzu ogranicza rozwój drobnoustrojów. Są przypadki, w których drobnoustroje mogą się odżywiać substancjami organicznymi rozpuszczonymi w kropelkach mgły zawieszonej w powietrzu i rozmnażać się. Niektóre komórki giną w wyniku wysuszenia lub działania promieni ultrafioletowych, inne są przenoszone z prądami powietrza. Liczba drobnoustrojów w powietrzu jest jednym z ważnych mierników zanieczyszczenia atmosfery w przestrzeni otwartej i w pomieszczeniach zamkniętych. Liczba drobnoustrojów w pomieszczeniach, szczególnie o dużym zagęszczeniu ludzi i sprzętów, jest wielokrotnie większa niż w powietrzu w miejscach odkrytych. W pomieszczeniach znajduje się szczególnie dużo drobnoustrojów chorobotwórczych wydzielanych  ze śliną, przy kichaniu i kaszlu. Wyniku badań nad zawartością drobnoustrojów w powietrzu służba zdrowia uzyskuje ocenę stanu sanitarnego atmosfery.

Zastosowana na ćwiczeniu metoda oznaczania liczby drobnoustrojów w określonej objętości powietrza ma charakter jedynie orientacyjny - nie jest metodą ilościową w ścisłym znaczeniu tego słowa. Jednak ze względu na prostotę wykonania bywa często stosowana w praktyce. W metodzie tej, zwanej sedymentacyjną Kocha, wykorzystuje się zjawisko opadania drobnoustrojów będących w powietrzu i osadzania się ich na przygotowanym podłożu hodowlanym. Żywe komórki drobnoustrojów, znajdują w podłożu warunki do życia, rozmnażają się i tworzą kolonie dostrzegalne przy użyciu niewielkich powiększeń, a nawet gołym okiem.

Przy określaniu liczby drobnoustrojów w powietrzu zakłada się, że każda kolonia pochodzi od jednej komórki bakteryjnej, fragmentu strzępki czy zarodnika grzyba lub promieniowca. Oznaczenie liczby drobnoustrojów w określonej objętości powietrza opiera się na obserwacjach z których wynika, że liczba kolonii, które wyrosły na 100 cm² podłoża po 5-minutowym kontakcie podłoża z powietrzem równa jest w przybliżeniu liczbie drobnoustrojów zawartych w 10 dm³ powietrza.

Część praktyczna

a). W celu określenia liczby drobnoustrojów w powietrzu uczestnicy ćwiczeń otrzymują płytki Petriego z jałowym agarem odżywczym.

Płytkę otwieramy, dbając o uniknięcie kontaktu podłoża z ręką eksperymentatora, a także wystrzegając się zanieczyszczenia podłoża (nie pochylać się nad otwartą płytką, nie dmuchać na nią). Wieczko płytki odkładamy ostrożnie na bok dnem do góry. Po upływie 5 minut zamykamy płytkę, na wieczku piszemy datę doświadczenia oraz inicjały eksperymentatora. Zakażone płytki wstawiamy do cieplarki o temp. 28°C. Jako kontrolę wstawiamy do cieplarki płytki identycznie przygotowane, które nie były jednak otwierane. Płytki ustawiamy w cieplarce zawsze dnem do góry, aby zbierająca się woda kondensacyjna nie zalewała powierzchni pożywki. Płytki wyjmuje się z cieplarki po 72 godzinach i przechowujemy do następnego ćwiczenia w chłodziarce o temp. 4°C lub w temperaturze pokojowej.

2. Określanie ogólnej liczby drobnoustrojów w glebie

Określanie liczby drobnoustrojów w glebie należy do zabiegów często podejmowanych przez badaczy zajmujących się mikrobiologią gleby. Znajomość liczby drobnoustrojów w glebie ułatwia, w powiązaniu ze znajomością innych danych, poznanie kierunku procesów zachodzących w glebie i aktualnego stanu gleby. Liczba drobnoustrojów glebowych i ich skład jakościowy (występujące gatunki lub grupy fizjologiczne) określają poziom tzw. aktywności biologicznej gleby, jednego z czynników kształtujących w dużym stopniu żyzność gleby.

Praktyka mikrobiologiczna zna kilka metod oznaczania liczby drobnoustrojów w glebie. Wszystkie one dalekie są od doskonałości i umożliwiają uzyskanie wyników jedynie orientacyjnych. Na ćwiczeniach stosuje się tzw. metodę płytkową, często wykorzystywaną przez mikrobiologów glebowych. Jest to metoda pośrednia, oparta na liczeniu kolonii wyrosłych na podłożu hodowlanym, zaszczepionych znaną masą gleby. Metody bezpośrednie polegają na liczeniu drobnoustrojów bezpośrednio w próbkach gleby przy użyciu mikroskopu.

Metodą płytkową uzyskujemy wskaźnik, określany często jako ogólna liczba drobnoustrojów. Określenie to nie jest jednak ścisłe. Metodą płytkową określamy nie ogólną liczbę drobnoustrojów występujących w danej glebie w ogóle, ale jedynie przybliżoną liczbę drobnoustrojów zdolnych do rozwoju i rozmnażania się na zastosowanej w doświadczeniu pożywce. Posiewając próbkę tej samej gleby na różne podłoża (np. zawierające różne źródła węgla, różne źródła azotu, zróżnicowane pod względem odczynu), otrzymamy przy zastosowaniu metody płytkowej różniące się nieraz znacznie wyniki, stwierdzimy przy tym również wyraźne różnice jakościowe w składzie mikroflory. Niemniej w praktyce mikrobiologicznej metoda płytkowa, wykonana starannie i w dostatecznej liczbie powtórzeń, oddaje duże usługi. Należy jednak zawsze pamiętać o podaniu w opisie, jakie zastosowano podłoże oraz w jakich warunkach i jak długo prowadzono hodowlę.

W celu uzyskania wiarygodnych wyników konieczne jest określone postępowanie przy pobieraniu próbek gleby, a także przeprowadzenie kilku równoległych powtórzeń dla każdej próby.

W celu otrzymania próbki reprezentacyjnej pobiera się z badanego terenu kilka równoległych próbek gleby laską Egnera, najczęściej z głębokości 2-20 cm. Pobraną glebę umieszcza się w woreczkach z folii lub słoikach z odpowiednim zamknięciem. Przewiezienie próbek do laboratorium i nastawienie doświadczenia powinno nastąpić w zasadzie w dniu pobrania próby. Jednocześnie z nastawieniem doświadczenia określa się suchą masę gleby. Znajomość zawartości wody jest konieczna do późniejszych przeliczeń.

W laboratorium miesza się pobrane próbki i przesiewa przez sito o oczkach o średnicy 1 mm. Z przesianej gleby odważa się 2 próbki po 10 g każda i wsypuje do kolbek zawierających po 100 cm³ jałowej wody. Wszystkie opisane tu zabiegi, a także dalsze należy prowadzić w sposób maksymalnie zabezpieczający przed przypadkowym zakażeniem.

Zawiesinę gleby w wodzie przygotowuje się na wytrząsarce. Z wstępnego rozcieńczenia (10-1), którego 1 cm³ zawiera 0,1 g gleby przygotowuje się dalsze. Z rozcieńczenia wstępnego pobiera się jałową pipetą 1 cm³ zawiesiny i wprowadza do probówki zawierającej 9 cm³ wyjałowionej wody, uzyskując kolejne rozcieńczanie (10^-2). W ten sposób postępujemy dalej aż do osiągnięcia wymaganego rozcieńczenia. Przygotowując każde rozcieńczenie, należy używać nowej jałowej pipety. Przed pobraniem zawiesiny do dalszego jej rozcieńczenia starannie ją mieszamy.

Konieczność przygotowania rozcieńczeń przed wysiewem gleby związana jest z bardzo dużą liczebnością drobnoustrojów w glebie.

Rozcieńczenie 1:10 zapisujemy w skrócie 10^-1.

Część praktyczna

Ze względów organizacyjnych pierwsze etapy postępowania pobieranie i odważenie próbki gleby, określenie zawartości wody w badanej glebie i przygotowanie wstępnych rozcieńczeń dokonywane są przez prowadzących ćwiczenia. Uczestnicy ćwiczeń dostają więc gotową, określoną zawiesinę gleby w wodzie i z tej zawiesiny przygotowują dalsze rozcieńczenia.

Studenci otrzymują w probówkach rozcieńczenie gleby 10^-3 /1:1000/, probówki zawierające po 9 cm³ wody jałowej, jałowe płytki Petriego i pipety oraz jałowe rozpuszczone podłoża w kolbach.

Przygotować z rozcieńczenia 10^-3 dalsze rozcieńczenia: 10^-4 i 10^-5.

Z dokładnie wymieszanych rozcieńczeń 10^-3 i 10^-5 przenosimy jałowymi pipetami po 1 cm³ do pustych jałowych płytek Petriego. Zawiesinę o rozcieńczeniu 10^-3 zalewamy podłożem wg Martina, a zawiesinę o rozcieńczeniu 10^-5 podłożem wg Bunta i Roviry. Pożywki przed wylaniem powinny być schłodzone do temp. ok. 50^oC. Poruszając ostrożnie płytką, należy wymieszać zawiesinę z podłożem i zostawić płytkę w spokoju do zestalenia się podłoża. Następnie płytki wstawiamy do cieplarki o temp. 28^oC i inkubujemy.

3. Określanie ogólnej liczby drobnoustrojów i miana coli w wodzie

Woda jako środowisko naturalne wykazuje dużą różnorodność mikroflory uwarunkowaną różnym pochodzeniem drobnoustrojów.

Drobnoustroje występujące w wodzie można podzielić na 2 grupy.

Drobnoustroje autochtoniczne, czyli tubylcze, dla których woda jest naturalnym środowiskiem bytowania i rozwoju.

Drobnoustroje allochtoniczne, czyli naniesione. Drobnoustroje dostają się do wody z gleby, powietrza, z przewodu pokarmowego ludzi, zwierząt oraz w niektórych wypadkach ze ścieków przemysłowych. Określenie liczby drobnoustrojów w wodzie i ujawnienie poszczególnych grup mikroflory jest jednym z podstawowych elementów badań przy ocenie przydatności wody do codziennego użytku, a także w różnych dziedzinach przemysłu, zwłaszcza spożywczego.

Badania sanitarno-epidemiologiczne, jakim poddawana jest woda do picia, obejmują m.in. określenie ogólnej liczby drobnoustrojów oraz ilościowe oznaczenie występowania bakterii pałeczki okrężnicy (Escherichia coli). Bakterie z tej grupy znajdują się w przewodzie pokarmowym ludzi oraz zwierząt i są wydalane z kałem. Obecność ich jest wskaźnikiem bezpośredniego lub pośredniego zakażenia wody odchodami. Na podstawie znajomości liczby bakterii z grupy pałeczki okrężnicy można wyciągnąć wnioski o stopniu zanieczyszczenia wody i jej przydatności do spożycia. Liczbę tych bakterii w wodzie określa się przez oznaczenie tzw. miana coli.

Przez miano coli rozumiemy najmniejszą ilość wody, w której stwierdza się jeszcze obecność pałeczki okrężnicy. Jeżeli np. stwierdzimy obecność pałeczek okrężnicy w 100 cm³ wody a nie ujawnimy ich występowania w 75 cm³, to przyjmujemy miano coli badanej wody za 100.

Przy określaniu miana coli wykorzystuje się zdolność pałeczki okrężnicy do fermentowania laktozy z wytworzeniem kwasu i gazu. W stacjach sanitarno-epidemiologicznych stosuje się do określenia miana coli pożywkę Ejkmana zawierającą pepton, 2 % laktozy i purpurę bromokrezolową jako wskaźnik pH. Po wprowadzeniu określonej objętości wody do pożywki inkubację prowadzi się w temp. 37^oC. Wynik odczytuje się po 24 i 48 godzinach. O obecności pałeczki okrężnicy świadczy zmiana zabarwienia z czerwonego na żółte wskutek zakwaszenia środowiska i pojawianie się pęcherzyków gazu w rurkach Durhama.

Normy Polskie przewidują, że dla wody z wodociągów obsługujących co najmniej 50 tys. mieszkańców miano coli powinno mieć wartość powyżej 100, a ogólna liczba drobnoustrojów oznaczonych na agarze odżywczym nie powinna przekraczać 5. Dla wodociągów obsługujących poniżej 50 tys. mieszkańców oraz dla wody studziennej miano coli nie powinno być niższe niż 50 a ogólna liczba drobnoustrojów oznaczona na agarze odżywczym nie większa niż 20. Jeżeli nie zostaną spełnione powyższe warunki, to woda zostaje pod wzglądem sanitarnym zdyskwalifikowana.

W celu pobrania próby wody z kranu wodociągowego należy końcówkę zmyć tamponem umoczonym w 70 % alkoholu etylowym lub denaturacie i opalić, następnie pozostawić na 10 minut kran odkręcony, aby spłynęły pierwsze partie wody, a następnie pobrać próby do jałowych naczyń.

Analizę mikrobiologiczną wykonujemy jak najszybciej po pobraniu wody (do 2 godz.).

Część praktyczna

Uczestnicy ćwiczeń otrzymuje do badania wodę w jałowych butelkach. W czasie ćwiczenia określamy:

a) ogólną liczbę drobnoustrojów na agarze odżywczym, 

b) orientacyjne miano coli na pożywce płynnej.

a). W celu oznaczenie ogólnej liczby drobnoustrojów pobieramy jałową pipetą 1 cm³ badanej wody i wprowadzamy na dno płytki Petriego, a następnie zalewamy rozpuszczonym i ochłodzonym do ok. 50 °C agarem odżywczym, mieszając podobnie jak przy określeniu liczby drobnoustrojów w glebie. Po zastygnięciu podłoża płytki znaczymy i inkubujemy w cieplarce w temp. 28 °C.

Na następnym ćwiczeniu liczymy kolonie i ustalamy ogólną liczbę drobnoustrojów zawartych w 1 cm³ badanej wody.

b). W celu określenia miana coli w wodzie wysiewamy po 10 cm³ wody do 10 cm³pożywki diagnostycznej w 5 probówkach oraz 50 cm³ wody do 50 cm³ pożywki diagnostycznej w jednej probówce (patrz wyżej). Jedną probówkę z pożywką służącą jako kontrola pozostawiamy nie zaszczepioną. Probówki znaczymy i wstawiamy do cieplarki. Wyniki odczytujemy na następnym ćwiczeniu.

Literatura wykorzystana przy opracowaniu ćwiczenia VI:

• Chruściak E., Kulińska D., Romanowa I., Russel S. - Ćwiczenia z mikrobiologii. SGGW

• Duszkiewicz - Reinhard W. i inni - Teoria i ćwiczenia z mikrobiologii ogólnej i technicznej. Wydawnictwo SGGW.

• Kunicki - Goldfinger W. - Życie bakterii.

• Różalski A. - Ćwiczenia z mikrobiologii ogólnej. Wydawnictwo Uniw. Łódzkiego.

• Zmysłowska I. - Mikrobiologia ogólna i środowiskowa. Teoria i ćwiczenia. - Wydawnictwo UWM Olsztyn

• Nowak A. i inni - Przewodnik do ćwiczeń z mikrobiologii. - Wydawnictwo AR w Szczecinie

ĆWICZENIE VII

Temat : Mikroflora środowisk naturalnych cd.

1. Określanie ogólnej liczby drobnoustrojów w powietrzu - odczytanie doświadczenia założonego na Ćwiczeniu 6.

W powietrzu stwierdzono około 100 różnych gatunków drobnoustrojów, w przeważającej większości saprofitycznych. Drobnoustroje chorobotwórcze spotyka się głównie tylko w otoczeniu człowieka i zwierząt. Z bakterii najliczniej występują w powietrzu przedstawiciele rodzajów Micrococcus i Sarcina, które na podłożach hodowlanych rosną w postaci barwnych (żółtych, białych, pomarańczowych) kolonii, pałeczki z rodzaju Achromobacter oraz tlenowce przetrwalnikujące z rodzaju Bacillus. Zwykle w powietrzu spotyka się zarodniki grzybów i drożdże. Z drożdży najczęściej występują rodzaje Rhadotorula i Torulopsis, a z pleśni rodzaje Penicillium, Aspergillus, Mucor, Rhizopus, Cladosporium i Demiatum.

Zdolność do przetrwania mikroorganizmów w powietrzu zależy od ich wrażliwości na wysuszenie. Mycobacterium tuberculosis (prątek gruźlicy), Bacillus anthracis (wąglik), Pseudomonas aeruginosa (pałeczka ropy błękitnej), a także liczne gronkowce są oporne na wysuszenie i giną w powietrzu powoli. Wrażliwe drobnoustroje takie jak Neisseria meningitidis (dwoinka zapalenia opon mózgowych), Vibrio comma (przecinkowiec cholery) czy Pasteurella pestis (pałeczka dżumy) giną w powietrzu stosunkowo szybko.

Powietrze uznaje się za bardzo czyste, jeśli liczba drobnoustrojów w 10 dm³ powietrza nie jest większa od 10, natomiast gdy przekracza 100 to powietrze jest bardzo zanieczyszczone mikrobiologicznie.

Część praktyczna

a). Ustalenie liczby drobnoustrojów zawartych w badanym powietrzu - liczenie wyrosłych na podłożu kolonii.

Liczymy wszystkie kolonie widoczne gołym okiem (dla uniknięcia pomyłek polegających najczęściej na kilkakrotnym liczeniu tej samej kolonii, policzone kolonie zaznacza się kropeczką narysowaną markerem na powierzchni płytki).

Liczbę drobnoustrojów zawartych w 10 dm³ powietrza obliczamy na podstawie następującego wzoru:

gdzie:
X - liczba drobnoustrojów zawarta w 10 dm³ powietrza,

a - średnia liczba kolonii z co najmniej 5 płytek  

  r² - średnia powierzchnia płytek z których liczono kolonie (cm²).

t - współczynnik czasu ekspozycji (1 dla 5 minut, 2 dla 10 minut, 3 dla 15 minut)

Prawidłowy zapis doświadczenia powinien zawierać charakterystykę badanego pomieszczenia, datę nastawienia i likwidacji doświadczenia, nazwę lub skład podłoża użytego do hodowli drobnoustrojów, temperaturę i czas hodowli oraz liczbę równoległych płytek.

b). W celu uzyskania pełniejszego obrazu składu mikrobiologicznego badanego powietrza charakteryzujemy wyrosłe na podłożu kolonie.

Kolonie różnią się od siebie takimi cechami, jak: kształt, rozmiary, barwa, charakter powierzchni i brzegów. Studenci ustalają ile typów kolonii wyrosło na płytce. Opisują 3 wybrane kolonie. Przygotowują również preparaty barwione metodą Grama z wybranych kolonii bakterii, obserwują wykonane preparaty mikroskopowe (pow. 1250) i rysują obraz spod mikroskopu.

2. Określanie ogólnej liczby drobnoustrojów w glebie - odczytanie doświadczenia założonego na Ćwiczeniu 6.

Ilość bakterii w glebie może być różna w zależności od jej struktury, wilgotności i zawartości substancji organicznej i waha się od kilku tysięcy do kilku miliardów w 1 gramie suchej masy.

Wśród bakterii glebowych można wyróżnić 3 zasadnicze typy:

- Bakterie autochtoniczne - występują nawet w glebach nieuprawianych i są spotykane w glebach zawsze.

- Bakterie zymogenne - rozwijają się w glebie po wprowadzeniu do gleby substancji organicznej. Pochodzą one z innych środowisk.

Autochtoniczna mikroflora glebowa obejmuje przede wszystkim liczne gramdodatnie lub zmienne w reakcji Grama, nieprzetrwalnikujące pałeczki, rozpadające się na formy ziarenkowate (Arthrobacter, Corynebacterium, Mycobacterium). Są to na ogół bakterie dość powoli rosnące, tlenowe, nie fermentujące węglowodanów, lecz wykorzystujące jako źródło energii i węgla bardzo wiele związków. Stanowią one od 50 do 80 % ogólnej ilości bakterii, poza nimi do autochtonicznej mikroflory gleby zaliczamy część promieniowców, bakterie autotroficzne, bakterie śluzowe i azotobaktera i liczne Pseudomondales. Oprócz bakterii żyją w glebie inne drobnoustroje. Bardzo ważną rolę spełniają również grzyby.

Część praktyczna

Liczenie wyrosłych na podłożu kolonii jak przy określaniu liczby drobnoustrojów w powietrzu.

Przy obliczaniu liczby drobnoustrojów w glebie należy brać pod uwagę tylko te płytki, na których wyrosło nie mniej niż 30 i nie więcej niż 300 kolonii.

Zakładając, że każda kolonia powstała z jednej komórki macierzystej, możemy, mnożąc wartość rozcieńczenia przez liczbę wyrosłych kolonii, ustalić liczbę drobnoustrojów zdolnych do rozmnażania na danym podłożu komórek zawartych w 1 g świeżej gleby.

Prawidłowy zapis doświadczenia powinien zawierać: charakterystykę badanej gleby, opis kolejnych czynności związanych z nastawieniem doświadczenia, rodzaj podłoża użytego do hodowli drobnoustrojów, temperaturę i czas hodowli oraz liczbę równoległych płytek. Następnie należy obliczyć liczbę komórek drobnoustrojów w 1 g świeżej i suchej masy gleby.

- ogólna liczba bakterii - liczenie kolonii bakterii wyrosłych na podłożu Bunta i Roviry, wyliczenie średniej z 5 płytek, przeliczenie liczby komórek na 1 g świeżej i suchej masy gleby.

- ogólna liczba grzybów - liczenie kolonii grzybów wyrosłych na podłożu Martina, wyliczenie średniej z 5 płytek, przeliczenie liczby komórek na 1 g świeżej i suchej masy gleby.

Waga naczynka =

Waga naczynka z glebą świeżą =

Waga naczynka z glebą suchą =

 

 

Średnia liczba kolonii z 3 płytek =

Zastosowane rozcieńczenie gleby =

3. Określanie ogólnej liczby drobnoustrojów i miana coli w wodzie - odczytanie doświadczenia założonego na Ćwiczeniu 6.

Część praktyczna

a). Liczenie wyrosłych na podłożu kolonii.

Liczymy kolonie i ustalamy ogólną liczbę drobnoustrojów zawartych w 1 cm³ badanej wody.

b). Odczyt wyników doświadczenia określania miana coli w wodzie 

Przy odczytywaniu wyników porównujemy pożywki zaszczepione z kontrolnymi i stwierdzamy obecność lub brak zmian typowych dla pałeczki okrężnicy. 

O obecności bakterii z grupy coli świadczy:

- występowanie gazu w rurkach Durhama

- zakwaszenie pożywki (zmiana barwy z brunatnej na żółtą)

- zmętnienie pożywki

Wg norm polskich dla aglomeracji miejskich liczących:

- co najmniej 50 tys. mieszkańców miano coli dla wody wodociągowej powinno wynosić > 100, a ogólna liczba drobnoustrojów w 1 cm³ wody oznaczonej na agarze odżywczym nie powinna być większa niż 5.

- mniej niż 50 tys. mieszkańców miano coli dla wody wodociągowej powinno przekraczać 50, a ogólna liczba drobnoustrojów w 1 cm³ wody oznaczonej na agarze odżywczym nie powinna być większa niż 20.

Najbardziej Prawdopodobna Liczba (NPL) bakterii z grupy coli w 100 cm³ próbki. System posiewu: 1 x 50 cm³ i 5 x 10cm³.

Liczba próbek wykazujących obecność bakterii z grupy coli, w objętościach próbki		NPL w 100 cm^3	Miano coli obliczone wg wzoru 100/NPL
1 x 50cm^3	5 x 10cm^3
0 1 1 1 1 1 1 0 0 0 0 0	0 0 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5	0 2 3 6 9 16 18 1 2 4 5 7	>100 50 33 17 11 6 5 100 50 25 20 14

Literatura wykorzystana przy opracowaniu ćwiczenia VII:

• Chruściak E., Kulińska D., Romanowa I., Russel S. - Ćwiczenia z mikrobiologii. SGGW

• Duszkiewicz - Reinhard W. i inni - Teoria i ćwiczenia z mikrobiologii ogólnej i technicznej. Wydawnictwo SGGW.

• Kunicki - Goldfinger W. - Życie bakterii.

• Różalski A. - Ćwiczenia z mikrobiologii ogólnej. Wydawnictwo Uniw. Łódzkiego.

• Zmysłowska I. - Mikrobiologia ogólna i środowiskowa. Teoria i ćwiczenia. - Wydawnictwo UWM Olsztyn

---