0.Postępowanie karne (proces karny) - zespół norm prawnych regulujących działalność zmierzającą do realizacji prawa karnego materialnego. Jego głównym celem jest ustalenie, czy zaistniał czyn zabroniony mający postać przestępstwa, a następnie wykrycie jego sprawcy i pociągnięcie go do odpowiedzialności karnej.
Normy postępowania karnego określają prawa i obowiązki organów procesowych (sądu, prokuratora - w postępowaniu przygotowawczym), stron i innych uczestników tego postępowania oraz warunki i formy ich działania, które muszą mieć określoną formę zawierającą się w ramach określanych przez ustawę.
1.ZASADY PROCESOWE
1.Zasada prawdy materialnej (obiektywna)
zgodnie z tą zasadą wszelkie rozstrzygnięcia organów procesowych powinny być oparte na prawdziwych ustaleniach faktycznych, na rzeczyswistym przebiegu zdarzenia. (odtworzenie kształtu i przebiegu zdarzenia)
Wyjątki:
Prawo osoby najbliższej oskarżonego do odmowy składania zeznań w charakterze świadka art. 182 kpk
Zakaz przesłuchania w charakterze świadka kto mógłby wyjawić tajemnicę zawodową, państwową art. 178§ 1 kk, a także duchownego w przypadku tajemnicy spowiedzi art. 178 § 2 kpk - ustawodawca chroni wyznanie religijne
Zakaz przesłuchania adwokata, który udzielał pomocy prawnej oskarżonemu
Zakaz zmiany na gorsze reformationis in peius - jeżeli oskarżony zaskarży wyrok, a nie ma apelacji z drugiej strony np. prokurator to wyrok nie zmieni się na gorszy
2.Zasada prawdy formalnej (sądowej) -
nie ma trwałości, sąd nie troszczy się o to co ustalił na podstawie dowodów czy zeznań świadków jest rzeczywiście prawdą. Sąd stwierdza fakty w oparciu o dowody. Możliwości dopuszczania dowodów z urzędu. Strony mają prawo do wnioskowania o dopuszczenie dowodów do procesu.
Art. 335 kpk dobrowolne poddanie się karze na posiedzeniu z wniosku prokuratora;
Art. 387 kpk dobrowolne poddanie się karze na rozprawie
W obu przypadkach zapada wyrok bez przeprowadzenia postępowania dowodowego.
3.Zasada swobodnej oceny dowodów -
to norma ogólna zgodnie z którą sąd i inne organy postępowania dokonują ustaleń faktycznych w oparciu o przeprowadzone dowody. Dowody oceniane są swobodnie z uwzględnieniem zasad prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego. Ta zasada opiera się na swobodnej ale kontrolowanej ocenie dowodów.
- ocena dowodów podlega kontroli sądu odwoławczego
Przy ocenie dowodów wyróżnia się 2 ważne aspekty:
Aprioryczna ocena dowodów - art. 170 kpk oceniamy dowód czy mamy zamiar go dopuścić do postępowania.
Art. 170. § 1. Oddala się wniosek dowodowy, jeżeli:
1) przeprowadzenie dowodu jest niedopuszczalne,
2) okoliczność, która ma być udowodniona, nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy albo jest już udowodniona zgodnie z twierdzeniem wnioskodawcy,
3) dowód jest nieprzydatny do stwierdzenia danej okoliczności,
4) dowodu nie da się przeprowadzić,
5) wniosek dowodowy w sposób oczywisty zmierza do przedłużenia postępowania.
Aposterioryczna ocena dowodów - sąd ocenia wiarygodność przesłuchanego świadka w świetle zgromadzonych dowodów (dlatego sąd wzywa świadka osobiście, a nie czyta jego protokół zeznań z postępowania przygotowawczego)
Np. ekshumacja zwłok (a prokurator słyszał, że zwłoki skremowano) dowód oddalony - nie da się ekshumować zwłok skremowanych. Na oddalenie wniosku dowodowego nie służy zażalenie
4Zasadaprawa doobrony idomniemanianiewinno
konstytucyjne prawo (art. 42 ust 2 Konst) i procesowe (art. 6 kpk), oskarżony jest podmiotem, a nie przedmiotem.
Obrona materialna - zespół przepisów kpk , które dają możliwość oskarżonemu osobistego odpierania zarzutów (m.in. ma prawo do uczestniczenia we wszystkich czynnościach procesowych)
Obrona formalna - prawo do korzystania z pomocy obrońcy (prawnika, adwokata, aplikanta adwokackiego)
Funkcja obrony - spoczywa na organach procesowych, zasada obiektywizmu
Oskarżony ma prawo do obrony z urzędu - w przypadku wykazania swojej ubogości art. 78 kpk- obrona z mocy prawa ubogich, wtedy Skarb Państwa płaci art. 6 kpk, lub w przypadkach kiedy jest to konieczne (art. 79 i 80 kpk)
Można mieć jednocześnie obrońcę z urzędu jak i obrońcę z wyboru.
Nemo se ipsum accusare tenetur - (nikt nie ma obowiązku dostarczać dowodów przeciw sobie) art. 74 § 1 kpk. Oskarżony nie ma obowiązku dowodzenia swej niewinności ani obowiązku dostarczania dowodów na swoją niekorzyść.
Obrońcę muszą mieć oskarżeni, którzy: (art. 79 i 80 kpk)
są nieletni
istnieje wątpliwość co do stanu ich poczytalności
głuchy, niemy, niewidomy
z uwagi na okoliczności utrudniające obronę (prokurator, sąd stwierdza że zachodzi taka okoliczność)
jeżeli przed sądem okręgowym jest oskarżony o zbrodnię, bądź jest pozbawiony wolności.
A jeżeli nie wybiorą sami, to otrzymują z urzędu obrońcę.
Art. 81 kpk - prezes sądu właściwego do rozpoznawania sprawy wyznacza obrońcę.
5.Zasada Skargowości
Wzszcęcie postępowania sądowego następuje na żądanie uprawnionego oskarżyciela lub innego uprawnionego podmiotu. Skarga stanowi warunek wszczęcia postępowania oraz rozstrzygnięcia przez sąd.
Rodzaje skarg:
- zasadnicze -warunkujące postępowanie zasadnicze, np. Akt oskarżenia, pozew cywilny, warunkowe umorzenie
- skargi etapowe- warunkujące odpowiedni etap postępowania sądowego np; apelacja, kasacja
-incydentalne rozpoczynają odpowiednie postępowanie w związku z wydaniem incydentalnej decyzji, np. Zażalenie w przedmiocie tymczasowego aresztowania.
Funkcje skargi
Zasadnicza spełnia funkcje
- Bilansu (podsumowanie zgromadzonego w postępowaniu materiału
- Informacyjną - (art. 385 kpk) ao odczytany, a za zgoda obecnych stron bez odczytania uzasadnienia do ao, czasami również odpowiedź oskarżonego do ao
- Impulsu procesowego, inicjującą - konieczność istnienia skargi, bez niej nie ma postępowania
- Programowa (akt oskarzenia określa zakres rozpoznania sprawy
Skarga wiąże w:
- zakresie podmiotowym -wobec danego oskarżonego
-zakresie przedmiotowym - jest określone przestępstwo określone w ao z kk, podstawa faktyczna procesu, czynu sąd nie może zmienić tylko kwalifikację prawną
ne bis in idem - nie dwa razy o to samo
prawomocnie zakończone postępowanie wobec jednej osoby nie może toczyć się jeszcze raz, a jak się zaczęło to trzeba zastosować art. 17 § 1 pkt 7 kpk
res iudicata - powaga rzeczy osądzonej (prawomocność materialna) nie można skazać o to samo tej samej osoby
6. Zasada Kontradyktoryjności
(zasada sporności) dyrektywa zgonie z którą proces może być prowadzony w formie sporu równouprawnionych stron przed bezstronnym arbitrem. Zasada ta opiera się na rozdzieleniu funkcji procesowych - oskarżenia, obrony i orzekania.
Cechą tej zasady jest trójpodmiotowy proces, w którym występuje strona czynna (oskarżyciel, powód) strona bierna (oskarżony)
7. Zasada ścigania z urzędu
norma ogólna zgodnie z którą wszczęcie i kontynuowanie postępowania karnego jest wyrazem realizacji interesu ogólnospołecznego (państwa) ,
-nie wymaga inicjatywy pokrzywdzonych.
-Skargę do sądu wnosi prokurator.
-Moze być nawet wbrew woli pokrzywdzonego.
TRYBY ŚCIGANA: (o tym jaki tryb decyduje ustawa)
1. z urzędu, (z oskarżenia publicznego) obowiązuje w zdecydowanej większości przestępstw. Po uzyskaniu informacji uprawniony organ musi wszcząć postępowanie nawet jeśli nie zgadza się na to pokrzywdzonych
2, na wniosek - dla jego uruchomienia konieczny jest wniosek osoby pokrzywdzonej , a poz złozeniu wniosku postępowanie toczy się z urzędu. Moze taki wniosek złożyć zarówno pokrzywdzony jak i inna osoba
3. Prywatnoskargowy, akt oskażenia wnosi i popiera sam pokrzywdzony. Prywatna skarga. Np przestępstwo znieważenia, zgwalcenia, pomówienia.
8. Zasada jawności:
dyrektywa zgodnie, z która: proces powinien odbywać się jawnie wobec osób postronnych (jawność zewnętrzna) i z udziałem stron procesowych i ich przedstawicieli (jawność wewnętrzna).
Tajność określa ustawa, obligatoryjne wyłączenie jawności - art. 360 kpk, gdy:
- prywatki są jawne, ale art. 359 pkt 2 kpk, o pomówienie lub znieważenie
- mogłoby wywołać zakłócenie spokoju publicznego,
- obrażać dobre obyczaje,
- ujawnić okoliczności, które ze względu na ważny interes państwa powinny być zachowane w tajemnicy,
- naruszyć ważny interes prywatny.
- sąd wyłącza jawność całości lub części rozprawy także na żądanie osoby, która złożyła wniosek o ściganie.
- sąd może wyłączyć jawność całości albo części rozprawy, jeżeli choćby jeden z oskarżonych jest nieletni lub na czas przesłuchania świadka, który nie ukończył 15 lat.
Art. 359 kpk
Niejawna jest rozprawa, która dotyczy:
1) wniosku prokuratora o umorzenie postępowania z powodu niepoczytalności sprawcy i zastosowanie środka zabezpieczającego,
2) sprawy o pomówienie lub znieważenie; na wniosek pokrzywdzonego rozprawa odbywa się jednak jawnie.
Wyrok jest zawsze ogłaszany jawnie, a uzasadnienie może być ogłoszone niejawnie
Mężowie zaufania - oskarżony może wskazać 2 osoby które mogą pozostać na Sali, a jeżeli jest więcej oskarżonych to po jednej osobie, mogą też wskazać te osoby oskarżyciel publiczny, prywatny
Jeżeli sprawa dotyczy tajemnicy państwowej to nie ma instytucji mężów zaufania
9. Zasada bezpośredniości:
dyrektywa zgodnie, z która organy procesowe powinny stykać się z przeprowadzanymi dowodami.
Dowody z pierwszej ręki (np.. świadek naoczny zdarzenia, a nie ten co słyszał o zdarzeniu)
- Istnieje zasada pierwszeństwa dowodów pierwotnych przed dowodami pochodnymi
Dowód pierwotny to np. oryginał dyplomu, narzędzie zbrodni
Dowód pochodny to np. kopie dokumentów, odpisy, protokół oględziny narzędzia zbrodni, miejsca zdarzenia.
10 Zasada lojalności
Jeżeli prokurator bądź sad nie poinformuje stron postępowania o prawach i obowiązkach to nie wywołuje to negatywnych skutków dla strony
11.UCZESTNICY PROCESU KARNEGO
Uczestnik procesu karnego to kategoria zbiorcza, obejmująca każdą osobę, która spełnia funkcję wyznaczoną jej w procesie.
Wyróżnia się następujące kategorie:
a) ORGANY PROCESOWE - są to organy państwowe uprawnione do wydawania decyzji procesowych w określonych etapach procesu, niezależnie od innych uprawnień.
b) STRONY PROCESOWE - to podmioty posiadające interes prawny w korzystnym dla nich rozstrzygnięciu o przedmiocie procesu.
c) REPREZENTANCI STRON PROCESOWYCH - to osoba działająca za stronę w jej imieniu na mocy odpowiedniego tytułu prawnego.
d) RZECZNICY INTERESU PUBLICZNEGO - to osoba niezależna od stron procesowych działająca na rzecz interesu społecznego w procesie.
e) OSOBOWE ŹRÓDŁA DOWODOWE - to osoba wezwana przez organ procesowy do dostarczania środka dowodowego.
f) POMOCNICY PROCESOWI - to osoby ułatwiające wykonanie funkcji spełnianych przez innych uczestników procesu.
11.ORGANY PROCESOWE
Są to organy państwowe uprawnione do wydawania decyzji procesowych w określonych etapach procesu, niezależnie od innych uprawnień.
Ze względu na różne etapy procesu wyróżnia się:
A) POSTĘPOWANIA PRZYGOTOWAWCZEGO:
a) w przypadku śledztwa są nimi:
- prokurator - kierujący lub jako nadzorujący i wykonujący czynności dla niego zastrzeżone,
- sąd - stosuje tymczasowe aresztowanie i wykonuje czynności dla niego zastrzeżone,
- policja - o ile prokurator przekaże jej prowadzenie śledztwa (może w całości lub części) albo dokonanie poszczególnych czynności śledztwa,
b) w przypadku dochodzenia są nimi:
- policja,
- prokurator - o ile przejmie sprawę do osobistego prowadzenia,
- Straż Graniczna,
- organy UOP w sprawach bezpieczeństwa i ochrony porządku konstytucyjnego,
- sąd - stosujący tymczasowe aresztowanie i wykonuje czynności dla niego zastrzeżone,
- organy, które są uprawnione do prowadzenia dochodzenia uproszczonego, tj. urzędy skarbowe, inps. kontroli skarbowej, Inspekcja Sanitarna itp.
B) POSTĘPOWANIA GŁÓWNEGO, ODWOŁAWCZEGO I KASACYJNEGO:
a) sąd, zazwyczaj jest to sąd kolegialny, który ma formę:
składu mieszanego:
- w sądzie okręgowym w prawach o przestępstwa zagrożone karą 25 l. lub dożywotniego pozbawienia wolności - jest dwóch sędziów i trzech ławników,
- w pozostałych przypadkach - jeden sędzia i dwóch ławników,
składu zawodowego:
- w II instancji, w SN w sprawach o kasację oraz w sądzie I instancji o ile sąd tak postanowi - w składzie trzech sędziów,
- w sądzie apelacyjnym i pozostałych w składzie pięciu sędziów,
Sądem może być też jeden sędzia - w sądzie rejonowym orzekającym na posiedzeniu, w Sądzie Najwyższym w postępowaniu kasacyjnym - jeśli ustawa nie wymaga wydania wyroku.
b) przewodniczący składu orzekającego (rozprawy) lub sędzia prowadzący posiedzenie pojednawcze w sprawie z oskarżenia prywatnego,
c) prezes sądu (przewodniczący wydziału) - działa jako organ administracyjny w sądzie, wykonuje też czynności procesowe.
C) W POSTĘPOWANIU WYKONAWCZYM - są
a) sąd I instancji wydający orzeczenie podlegające wykonaniu,
b) sąd penitencjarny - są w którym jest sąd okręgowy, udziela on przerwy w wykonaniu kary pozbawienia wolności, orzeka o warunkowym przedterminowym zwolnieniu, itp.,
c) sędzia penitencjarny - sprawuje nadzór nad legalności i prawidłowością postępowania,
d) dyr. kierujący określonym zakładem przewidzianym w przepisach prawa kar. wykonawczego,
e) komisja penitencjarna w zakładzie karnym,
f) sądowy kurator zawodowy, komornik, urząd skarbowy,
g) odpowiedni terenowy organ administracji rządowej lub samorządu terytorialnego lub inny organ uprawniony przez ustawę.
12.WŁAŚCIWOŚCI ORGANÓW PROCESOWYCH W POSTĘPOWANIU GŁÓWNYM, ODWOŁAWCZYM I KASACYJNYM
Właściwość - to upoważnienie organu procesowego, a zarazem obowiązek organu, do dokonania określonych czynności procesowych.
Wyróżnia się:
WŁAŚCIWOŚĆ RZECZOWĄ - upoważnia organ do całościowego rozpoznania i załatwienia sprawy w I instancji. Sąd rozpatruje sprawę od wniesienia aktu oskarżenia do wydania wyroku, rozpoznaje kwestię odpowiedzialności karnej oskarżonego.
Właściwym sądem jest zawsze sąd rejonowy, wyjątkowo sąd okręgowy, gdy wskazuje to przepis ustawy.
WŁAŚCIWOŚĆ FUNKCJONALNĄ - upoważnia ona organ procesowy do częściowego rozpoznania i załatwienia sprawy. Może ono dotyczyć bądź apelacji, zażalenia, zaopiniowania podania o ułaskawienie, bądź podjęcia postępowania warunkowo umorzonego. Właściwość ta obejmuje fragment procesu.
WŁAŚCIWOŚĆ MIEJSCOWĄ - upoważnia organ procesowy do rozpoznania i załatwienia sprawy w zależności od siedziby organu lub umiejscowienia danej sprawy. Właściwość tą określa miejsce popełnienia przestępstwa. Zgodnie z art. 31 §1 k.p.k.. sądem właściwym jest ten w którego okręgu popełniono przestępstwo.
Właściwośćw danej sprawie określa się w połączeniu właściwości rzeczowej lub funkcjonalnej z właściwością miejscową.
13.WŁAŚCIWOŚĆ ORGANÓW PROCESOWYCH W POSTĘPOWANIU PRZYGOTOWAWCZYM I WYKONAWCZYM
Panuje tu zasada, iż tylko na zasadzie wyjątku przepisy prawne wyznaczają właściwość rzeczową niektórych organów, tj. tylko prokuratorów. Poza tym każdy z nich może dokonywać wszelkich czynności bez względu na rodzaj sprawy. Organy postępowania przygotowawczego nie są związane żadnymi normami regulującymi właściwość miejscową.
W prokuraturze obowiązuje zasada jednolitości i niepodzielności, tzn. że każdy prokurator działa w imieniu całej prokuratury, może być zastąpiony w każdej chwili przez innego prokuratora.
W przypadku sądu to nie jest on związany w procesie karnym prejudykatem (czyli przedsądem), tzn. decyzją rozstrzygającą jakąś sprawę mającą znaczenie dla rozstrzygnięcia kwestii odpowiedzialności oskarżonego, która to została określona w innym procesie.
Wiążące są tu jedynie rozstrzygnięcia kształtujące prawo lub stosunek prawny - tj. wyrok sądowy ustalający ojcostwo, rozwód, nieważność małżeństwa.
14.STRONY PROCESOWE Dzielą się one na:
1. STRONY PROCESOWE CZYNNE - występują one z żądaniem rozstrzygnięcia kwestii odpowiedzialności zgodnie z ich interesem prawnym. Do stron tych zalicza się:
a) OSKARŻYCIELA PUBLICZNEGO - zasadniczo jest nim prokurator, wyjątkowo organy w postępowaniu uproszczonym uprawnione do prowadzenia dochodzenia uproszczonego,
b) OSKARŻYCIELA PRYWATNEGO - pokrzywdzony, który wnosi i popiera przed sądem akt oskarżenia w sprawie o przestępstwo ścigane z oskarżenia prywatnego.
POKRZYWDZONY - jest to osoba fizyczna, prawna albo instytucja państwowa, samorządowa lub społeczna, choćby nie miała osobowości prawnej, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone, lub zagrożone przez przestępstwo.
c) OSKARŻYCIELA POSIŁKOWEGO - wyróżnia się tu:- oskarżyciela posiłkowego ubocznego -pokrzywdzony, który po wniesieniu aktu oskarżenia lub po objęciu przez niego ścigania w sprawie oskarżenia prywatnego albo w postępowaniu sądowym w sprawie o wykroczenie, składa oświadczenie, iż chce popierać oskarżenie obok oskarżyciela publicznego i następnie popiera to oskarżenie przed sądem.
- oskarżyciel posiłkowy subsydiarny - jest nim pokrzywdzony wnoszący oskarżenie zamiast oskarżyciela publicznego odmawiającego wniesienia aktu oskarżenia w sprawie z oskarżenia publicznego inastępnie popierający je przed sądem.
d) POKRZYWDZONY W POSTĘPOWANIU PRZYGOTOWAWCZYM I PRZEJŚCIOWYM.
e) POWÓD CYWILNY
2. STRONY PROCESOWE BIERNE - są to strony przeciwko którym żądanie rozstrzygnięcia kwestii odpowiedzialności zgodni z interesem prawnym jest skierowane. Do stron tych zalicza się oskarżonego i skazanego, z tymże oskarżony występuje w trzech znaczeniach:
a) oskarżony w znaczeniu ścisłym - osoba przeciwko której wniesiono akt oskarżenia lub złożono wniosek do sądu o warunkowe umorzenie postępowania,
b) oskarżony w znaczeniu szerszym - uznany jest nie tylko jako oskarżony ale i podejrzany - jest tu uznawany jako osoba, która otrzymała postanowienie o przedstawienie zarzutów, bądź której postawiono zarzut w związku z przystąpieniem do przesłuchania w charakterze podejrzanego,
c) oskarżony w znaczeniu najszerszym - to osoba którą uważa się nie tylko za oskarżonego ale i za osobę podejrzana, czyli osobę traktowaną (nie uznaną) jak podejrzany, np. zatrzymanie takiej osoby.
SKAZANYM jest natomiast osoba, w stosunku do której wydano już wyrok skazujący.
15.REPREZENTANCI STRON PROCESOWYCH
Są to osoby działające za stronę w jej imieniu na mocy odpowiedniego tytułu prawnego, tj. pełnomocnictwa, zarządzenia, przepisu ustawy.
Reprezentantami stron procesowych są:
1) OBROŃCY - działający w interesie oskarżonych i skazanych,
2) PEŁNOMOCNICY - działający w interesie pokrzywdzonych, w postępowaniu przygotowawczym i przejściowym,
3) PRZEDSTAWICIELE USTAWOWI - reprezentują oni z mocy ustawy pokrzywdzonych małoletnich (tj. do ukończenia 18 roku życia) lub też ubezwłasnowolnionych całkowicie lub częściowo.
16.RZECZNICY INTERESU SPOŁECZNEGO
Są oni niezależni od stron procesowych. Zalicza się do nich (klasycznie):
a) PRZEDSTAWICIELI SPOŁECZNYCH - przedstawiciel organizacji społecznej dopuszczony w postępowaniu sądowym,
b) RZECZNIK PRAW OBYWATELSKICH - może on wnosić kasacje na korzyść obywatela lub żądać wszczęcia postępowania przygotowawczego w sprawie o przestępstwo ścigane z oskarżenia publicznego,
c) MINISTER SPRAWIEDLIWOŚCI - PROKURATOR GENERALNY - może wnosić kasacje wyroku,
d) PROKURATOR W POSTĘPOWANIU ADHEZYJNYM (postępowaniu toczącym się w ramach procesu karnego na podstawie powództwa cywilnego wniesionego przez pokrzywdzonego lub inna osobę uprawnioną) - który wytacza powództwo cywilne na rzecz pokrzywdzonego, o ile wymaga tego interes społeczny.
17.OSOBOWEŹRÓDŁA DOWODOWE - należą do nich:
a) OSKARŻONY - dostarcza on środek dowodowy w postaci wyjaśnień,
b) ŚWIADEK - dostarcza zeznań,
c) BIEGŁY - dostarcza opinii,
d) OSOBA PODDANA OGLĘDZINOM LUB BADANIOM CIAŁA - dostarcza cech charakterystycznych ciała lub organizmu z punktu widzenia kwestii odpowiedzialności karnej oskarżonego,
e) ZAWODOWY KURATOR SĄDOWY - dostarcza on wyniki wywiadu środowiskowego.
18.POMOCNICY PROCESOWI
Należą do nich: specjaliści (tj. osoby które wykonują czynności techniczne w czasie oględzin, ekspertyz, eksperymentów), protokolanci, tłumacze, stenografowie, konwojenci policji itp.