Secesja

Secesja, która miała stworzyć w końcu XIX wieku nowy powszechny styl, zniknęła  równie szybko, jak powstała. Po okresie euforii jej wzory powielane w setkach egzemplarzy szybko stały się symbolem kiczu, złego smaku, przedmiotem pogardy i pośmiewiska, a przymiotnik ,,secesyjny" synonimem wyrazów ,,dziwaczny" i ,,cudaczny". Zarzucano jej brak logiki i przesadność ozdób. Z tego powodu w Paryżu w latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku przebudowano lub zburzono wiele budowli secesyjnych. Dopiero lata pięćdziesiąte przyniosły ponowne zainteresowanie secesją, docenienie jej wartości oraz wkładu w odnowienie i rozwój sztuki.

W końcu XIX wieku architektura i zdobnictwo naśladowały style epok minionych-od romańskiego do klasycystycznego -w zależności od upodobań klienta i projektanta. Artyści secesyjni przeciwstawili się panującemu przez całe stulecie historycyzmowi i elektyzmowi sztuki, odcinali się od skostniałego akademizmu, starali się zerwać z panującymi kanonami. Pragnęli stworzyć całkowicie nowy styl odpowiadający współczesności oraz nowe zasady kształtowania dzieła sztuki. Wiedeński architekt Otto Wagner pisał w 1895 roku: ,,Jedynie życie współczesne może być punktem wyjścia naszej twórczości artystycznej. Wszystko inne jest archeologią". W końcu XIX wieku secesja reprezentowała nowatorskie i rewolucyjne tendencje w sztuce. Jej nazwa pochodząca od łacińskiego secesio oznacza: ,,oddzielenie", ,,odejście". W funkcjonujących jeszcze kilkunastu innych jej określeniach podkreśla się nowość lub młodość tej sztuki: Art Nouveau (Francja), Jugendstil (Niemcy), Modern Style (Anglia). Secesja ukształtowała się równocześnie w kilku ośrodkach Europy około 1890 roku. Styl ten miał wiele inspiracji: angielski ruch Arts and Crafts (Sztuki i Rzemiosła), malarstwo prerafaelitów, modną wówczas sztukę Dalekiego Wschodu, drzeworyt japoński. Wchłonął także elementy rokoka i tradycji regionalnych. Apogeum jego popularności przypadło na rok 1900 i Wystawą światową w Paryżu. Najważniejszymi ośrodkami były: Anglia, Francja, Belgia, Niemcy i Austria. Schyłek Secesji nastąpił po roku 1905, kiedy zaczęła być wypierana przez kierunki awangardowe i funkcjonalistyczne.

ZAŁOŻENIA IDEOWE

Charakterystyczną cechę secesji stanowiła integracja sztuk - zespolenie wszystkich rodzajów twórczości: od architektury, poprzez malarstwo i rzeźbę, po sztukę użytkową i zdobnictwo. Zjawisko to określane terminem Gesamtkunstwerk ("jedność sztuk") wyrażało się w dążeniu do zatarcia granic między poszczególnymi dyscyplinami sztuki. Według secesyjnej estetyki wystrój zewnętrzny budynku powinien tworzyć kompozycyjną i kolorystyczną jedność stylową z wystrojem wnętrza, meblami, zastawą stołową, a nawet ubiorem dam. Każdy mebel i sprzęt istniał nie sam przez się, lecz jako część harmonijnej całości. Dlatego najwięksi twórcy (Henri van de Velde, Victor Horta, Hector Guimard, Charles Rennie Mackintosh), zajmujący się równolegle kilkoma dziedzinami sztuki, projektowali wnętrza z całym wyposażeniem: kratami, lampami, meblami, a nawet popielniczkami. Podejmując hasła, które pojawiły się w latach sześćdziesiątych XIX wieku w angielskim ruchu Arts and Crafts, secesja zwalczała podział na sztuki czyste i użytkowe. Nobilitowała rzemiosło uważane w XIX wieku za twórczość - podrzędną. W secesji każdy przedmiot codziennego użytku jako element artystycznej całości nabierał znaczenia dzieła sztuki. Dobrze zrobiony wazon czy krzesło mogły mieć taką samą wartość artystyczną jak obraz. Dlatego ich projektowaniu poświęcali się najznakomitsi artyści. Idea odrodzenia sztuki dekoracyjnej wiązała się z pragnieniem przepojenia pięknem życia codziennego. W praktyce dzieło architektury lub sztuki użytkowej zaczęło być traktowane przez artystów jako wartość sama w sobie -piękny układ kształtów i kolorów zdolny wywołać określony nastrój - nie zaś jako rzecz, która ma spełniać funkcje praktyczne. Zdarzało się więc, że dla walorów dekoracyjnych i ekspresyjnych nieświadomie poświęcano wygodę i funkcjonalność budowli, mebla lub naczynia.

 

ŚRODKI WYRAZU ARTYSTYCZNEGO

Sztukę secesyjną charakteryzowała dekoracyjna stylizacja oraz skłonność do estetyzacji. Jednym z głównych środków wyrazu była falista, długa, dynamiczna linia o niespokojnych i płynnych rytmach. Tworzyła formy asymetryczne, wydłużone, smukłe, lekkie i wiotkie. Istotną cechą malarstwa i grafiki secesyjnej była ich płaskość. Secesja rezygnowała z efektów perspektywiczno-iluzjonistycznych. Nie sugerowała głębi przestrzeni za pomocą perspektywy, a bryły przedmiotu za pomocą światłocienia. Operowała jednolitymi płaskimi kształtami i plamami obwiedzionymi mocnym konturem. Secesja miała upodobanie do wertykalizmu. Silnie podkreślała linie pionowe w meblach, wazonach, preferowała wysokie i wąskie formaty malowideł oraz witraży, strzeliste rośliny, wysmuklone postacie ludzkie. W przeciwieństwie do dawnych stylów, w których przedmioty robiono z odgraniczonych od siebie części, w secesji elementy o miękkich kształtach są ze sobą zlane, przechodzą jeden w drugi. W architekturze zaokrąglano kanty, zakrzywiano ściany, wyginano gzymsy. Znaleziono upodobanie w asymetrii, skomplikowanych układach kompozycyjnych. Zmieniono radykalnie gamę kolorystyczną, wprowadzając barwy jasne, pastelowe, biel. Chętnie stosowano efekty połysku, powierzchnie migoczące i opalizujące. Niesłuszny jest ,.zarzut wobec secesji, jakoby nadużywała ornamentu. Secesja stosowała go w sposób wyrafinowany, niekiedy oszczędny, umiejętnie przeciwstawiając pustej przestrzeni. Ornament miał nie tylko ozdabiać przedmioty, jak dawniej, lecz podkreślać ich strukturę.

 

MOTYWY

Jedną z sił napędowych secesji było uwielbienie świata organicznego. "Natura, oto księga sztuki ornamentalnej, do której powinniśmy sięgać", pouczał francuski artysta Eugene Samuel Grasset. Nowa ornamentyka oparta została na bezpośredniej obserwacji przyrody. Gdzie tylko było to możliwe - na fasadach domów, meblach, okładkach książek, biżuterii - wprowadzano stylizowany bujny świat roślin i zwierząt. Do ulubionych kwiatów należało lilia i kalia, do ptaków - łabędź i paw. Preferowano rośliny na wysokich łodygach (irysy, mieczyki), oraz pnące o falistych lub skręconych wiciach (powoje). Wprowadzono także rośliny pospolite: rumianki i osty. Bogata była fauna secesji: flamingi z długimi, giętkimi szyjami, smukłe żurawie, pawie i bażanty o barwnych piórach. Za nie mniej interesujące uważano nadnaturalnej wielkości kolorowe ważki i motyle, a także stwory fantastyczno baśniowe (chimery, smoki, sfinksy). Wazonom, kielichom, nawet szklanym oprawkom żarówek nadawano formy owoców i kwiatów. Naczynia upodabniały się również do ptaków, owadów, muszli, a filary budowli do drzew.
W świecie secesji spotyka się także postacie ludzkie. Znamienne, że były to niemal wyłącznie kobiety, istoty wiotkie, smukłe, z długimi falistymi włosami, które podobnie jak pędy roślinne dawały sposobność do komponowania krzywolinijnych, abstrakcyjnych układów dekoracyjnych. Przybierając często postawy omdlewające, jakby pełne miłosnej tęsknoty, przywodziły erotyczne skojarzenia. Nagie kobiety pojawiały się na fasadach budowli, oplatały ramionami i włosami wylewy wazonów, wyłaniały się z popielniczek.

W zachwycie światem organicznym wyrażała się gloryfikacja życia, rozrodczej potęgi przyrody. Twórców fascynowały w naturze procesy wzrostu i rozmnażania. Pokazywali prężące się pędy, nabrzmiewające paki, a w świecie ludzkim: dojrzewanie, miłość, macierzyństwo. Dużą rolę odgrywała tematyka erotyczna.
Obok secesji z bujną dekorację funkcjonował również nurt bardziej surowy. W dwóch ośrodkach: Glasgow i Wiedniu, linie krzywe zastępowano prostymi, a formy faliste geometrycznymi. Ten surowy styl charakteryzował się niemal zupełnym brakiem motywów roślinnych. Ornamenty ograniczono do minimum, przeciwstawiając je wielkim pustym powierzchniom

ARCHITEKTURA

Architekci dążyli do nowego, dekoracyjnego ukształtowania fasady. W elewacjach zaczęto używać bardziej różnorodnych tworzyw pod względem barwy i faktury: prócz cegły, kamienia, stiuku - wprowadzono ceramikę, stal, beton i szkło. Stosowano swobodny układ okien, które chętnie zamykano łukiem spłaszczonym lub podkowiastym. Gzymsom nadawano kształt falisty, bramę umieszczono asymetrycznie, a nie na osi głównej budynku, balkony zaokrąglano. Ulubiony motyw stanowiły wystające wykusze, łączące kilka pięter. Dzięki temu fasady secesyjne były urozmaicone, malownicze, ożywione gry światła i cienia. Całość zdobiona dekoracja ornamentalna. Kompozycje dopełniano krzywolinijnie powyginanymi kratami balkonów, bram i balustrad. Architektura secesyjna to nie tylko konwencjonalne budynki, w których ograniczano się do zmiany wyglądu fasad, zastępując ornamenty elektryczne secesyjnymi. Najlepsi architekci secesyjni stawiali sobie nowatorskie zadania zarówno dekoracyjne, jak i konstrukcyjne. Odważyli się odsłonić elementy konstrukcyjne, stalowy szkielet, powierzając im jednocześnie pełnienie funkcji dekoracyjnych. Ornamentyka podkreślała strukturę budowli. Czynili tak: w Belgii Victor Horta (dom Tassela w Brukseli ze wspaniałą klatką schodową, 1892-1893; Dom Ludowy w Brukseli z fasadą ze szkła, 1896-1899), we Francji Hector Guimard (pawilony i wejścia do stacji paryskiego metra, z lanego żelaza, przypominające organiczne formy tropikalnej dżungli, 1899-1900; sala koncertowa gmachu Humbert de Romans w Paryżu, gdzie odsłonięto krzywolinijny szkielet podtrzymujący sklepienie, 1902). Niezwykle oryginalną odmianą secesji była twórczość Hiszpana Antonia Gaudiego, programowo unikającego linii prostych. Budynki o rozfalowanych murach, niekształtnych oknach umieszczonych w dowolnych miejscach przemieniały się w plastyczne rzeźby. Dekorowano je często kolorowymi odłamkami ceramiki. Największe dzieła Gaudiego, znajdujące się w Barcelonie, to kamienica Casa Mila, 1905-1907, i kościół Sagrada Familia, 1884-1926. Zupełnie inne oblicze secesji pokazywały: architektura szkocka (Charles Rennie Mackintosh, Szkoła Sztuk Pięknych w Glasgow, 1898-1899) oraz wiedeńska (Otto Wagner, stacja kolei miejskiej, 1894-1897; Joseph Maria Olbrich, pawilon Secesji, 1898-1899). Charakteryzowały się one oszczędnością środków i dekoracji, operowaniem formami geometryzującymi, prostymi liniami i bryłami. Niedługo potem z trendu tego zrodził się w Niemczech i Austrii przeciwstawny kierunek modernistyczny, negujący wszelką dekorację.

SZTUKA

Secesja najbujniej rozkwitła w sztuce użytkowej. Odrodziła niemal wszystkie gałęzie zdobnictwa, w szczególności szkło, ceramikę, meblarstwo, witrażownictwo, metaloplastykę, jubilerstwo.

W dziedzinie szklarza artystycznego najznakomitszymi twórcami byli: działający we Francji Emile Galle i w Stanach Zjednoczonych Louis Comfort Tiffany. Wynaleźli oni nowe techniki i sposoby kształtowania, zlewania i nakładania na siebie kilku warstw różnie zabarwionego szkła, osiągając bogate efekty fakturalne i kolorystyczne (np: szkło opalizujące).

Najwybitniejszy złotnik secesyjny Francuz Rene Lalique dokonał w biżuterii przełomu zarówno pod względem formy, jak i materiałów. Brylanty zastąpił tańszymi kamieniami ozdobnymi i masę perłową, tak że na wartość dzieła miała wpływ nie koszt materiału, lecz pomysł i precyzja wykonania. Główne motywy jego klejnotów to realistycznie ujęte rośliny i zwierzęta.

MALARSTWO I RZEŹBA

Elementy stylizacji secesyjnej widoczne były w wielu postępowych kierunkach malarstwa końca XIX wieku, m.in. u takich artystów, jak van Gogh i Gauguin. Linia kontur ponownie odzyskały wartość środka ekspresji, co było reakcją na impresjonistyczny rozpad konkretności formy. Wielu artystów podkreślało, że linie są nośnikiem emocji, środkiem przekazu. Trudno znaleźć artystów tworzących czyste malarstwo secesyjne. Często twórczość jednego malarza mieściła w sobie poza secesją jeszcze kilka innych nurtów. Wiele wątków łączyło secesję z symbolizmem końca XIX wieku. Liczni twórcy zespalali secesyjną formę z symboliczną treścią, np. Francuz Maurice Denis, Holender Jan Toorop, Szwajcar Ferdinand Hodler. Artyści zafascynowani byli potęgą i płodnością życia, sprawami płci, widząc w nich wielkie misterium przyrody. Czasem przerażeni odwiecznym cyklem życia i śmierci wyrażali pesymistyczny nastrój końca wieku. Kobietę przedstawiono jako rodzicielkę, matkę albo zmysłową i okrutną kobietę fatalną, która tryumfując nad mężczyzną, niszczy go. W miłości widziano demoniczną, destrukcyjną siłę. Obrazy i rzeźby tego stylu operowały niejasnością, zagadkowością, usiłując wywołać subtelny, nieuchwytny nastrój. Do malarzy secesyjnych zaliczyć należy wiedeńczyka Gustava Klimta, umieszczającego postacie w abstrakcyjnej przestrzeni przypominającej mozaiki bizantyjskie, zbudowanej z elementów geometrycznych. Natomiast wiele prac Norwega Edvarda Muncha, posługującego się ekspresyjną linią, należy zarówno do secesji i symbolizmu, jak wczesnego ekspresjonizmu (,,Krzyk", 1893; ,,Madonna", 1895). Najwybitniejszym przedstawicielem grafiki secesyjnej był Anglik Aubrey Vincent Beardsley, który posługiwał się wyłącznie linią oraz czarną i białą płaską plamą (ilustracje do ,,Salome" Wilde'a).

W secesji zrodziła się sztuka nowoczesnego plakatu, który używa syntetycznego wyrazistego języka. Plakat oprócz pełnienia funkcji informacyjnych i reklamowych stał się samodzielnym dziełem sztuki. Mistrzem w tym zakresie był Henri de Toulouse-Lautrec, uwieczniający widowiska muzyczne i kabarety Montmartre'u, oraz Alfons Mucha, Czech pracujący w Paryżu, który wykonał wiele kompozycji dla aktorki Sary Bernhardt. Plakaty Muchy, które ukształtowały charakterystyczny typ postaci kobiecej, były kwintesencją dekoracyjnego stylu secesyjnego.

Również rzeźba wykazywała wpływy stylistyczne secesji: charakteryzowała się miękkością modelunku, zwartą bryłą, falistym kształtem. Najwybitniejszym rzeźbiarzem tego nurtu był Belg Georges Minne (,,Studnia z klęczącymi chłopcami",1898), a w Niemczech Hermann Obrist (projekt ,,Pomnika-kolumny", przed 1902).Secesję reprezentuje także kilka prac Auguste'a Rodina (,,Danaida",1885,,,Brama piekieł",1880-1917).

Również w Polsce nie zabrakło secesji. Była ona jednym z głównych stylów plastyki w okresie Młodej Polski. Najwybitniejszy jej przedstawiciel to Stanisław Wyspiański, który m.in. wykonał witraże i polichromie do kościoła Franciszkanów w Krakowie (1897-1902), zajmował się grafiką książkową, wystrojem wnętrz. W dziedzinie malarstwa secesję polską reprezentował Józef Mehoffer (projekty witraży dla kościoła ¦wziętego Mikołaja we Fryburgu w Szwajcarii,1894;obraz ,,Dziwny ogród",1902-1903), w rzeźbie- Wacław Szymanowski (pomnik Chopina,1904), Konstanty Laszczka, Bolesław Biegas. W architekturze styl secesyjny ograniczył się do projektowania nowych fasad i zmiany dekoracji ornamentalnej (Stary Teatr w Krakowie,1906). Głównymi ośrodkami były Kraków, Warszawa i Łódź.

Secesja stanowiła ważne ogniwo w procesie kształtowania wielu kierunków sztuki nowoczesnej. Poprzez programowe zerwanie z naśladownictwem stylów przeszłości oraz poszukiwanie nowatorskich rozwiązań przygotowała teren wielkim przewrotem artystycznym XX wieku. W niepohamowanym umiłowaniu dekoracyjnych lub ekspresyjnych linii ornamentalnych, zagłuszających nieraz motywy przedstawione, można odnaleźć źródła abstrakcjonizmu i ekspresjonizmu. W architekturze torowała drogę racjonalistyczno -   funkcjonalistycznemu modernizmowi.

WAŻNIEJSZE DATY

 

1890 - początki stylu secesyjnego

1897 - powstanie w Wiedniu stowarzyszenia

artystów austriackich SEZESSION

1900 - wystawa światowa w Paryżu ,szczyt popularności secesji

1905 - stopniowy zanik form secesyjnych

 

 

 SŁOWNICZEK

 

• Akademizm - prąd w sztuce, zwłaszcza dziewiętnastowiecznej, podporządkowany estetyce klasycystycznej i naśladowaniu dzieł uznanych za doskonałe. Ograniczał tym samym swobodę twórczą artystów.

• Eklektyzm - łączenie w całość elementów pochodzących z różnych stylów.

• Historyzm - kierunek w architekturze i sztukach plastycznych w XIX i na początku XX w., który polegał na naśladownictwie wielkich stylów minionych epok.

• Prerafaelici - przedstawiciele powstałego w Anglii w połowie XIX w. kierunku w sztuce, nawiązującego do sztuki wczesnego odrodzenia (przed Rafaelem).

GALERIA

7

---