Układ moczowy
Zadaniem układu moczowego jest wytwarzanie i wydalanie moczu a wraz z nim toksycznych metabolitów. Układ moczowy składa się z nerek, moczowodów, pęcherza moczowego i cewki moczowej. Nerki zaangażowane są w oczyszczanie krwi z końcowych produktów metabolizmu i wytwarzanie moczu, ponadto uczestniczą w utrzymywaniu homeostazy organizmu, właściwego składu i ciśnienia osmotycznego płynów ustrojowych a także produkcji związków o działaniu hormonalnym. Natomiast pozostałe odcinki do których należą moczowody, pęcherz moczowy i cewka moczowa, stanowią jedynie drogi wyprowadzające mocz poza organizm.
W skład nerek wchodzą:
• nefrony (miąższ)
• tkanka śródmiąższowa
• tkanka łączna właściwa luźna
● naczynia krwionośne i limfatyczne
Elementy strukturalne nefronów:
• kłębuszki nerkowe
• kanaliki proksymalne
cewki kręte I rzędu
odcinki grube ramienia zstępującego pętli Henlego
• kanaliki pośrednie ( część cienka pętli Henlego)
• kanaliki dystalne
odcinki grube ramienia wstępującego pętli Henlego
cewki kręte II rzędu
Odcinki odprowadzające mocz
wewnątrznerkowe
● cewki zbiorcze i przewody brodawkowe
• kielichy nerkowe (mniejsze i większe)
• miedniczka nerkowa
zewnątrznerkowe
• moczowody
• pęcherz moczowy
• cewka moczowa
Ciałko nerkowe zbudowane jest z kłębuszka naczyniowego i torebki Bowmana, w której wyróżniamy blaszkę trzewną i ścienną. Pomiędzy blaszkami występuje jama torebki kłębka do której spływa przesącz kłębuszkowy, zwany moczem pierwotnym. Kłębek naczyniowy utworzony jest z pętli naczyń włosowatych uczestniczących w filtracji krwi.
Kanalik proksymalny wysłany jest nabłonkiem jednowarstwowym sześciennym, który bierze udział w resorbcji zwrotnej wody, aminokwasów, glukozy, witamin i elektrolitów.
Kanalik pośredni wysłany jest nabłonkiem jednowarstwowym płaskim. Odpowiedzialny jest za wytworzenie gradientu hiperosmotycznego umożliwiającego zagęszczanie moczu.
Kanalik dystalny wysłany jest nabłonkiem jednowarstwowym sześciennym. Komórki nabłonka uczestniczą w resorbowaniu jonów sodu, wody i utrzymaniu prawidłowej równowagi kwasowo-zasadowej. Funkcja kanalika jest ściśle związana z działaniem na komórki nabłonka aldosteronu.
Odcinki odprowadzające mocz posiadają podobną budowę warstwową, w której wyróżnia się: błonę śluzową zbudowaną z tkanki łącznej włóknistej, błonę mięśniową zbudowaną z komórek mięśniowych gładkich i błony dodatkowej zbudowanej z tkanki łącznej włóknistej. Błona śluzowa pokryta jest nabłonkiem przejściowym o specyficznej budowie. Wierzchnią warstwę komórek pokrywa błona zbudowana z białek odpornych na kontakt z hyperosmotycznym moczem ostatecznym.
Najważniejszymi procesami zachodzącymi w nefronie w związku z powstawaniem moczu są: filtracja, resorbcja i sekrecja, polegająca na przenikaniu substancji chemicznych do pramoczu nie z naczyń włosowatych kłębka tylko z tkanek otaczających poszczególne odcinki kanalików.
Nerki uczestniczą ponadto w syntezie i uwalnianiu niektórych hormonów np. erytropoetyny i prostaglandyn.
UKŁAD MOCZOWY
WPROWADZENIE
Zadaniem układu moczowego jest wytwarzanie i wydalanie moczu, a wraz z nim toksycznych metabolitów. Układ moczowy składa się z nerek, moczowodów, pęcherza moczowego i cewki moczowej. Nerki zaangażowane są w oczyszczanie krwi z końcowych produktów metabolizmu i wytwarzanie moczu, ponadto uczestniczą w utrzymywaniu homeostazy organizmu, właściwego składu i ciśnienia osmotycznego płynów ustrojowych a także produkcji związków o działaniu hormonalnym. Natomiast pozostałe odcinki do których należą moczowody, pęcherz i cewka moczowa stanowią jedynie drogi wyprowadzające mocz poza organizm.
W rozwoju embrionalnym układ moczowy powstaje się z dwóch zawiązków: mezodermalnego i entodermalnego.
Nerki wywodzą się z części pasma środkowego komórek mezodermy, z którego powstaje zawiązek nerkotwórczy oraz moczowodowy. Pierwszy z nich rozwija się z 31 i 32 pary nefrotomów zanercza i jest źródłem kanalików nerkowych. Drugi z nich powstaje z części nefrotomów śródnercza. Z tego zawiązka rozwijają się cewki zbiorcze i przewody brodawkowe, kielichy nerkowe, miedniczki nerkowe a także moczowody.
Pęcherz moczowy i cewka moczowa wywodzą się z końcowego odcinka jelita ogonowego rozwijającego się z zawiązka entodermalnego.
NERKI
Nerki są parzystym narządem jamy brzusznej położonym zewnątrzotrzewnowo. Należą do najsilniej unaczynionych organów. Kształt nerek jest fasolowaty z wyraźnie zaznaczonym brzegiem wypukłym i wklęsłym, ten ostatni określamy mianem wnęki . Jest to miejsce w którym do nerek wchodzą tętnice i nerwy, a opuszczają narząd moczowód i żyły. Każda nerka jest otoczona od zewnątrz torebką zbudowaną z tkanki łącznej włóknistej, którą dodatkowo wzmacnia gruby pokład tkanki tłuszczowej zwany torebką tłuszczową, pozwalający utrzymać nerki we właściwym położeniu.
Pod torebką znajduje się właściwa masa narządu zbudowana z tzw. zrębu w którym należy wyróżnić:
tkankę łączną właściwą luźną
tkankę śródmiąższową
naczynia krwionośne i limfatyczne oraz
miąższ nerki, składający się z nefronów, będących podstawowymi jednostkami strukturalnymi i czynnościowymi nerek.
Każda nerka jest podzielona na część korową i rdzenną. Kora zajmuje obszar nerek, w których zlokalizowane są ciałka nerkowe i odcinki kręte nefronów (tzw. labirynty kory). Wymienione struktury odpowiedzialne są za widoczną makroskopowo ziarnistą strukturę kory. Kora stanowi zewnętrzną warstwę części wypukłej nerki, jednak jej fragmenty wnikają pomiędzy piramidy nerkowe rdzenia w postaci tzw. słupów nerkowych. Rdzeń nerki zbudowany jest z odcinków nefronów układających się równolegle względem siebie, czyli pętli Henlego i przewodów zbiorczych. Skupiają się one w stożkowate struktury zwane piramidami nerkowymi (od 8 do 18). Powierzchnie boczne i podstawy stożków stykają się z korą. Szczyty piramid zwrócone są w kierunku miedniczki nerkowej, gdzie wpuklają się w obręb kielichów nerkowych mniejszych tworząc brodawki nerkowe. Na powierzchni każdej z nich występuje około 25 otworów, będących miejscem ujścia cewek zbiorczych.
Funkcje nerek
● filtracja osocza i usuwanie szkodliwych końcowych produktów metabolizmu(np. mocznika, kreatyniny, kwasu moczowego) oraz ksenobiotyków
● wytwarzanie i zagęszczanie moczu pierwotnego
● regulacja poziomu płynów ustrojowych i ciśnienia krwi / utrzymywanie stałego poziomu płynów ustrojowych
● regulacja stężenia we krwi składników mineralnych
● utrzymywanie prawidłowej równowagi kwasowo-zasadowej
● produkcja i uwalnianie niektórych hormonów np. erytropoetyny i prostaglandyn
● wytwarzanie aktywnej formy witaminy D
NEFRON
Jest podstawową jednostką zarówno strukturalną jak i czynnościową nerki. Każda nerka posiada od 1 do 3 milionów nefronów. Początkowym odcinkiem nefronu jest kłębuszek nerkowy. Wszystkie kłębuszki zlokalizowane są w części korowej nerki. W ich pobliżu rozpoczyna się kolejny odcinek zwany kanalikiem krętym I rzędu, który następnie przechodzi w pętlę Henlego, posiadającą kształt wydłużonej litery U o dwóch ramionach: zstępującym, które kieruje się ku części rdzennej nerki, a następnie zagina się powracając do części korowej w okolice kłębuszków jako ramię wstępujące. Długość pętli jest kryterium podziału nefronów na: korowe i przyrdzeniowe.
● Nefrony korowe posiadają krótką pętle, której ramiona zaginają się mniej więcej w połowie warstwy rdzennej. Część cienka pętli stanowi jedynie krótki odcinek leżący w obrębie ramienia zstępującego. Niektóre nefrony pozbawione są tego fragmentu. Ciałka nerkowe zlokalizowane są w zewnętrznej warstwie kory.
● Nefrony przyrdzeniowe posiadają ciałka w strefie kory graniczącej z rdzeniem i długie pętle, których ramiona zaginają się w okolicy przybrodawkowej. Tego typu nefrony stanowią około 20%. Pętle nefronów umożliwiają efektywne odzyskiwanie wody, co jest zjawiskiem szczególnie istotnym z punktu widzenia oszczędnej gospodarki wodnej organizmów lądowych. Końcowy odcinek ramienia wstępującego przechodzi w kolejny kręty odcinek tzw. kanalik kręty II rzędu.
W związku z odmienną budową histologiczną nefron można podzielić na następujące części:
● kłębuszek nerkowy (ciałko nerkowe)
● kanalik proksymalny
● kanalik pośredni
● kanalik dystalny
Podstawową funkcją nefronów jest wytwarzanie moczu pierwotnego i jego przemiana w mocz ostateczny.
KŁĘBUSZEK NERKOWY
Kłębuszek nerkowy posiada kształt kulisty o średnicy około 200 μm. Jest zbudowany z kłębuszka naczyniowego i otaczającej go tzw. torebki Bowmana, w której wyróżniamy blaszkę trzewną oraz ścienną. Blaszka trzewna pokrywa od zewnątrz naczynia włosowate i leży na błonie podstawnej śródbłonka naczyń. Blaszka ścienna otacza całe ciałko nerkowe i zbudowana jest z nabłonka jednowarstwowego płaskiego. Pomiędzy blaszkami znajduje się jama torebki kłębka tzw. przestrzeń moczowa do której spływa przefiltrowany izoosmotyczny mocz pierwotny. W ciałku nerkowym można wyróżnić dwa bieguny: górny - biegun naczyniowy oraz dolny - biegun moczowy. Biegun naczyniowy jest miejscem wejścia tętniczki doprowadzającej i wyjścia tętniczki odprowadzającej. Tętniczka doprowadzająca przechodzi w obrębie kłębka w sieć naczyń włosowatych utworzonych z kilkudziesięciu pętli, które ponownie łączą się w tętniczkę odprowadzającą, opuszczającą biegun naczyniowy. Ten typ połączenia naczyniowego nosi nazwę sieci dziwnej. Średnica tętniczki odprowadzającej jest mniejsza od tętniczki doprowadzającej, co sprawia, że w naczyniach włosowatych kłębuszka panuje wysokie ciśnienie krwi, będące siłą napędową filtracji. Na przeciwległym biegunie położony jest biegun moczowy, w którym blaszka ścienna kłębuszka zwężając się kielichowato przechodzi w część krętą kanalika proksymalnego.
Elementy strukturalne kłębuszka nerkowego
1. Komórki śródbłonka. Pokrywają od strony światła naczynia włosowate. Są to komórki płaskie z jądrem wpuklającym się do światła naczynia. Posiadają cienką cytoplazmę, w obrębie której stwierdza się obecność licznych szczelinowatych otworów o średnicy około 80 nm zwanych fenestracjami. Umożliwiają one / ułatwiają /przepływ płynnych składników krwi do jamy torebki kłębka. Komórki spoczywają na błonie podstawnej o budowie ciągłej.
2. Podocyty. Są komórkami blaszki trzewnej torebki Bowmana. Cechą charakterystyczną budowy tych komórek są liczne nóżkowate wypustki cytoplazmy oddalone od siebie o 20-30nm, które spoczywają na błonie podstawnej i oplatają nimi pętle naczyń włosowatych. Błona podstawna jest więc wspólna zarówno dla podocytów jak i komórek śródbłonka. Pomiędzy wypustkami podocytów rozpościerają się szczeliny filtracyjne pokryte tzw. białkową przeponą.
3. Błona podstawna. Jest znacznie grubsza w porównaniu z innymi naczyniami włosowatymi, ponieważ powstaje w wyniku złączenia się dwóch blaszek podstawnych. Na zewnętrznej powierzchni spoczywają wypustki podocytów, na wewnętrznej - komórki śródbłonka naczyń włosowatych kłębka. Błona podstawna posiada trzy warstwy:
• środkową - ciemną, w której stwierdza się obecność białka kolagenu typu IV. Włókna kolagenu tworzą sieć działającą jako bariera fizyczna dla dużych cząsteczek, próbujących przeniknąć z krwi do moczu pierwotnego.
• dwie zewnętrzne - jasne, w których występują związki o charakterze polianionów.
Taka budowa błony podstawnej zabezpiecza organizm przed utratą substancji wielkocząsteczkowych i elementów morfotycznych krwi do pramoczu.
Składniki błony podstawnej wykazują silne właściwości antygenowe, co ma istotne znaczenie we właściwym doborze dawcy przy przeszczepianiu nerek.
4. Mezangium. Jest strukturą stanowiącą element podporowy kłębuszka nerkowego. Zbudowane jest z komórek łącznotkankowych oraz bezkomórkowej macierzy mezangialnej. Komórki są kształtu nieregularnego, posiadają liczne wypustki, a cytoplazma zawiera filamenty przypominające budową białko kurczliwe miozynę. Komórki wykazują zdolności proliferacyjne i fagocytarne, ponadto produkują kolagen będący składnikiem macierzy. Komórki nie kontaktują się zarówno ze światłem naczyń włosowatych kłębka jak i jamą torebki. Macierz mezangium jest przedłużeniem blaszki jasnej wewnętrznej błony podstawnej.
>funkcje mezangium
rola podporowa dla naczyń kłębka
regulacja przepływu krwi przez naczynia włosowate kłębka - dzięki zdolnością kurczliwym komórki mogą zmieniać szerokość światła naczyń włosowatych
fagocytarna - niszczenie kompleksów antygen-przeciwciało, pochłanianie cząstek, które przedostają się poza światło naczyń włosowatych w wyniku filtracji.
5. Blaszka ścienna torebki Bowmana. Zbudowana ze ściśle przylegających do siebie komórek nabłonka jednowarstwowego płaskiego, spoczywającego na błonie podstawnej.
BARIERA FILTRACYJNA
Jest strukturą uczestniczącą w filtracji krwi i powstawaniu moczu pierwotnego. Morfologicznie jest zbudowana z trzech warstw:
● komórek śródbłonka, posiadających w cytoplazmie liczne pory
● grubej błon podstawnej, będącej jedyną ciągłą warstwą błony filtracyjnej. Jest ona wytworem zarówno komórek śródbłonka jak i podocytów.
● przepon szczelin filtracyjnych zlokalizowanych pomiędzy wypustkami podocytów.
Powstawanie ultraprzesączu
Przez nerki przepływa 20% całkowitej objętości krwi w ciągu minuty. Filtracja zachodzi w kłębuszkach nerkowych.. Wysokie ciśnienie krwi w naczyniach włosowatych kłębuszka ułatwia przechodzenie płynnej zawartości naczyń przez barierę filtracyjną do jamy torebki kłębka. W ciągu doby powstaje około 150 litrów moczu pierwotnego. 99% przesączu ulega wchłanianiu zwrotnemu w cewkach nerkowych, pozostała ilość zostaje wydalona z organizmu w postaci moczu ostatecznego. Błona filtracyjna jest nieselektywna. W warunkach fizjologicznych nie przepuszcza cząstek o masie większej niż 69 000. W związku z powyższym w przefiltrowanej frakcji osocza znajdują się małe cząsteczki jak cukry proste, aminokwasy, kwas moczowy, kreatynina, mocznik, elektrolity i niewielka ilość białek niskocząsteczkowych ( głównie albumin ). Mocz pierwotny jest izoosmotyczny z osoczem tzn. posiada identyczne stężenie jak płyny ustrojowe.
KANALIK PROKSYMALNY (BLIŻSZY)
Część ścienna torebki Bowmana na biegunie moczowym ciałka nerkowego zwęża się kielichowato przechodząc w część krętą kanalika proksymalnego o długości ok. 14 mm. Kolejny odcinek posiada przebieg prosty i należy do początkowego ramienia zstępującego pętli Henlego. Kanalik proksymalny jest najdłuższym odcinkiem nefronu. Pokryty jest nabłonkiem jednowarstwowym sześciennym. Od strony światła kanalika komórki wytwarzają palczaste wypustki cytoplazmatyczne zwane mikrokosmkami (in. rąbek szczoteczkowy), które zwiększają powierzchnię chłonną. W związku z jego obecnością nieostre są granice pomiędzy szczytową częścią komórek a światłem kanalika. Zatarte są także granice pomiędzy poszczególnymi komórkami, ponieważ wzajemnie zazębiają się. Komórki posiadają kuliste jądro, liczne mitochondria i lizosomy a także dobrze rozwinięty Aparat Golgiego. Mikrokosmki wykazują aktywność fosfatazy zasadowej, której obecność wskazuje na intensywną funkcję resorpcyjną tej części kanalika ( jest jednym z enzymów uczestniczących w transporcie ). Podstawna powierzchnia komórek posiada liczne wpuklenia błony, pomiędzy którymi ustawiają się pionowo wąskie mitochondria co w mikroskopie optycznym daje efekt prążkowania.
Funkcja kanalika proksymalnego
W kanaliku proksymalnym odbywa się tzw. resorbcja zwrotna obligatoryjna (in. obowiązkowa ). Z pramoczu komórki nabłonka kanalika resorbują wodę, jony sodu i chloru, aminokwasy, glukozę, witaminy i proteiny o małej masie cząsteczkowej.
KANALIK POŚREDNI
Jest odcinkiem nefronu o najmniejszej średnicy. Rozpoczyna się na ramieniu zstępującym pętli Henlego i stanowi go część cienka pętli. Cewkę pokrywa nabłonek jednowarstwowy płaski o silnie spłaszczonych komórkach, których jądra wpuklają się do światła kanalika. Kanalik pośredni odpowiedzialny jest za wytworzenie gradientu hiperosmotycznego umożliwiającego zagęszczanie moczu.
KANALIK DYSTALNY
Zbudowany jest z odcinka prostego stanowiącego końcowe ramię pętli Henlego ( tzw. część gruba pętli ) oraz odcinka krętego ( tzw. kanalik kręty II rzędu o długość 5 mm ). Kanalik dystalny pokrywa nabłonek jednowarstwowy sześcienny. Grupa komórek nabłonka części krętej w pobliżu ciałka nerkowego przekształca się w nabłonek jednowarstwowy walcowaty i nosi nazwę plamki gęstej. W porównaniu z kanalikiem krętym I rzędu, kanalik II rzędu jest krótszy, węższy i mniej kręty ponadto posiada regularne światło, co należy powiązać z obecnością niewielkiej ilości mikrokosmków. W części podstawnej występuje znacznie mniej wpukleń błony komórkowej. Jądra komórek są gęściej ułożone, a cytoplazma wybarwia się słabiej.
Funkcja kanalika dystalnego
W kanaliku dystalnym odbywa się tzw. resorbcja fakultatywna, zależna od aktualnych potrzeb organizmu. Uczestniczy w regulacji równowagi kwasowo-zasadowej i zagęszczaniu moczu.
Sekrecja kanalikowa
Nie wszystkie składniki osocza przedostają się do moczu pierwotnego w wyniku filtracji. Niektóre z nich przenikają z naczyń i tkanki otaczającej bezpośrednio do kanalików nefronu. Jest to proces polegający na aktywnym usuwaniu do moczu pierwotnego zbędnych substancji jak np. produktów katabolizmu hormonów i unieczynniania leków.
KANALIKI ZBIORCZE
Kanaliki zbiorcze stanowią system rozgałęzionych kanalików o długości ok. 45 mm każdy, do których uchodzą cewki kręte II rzędu. W części sąsiadującej z nefronem kanaliki wysłane są nabłonkiem jednowarstwowym sześciennym, który w miarę zbliżania się do miedniczki nerkowej staje się walcowaty. Końcowe odcinki cewek zbiorczych określamy mianem przewodów brodawkowatych. Pomiędzy poszczególnymi komórkami występują połączenia ścisłe uniemożliwiające transport wody.
Woda może przemieszczać się jedynie przez specjalne kanały tzw. akwapory, których białkowe prekursory elementów budowy gromadzone są w pęcherzykach cytoplazmatycznych. Pod wpływem ADH (wazopresyny) przemieszczają się one w kierunku części szczytowych błon komórkowych, do których następnie zostają wbudowane. Wówczas ściana cewek staje się przepuszczalna dla wody. Funkcjonowanie pozostałych kanałów wodnych nefronu jest niezależne od ADH.
W obrębie nabłonka wyróżniamy dwa podstawowe typy komórek.
komórki jasne
komórki ciemne
Zagęszczanie moczu
W ciągu doby powstaje około 180 litrów przesączu kłębuszkowego, który jest izoosmotyczny względem osocza . 99% przesączu ulega wchłanianiu zwrotnemu w cewkach nerkowych, natomiast pozostała ilość zostaje wydalona w postaci hypertonicznego moczu ostatecznego.
W kanaliku proksymalnym zachodzi odzyskiwanie zarówno wody jak i NaCl, w związku z tym mocz opuszczający światło kanalika jest izoosmotyczny. Kolejnym odcinkiem jest cewka cienka, której dwa ramiona - zstępujące i wstępujące charakteryzują się różną przepuszczalnością dla wody i soli mineralnych. Ramię zstępujące jest przepuszczalne dla wody, natomiast nieprzepuszczalne dla NaCl. W ramieniu wstępującym jest akurat odwrotnie, przepuszczane są przez ścianę kanalika jony sodu i chloru, które koncentrują się w tkance śródmiąższowej otaczającej kanalik. I to one stanowią tzw. siłę napędową odzyskiwania wody z kanalika zstępującego. W końcowym odcinku ramienia zstępującego powstaje silnie hypertoniczny mocz, który na skutek przenikania NaCl poza kanalik w części wstępującej staje się w końcowym jej odcinku hipoosmotyczny. Kolejny etap zagęszczania zachodzi w cewce kanalika dystalnego, w którym pod wpływem aldosteronu uwalnianego z kory nadnerczy dochodzi do zwiększenia resorbcji NaCl i wody. Kolejny odcinek - cewka zbiorcza, jest przepuszczalna tylko dla wody, ale jedynie w obecności hormonu ADH. Konsekwencją tych wszystkich procesów jest wytworzenie hypertonicznego moczu ostatecznego, który spływa do kielichów nerkowych i kolejnymi przewodami wyprowadzany jest poza organizm.
APARAT PRZYKŁĘBKOWY
Stanowi grupę komórek zlokalizowaną przy biegunie naczyniowym kłębuszka nerkowego.
Elementy komórkowe aparatu przykłębkowego:
Komórki mioidalne (zwane również komórkami przykłębuszkowymi, ziarnistymi lub JG). Zlokalizowane są głównie w ścianie tętniczki doprowadzającej. Cytoplazma komórek zawiera enzym proteolityczny - reninę, uczestniczącą w regulacji ciśnienia krwi.
Komórki plamki gęstej. Stanowi grupę komórek części prostej kanalika dystalnego przylegającą do bieguna naczyniowego kłębka. Są one wyższe, jaśniejsze i znacznie ściślej upakowane niż pozostałe komórki kanalika. Pełnią funkcje osmoreceptorów reagując na stężenie jonów sodu.
Komórki mezangium pozakłębkowego. Położone są w trójkącie jaki tworzą tętniczki doprowadzające, odprowadzające oraz u podstawy plamka gęsta. Należą do komórek tkanki łącznej. Prawdopodobnie pośredniczą w przekazywaniu informacji między osmoreceptorami plamki gęstej a komórkami mioidalnymi.
Funkcja aparatu przykłębkowego
Elementy komórkowe aparatu przykłębkowego pełnią funkcje zarówno endokrynne jak i receptorowe. Komórki mioidalne uczestniczą w produkcji enzymu proteolitycznego reniny. Związek ten od białka osoczowego α-2-globuliny odrywa peptyd tzw. angiotensynę I, która przekształca się w angiotensynę II, ta z kolei pobudza korę nadnerczy do wydzielania aldosteronu, który stymuluje resorbcje jonów sodu i wody z moczu pierwotnego w kanaliku dystalnym.
Tkanka śródmiąższowa
Wypełnia przestrzeń nerki zawartą pomiędzy poszczególnymi elementami nefronu, naczyniami krwionośnymi i limfatycznymi. Utworzona jest przez komórki i substancję międzykomórkową. Komórki wykazują zdolności fagocytarne, ponadto wytwarzają substancje hormonalne jak np. erytropoetynę i prostaglandyny. Macierz wypełniająca przestrzeń pomiędzy komórkami zbudowana jest z luźnej substancji białkowo-glikoproteidowej, w której rozproszone są włókna kolagenowe oraz krople lipidów. Tkanka śródmiąższowa przede wszystkim występuje w części rdzennej, natomiast w obrębie kory zajmuje niewielką przestrzeń.
UNACZYNIENIE NEREK
Przez wnękę wnika do narządu tętnica nerkowa, która rozgałęzia się w obrębie miąższu na szereg naczyń zwanych tętnicami płatowymi. Dochodzą one do granicy kory i rdzenia, gdzie zaginają się mniej więcej pod kątem prostym i przechodzą w tętnice łukowate biegnące równolegle do powierzchni nerki. Od tętnic łukowatych po stronie części rdzennej odchodzą tętniczki proste prawdziwe, natomiast od strony kory odchodzą w równych odstępach tętnice międzypłacikowe i kierują się do powierzchni narządu, gdzie kończą się pod torebką tętniczkami podtorebkowymi. Te ostatnie przechodzą w splot naczyń włosowatych. Tętnice międzypłacikowe oddają bocznie na całym swoim przebiegu tętniczki doprowadzające krew do kłębka, które wchodząc do ciałek nerkowych rozgałęziają się na naczynia włosowate uczestniczące w procesie filtracji osocza krwi. Tętniczki odprowadzające krew z kłębka w przypadku nefronów korowych dzielą się na szereg naczyń włosowatych, które przebiegają w tkance między kanalikami. Natomiast w nefronach przyrdzeniowych oddają tętniczki proste rzekome kierujące się do rdzenia.
Z naczyń włosowatych kory krew przepływa do żył korowych powierzchownych, dalej kolejno do żył gwiaździstych, żył międzypłacikowych, żył łukowatych, żył międzypłatowych i na końcu do żyły nerkowej opuszczającej wnękę narządu.
Z naczyń włosowatych rdzenia powstają żyły proste, które uchodzą do żył łukowatych.
DROGI MOCZOWE
Z kanalików zbiorczych mocz jest odprowadzany do kielichów nerkowych mniejszych, które otaczają brodawki nerkowe. Są one pierwszym odcinkiem wewnątrznerkowych dróg moczowych lokalizujących się poza miąższem narządu. Kielichy nerkowe mniejsze przechodzą zwykle w dwa kielichy nerkowe większe, które łączą się z miedniczką nerkową, ta z kolei przechodzi w moczowód za pośrednictwem którego mocz spływa do okresowo opróżnianego głównego zbiornika moczu, zwanego pęcherzem moczowym. Pomiędzy ujściem moczowodu, a pęcherzem występuje fałd błony śluzowej działający jak zastawka, zapobiegając cofaniu się moczu wstecznie do moczowodu. Moczowód jest pierwszym zewnątrznerkowym odcinkiem odprowadzającym mocz poza organizm.
Cechy wspólne
Wszystkie odcinki dróg moczowych posiadają podobną budowę histologiczną i zbudowane są z trzech podstawowych warstw - błony śluzowej, błony mięśniowej i błony dodatkowej
Błona śluzowa zbudowana z tkanki łącznej włóknistej wiotkiej pokrytej nabłonkiem przejściowym.
Błona mięśniowa zbudowana z komórek mięśniowych gładkich
Błona dodatkowa zbudowana z tkanki łącznej włóknistej wiotkiej
Kielichy nerkowe
Błona śluzowa jest cienka i niepofałdowana. Zawiera liczne włókna sprężyste. Nabłonek przejściowy zbudowany jest z kilku warstw komórek, przy czym początkowy odcinek kielichów mniejszych pokrywa nabłonek jednowarstwowy walcowaty.
Błona mięśniowa jest cienką warstwą zbudowaną z dwóch warstw komórek mięśniowych gładkich o ułożeniu spiralnym.
Błona dodatkowa stanowi cienką warstwę zbudowaną z tkanki łącznej wiotkiej.
Miedniczka nerkowa
Błona śluzowa jest cienka i niepofałdowana, jednak grubsza niż w kielichach nerkowych. Nabłonek przejściowy jest grubszy i tworzy go pięć warstw.
Błonę mięśniową tworzą trzy warstwy komórek mięśniowych gładkich. Najwięcej jest miocytów o układzie spiralnym.
Błona dodatkowa zbudowana jest histologicznie jak wyżej.
Moczowód
Błona śluzowa tworzy podłużne pasma zwane fałdami. Pod błona śluzową leży podśluzówka również zbudowana z tkanki łącznej wiotkiej.
Błona mięśniowa zbudowana jest z trzech warstw, pomiędzy którymi występuje tkanka łączna z dużą ilością włókien sprężystych
zewnętrznej - o podłużnym przebiegu komórek (warstwa ta występuje jedynie w dolnej 1/3 części moczowodu)
środkowej - o okrężnym ułożeniu komórek
wewnętrznej - o podłużnym ułożeniu komórek
Błona dodatkowa, zwana przydanką zbudowana jest z tkanki łącznej wiotkiej i łączy moczowód ze ścianą jamy brzusznej.
Pęcherz moczowy
Błona śluzowa jest silnie pofałdowana, szczególnie w fazie skurczu. Zawiera liczne naczynia krwionośne. Pod błoną śluzową leży błona podśluzowa. Warstwy te oddzielają od siebie pasma komórek mięśniowych gładkich. Błona podśluzowa nie występuje w dnie pęcherza i jego przedniej ścianie, dlatego w tych miejscach opróżniony pęcherz nie wytwarza fałdów.
Błona mięśniowa zbudowana jest z trzech warstw:
zewnętrznej - o ułożeniu podłużnym lub skośnym komórek
środkowej - o ułożeniu okrężnym komórek
wewnętrznej - o ułożeniu podłużnym komórek
Układ pęczków komórek jest jednak mniej wyraźny niż w moczowodzie. Poszczególne warstwy działają czynnościowo jak jeden mięsień, którego zadaniem jest opróżnianie pęcherza.
Błona dodatkowa zbudowana jest z dwóch typów tkanek. Większą powierzchnię pęcherza pokrywa błona surowicza, zbudowana z tkanki łącznej błoniastej. Pozostałe miejsca pokrywa tkanka łączna wiotka luźna.
Funkcja nabłonka przejściowego
Nabłonek przejściowy pokrywa większość dróg odprowadzających mocz ostateczny. Na powierzchni komórek baldaszkowatych posiada upakowane cząsteczki białek, co czyni go odpornym na kontakt z hyperosmotycznym moczem ostatecznym, w którym zawarte są liczne substancje toksyczne.
Cewka moczowa
Jest ostatnim odcinkiem wyprowadzającym mocz ostateczny poza organizm. Jej budowa jest odmienna u kobiet i mężczyzn.
Cewka moczowa męska - jest kanałem, o długości około 20 cm dzielącym się się na trzy części : sterczową, błoniastą i gąbczastą. Cewka pokryta jest od strony światła nabłonkiem, pod którym znajduje się błona śluzowa i podśluzowa. Obydwie warstwy zbudowane są z tkanki łącznej wiotkiej i zawierają rozgałęzione gruczoły cewkowo-pęcherzykowe produkujące śluz.
● część sterczowa - rozpoczyna się w dnie /w szyjce pęcherza moczowego, następnie przechodzi przez gruczoł krokowy. Pokryta jest nabłonkiem przejściowym.
● część błoniasta - jest najkrótszym odcinkiem cewki długości ok. 1 cm. Pokryta nabłonkiem wielowarstwowym walcowatym
● część gąbczasta - jest najdłuższym odcinkiem cewki długości ok.15 cm. Pokryta jest nabłonkiem wielowarstwowym walcowatym, który przy ujściu cewki przechodzi w nabłonek wielowarstwowy płaski.
Cewka moczowa żeńska - jest kanałem długości od 3 do 5 cm. Błona śluzowa początkowo jest pokryta nabłonkiem przejściowym, który następnie przechodzi w nabłonek wielowarstwowy płaski. W błonie śluzowej cewki leżą gruczoły śluzowe. Błona mięśniowa jest przedłużeniem mięśniówki gładkiej pęcherza.
Zapamiętaj
√ Nerki pełnią funkcje wydalnicze i wydzielnicze.
√ Nerki uczestniczą w utrzymywaniu homeostazy organizmu.
√ Najważniejszym elementem budowy nerek są nefrony, w których zachodzi filtracja, resorbcja i sekrecja.
√ Ciałka nerkowe są czynnościowo nierozerwalnie powiązane z układem krążenia, od którego zależy ich prawidłowe funkcjonowanie.
√ W wyniku filtracji zachodzącej w ciałku nerkowym powstaje izoosmotyczny mocz pierwotny o składzie zbliżonym do osocza. Przez błonę filtracyjną nie przenikają elementy morfotyczne krwi i cząsteczki o masie powyżej 70 000.
√ W kanalikach nerkowych zachodzą procesy resorbcji i sekrecji, w wyniku których dochodzi do powstania hypertonicznego moczu ostatecznego.
√ Nerki produkują erytropoetynę, która stymuluje produkcję erytrocytów w szpiku kostnym.
√ Do odcinków wyprowadzających mocz ostateczny należą kielichy nerkowe, miedniczka nerkowa, moczowody, pęcherz moczowy i cewka moczowa.
Pomyśl i odpowiedz
● Dlaczego funkcja nerek jest w dużej mierze zależna od układu krążenia?
● Na czym polega proces filtracji, gdzie zachodzi i co powstaje w jego wyniku?
● Jaka jest funkcja błony filtracyjnej?
● Na czym polega selektywność bariery filtracyjnej?
● Jaką funkcję pełnią kanaliki nerkowe?
● Wymień kilka cech budowy komórek kanalików nerkowych, będących przystosowaniem
do funkcji resorbcyjnej.
● Jak jest zbudowana torebka Bowmana?
● Podaj różnice w budowie i funkcjonowaniu kłębuszków i kanalików nerkowych.
● Jaka jest różnica pomiędzy nefronami korowymi i przyrdzeniowymi?
● Dlaczego płyny tkankowe nie przenikają do hypertonicznego moczu ostatecznego?
● Wymień funkcje nerek nie związane z produkcją moczu.
● Podaj różnice w budowie histologicznej pomiędzy kanalikiem proksymalnym i dystalnym.
● Opisz unaczynienie cześci korowej i rdzennej nerki.
● Podaj różnice w budowie histologicznej pomiędzy moczowodem i pęcherzem moczowym.
● Wymień części cewki moczowej męskiej oraz wykaż różnice w budowie histologicznej poszczególnych odcinków.
Tylko dla ORŁÓW
§1. W wyniku zaburzeń funkcjonowania nefronów, nieprawidłowości budowy lub zmniejszenia ich liczby w wyniku uszkodzenia może dojść do niewydolności nerek.
Proces ten polega na częściowej lub całkowitej niezdolności wytwarzania moczu a wraz z nim wydalania toksycznych produktów metabolizmu.
Niewydolność nerek może przebiegać w sposób ostry lub przewlekły.
Do ostrej niewydolności dochodzi w wyniku nagłego upośledzenia czynności narządu → najczęściej przy spadku ciśnienia krwi, zmniejszonej perfuzji naczyniowej , w następstwie procesu zapalnego, działania związków toksycznych a nawet niedrożności dróg odprowadzających mocz. Jeżeli przyczyna niewydolności zostanie usunięta, nerki najczęściej ponownie podejmują swoją funkcje.
Przewlekła niewydolność rozwija się w wyniku stopniowego zmniejszania liczby prawidłowo funkcjonujących nefronów. Jest to proces postępujący i nieodwracalny. Towarzyszy najczęściej innym chorobom ogólnoustrojowym jak np. nadciśnienie, niewydolność serca, miażdżyca, cukrzyca, białaczki i inne.
Upośledzenie czynności nerek zarówno w niewydolności ostrej jak i przewlekłej prowadzi do zaburzeń funkcjonowania całego organizmu. Dochodzi wówczas do koncentracji produktów przemiany materii w płynach ustrojowych, zaburzeń homeostazy wodnej i elektrolitowej. Jeżeli w porę nie przeprowadzi się detoksykacji chorego dochodzi do śpiączki i śmierci. Najważniejszymi kryteriami diagnostycznymi stopnia niewydolności nerek jest wzrost w osoczu poziomu jonów potasu, mocznika i kreatyniny.
§2. Jeżeli farmakologiczne leczenie niewydolności nerek nie przyniosło spodziewanego rezultatu wprowadza się dializoterapię, jako jedną z metod leczenia nerkozastępczego. W języku potocznym urządzenie umożliwiające wykonanie dializy określa się mianem „sztucznej nerki”. Dializator jest urządzeniem, w którym przez szczelnie od siebie oddzielone błony półprzepuszczalne oddziałuje płyn dializacyjny na osocze . Skład tego płynu jest zbliżony do składu elektrolitowego osocza zdrowego człowieka, jednak nie zawiera produktów przemiany materii. W związku z tym te ostatnie przenikają swobodnie do płynu dializacyjnego. Najważniejszymi mechanizmami umożliwiającymi wymianę składników pomiędzy osoczem i płynem dializacyjnym są dyfuzja i proces ultrafiltracji. W wyniku dyfuzji substancje drobno i średnicząsteczkowe przenikają przez błonę półprzepuszczalną do płynu dializacyjnego. Ultrafiltracja polega na ruchu cząsteczek wody i związków w niej rozpuszczonych przez błonę dializacyjną w wyniku wymuszenia przez ciśnienie hydrostatyczne.
Co daje dializoterapia w leczeniu chorych?
pozwala na usuwanie nadmiaru wody z organizmu
pozwala na wyrównanie równowagi kwasowo-zasadowej
pozwala wyrównać zaburzenia elektrolitowe
pozwala na usuwaniu z organizmu toksyn zarówno pochodzenia endogennego jak i egzogennego
Wyżej opisany sposób „uzdatniania” krwi nosi nazwę hemodializoterapii, będącej formą dializy zewnątrzustrojowej. Nie jest to jedyna metoda przywracania organizmowi prawidłowego składu płynów tkankowych. Dializę można też przeprowadzać wewnątrzustrojowo. Jest to tzw. dializa otrzewnowa, w której odpowiednikiem błony dializacyjnej jest warstwa otrzewnej. W tym przypadku do jamy otrzewnowej wprowadzany jest płyn dializacyjny, który w pewnych przedziałach czasowych wymieniany jest na nowy aż do momentu uzyskania prawidłowych wartości składników osocza.
§3. Nerki należą do najczęściej przeszczepianych narządów. Największym problemem w transplantologii są różnice genetyczne i antygenowe tkanek pomiędzy organizmem dawcy i biorcy narządu. W związku z powyższym najważniejszy jest odpowiedni dobór tkankowy, aby zminimalizować reakcje rozpoznania obcych składników tkankowych przez organizm biorcy. Im większe podobieństwo w budowie antygenów dawcy i biorcy tym większe prawdopodobieństwo, że przeszczep zostanie przyjęty. Z punktu widzenia immunologii najlepszymi dawcami nerek są bliźniaki jednojajowe (są identyczne antygenowo i genetycznie) oraz rodzeństwo i inni członkowie najbliższej rodziny o jak najbardziej zbliżonej zgodności tkankowej. Dawcą również może zostać zmarły lub żywy pod warunkiem zachowania powyższych reguł. Jeżeli występuje nawet niewielka różnica pomiędzy budową antygenową tkanek dawcy i biorcy stosuje się specjalną terapię farmakologiczną zmniejszającą ryzyko odrzucenia przeszczepu. Do najczęściej stosowanych leków należy zaliczyć przede wszystkim glikokortykoidy produkowane przez korę nadnerczy oraz inne środki immunosupresyjne , które tłumiąc reakcje immunologiczne oszukują system odpornościowy pozwalając rozpoznać obcy narząd jako własny.
Nie każdy chory może zostać zakwalifikowany do przeszczepu nerki. Zabiegu tego nie należy wykonywać w sytuacjach, w których osoba oczekująca nie rokuje na powrót do zdrowia oraz takich, gdzie sam zabieg byłby wielce ryzykowny dla życia pacjenta.
Takie sytuacje zachodzą w następujących przypadkach:
→ Jeżeli dana osoba choruje na AIDS z pełnymi objawami choroby
→ Jeżeli pacjent cierpi na uogólnioną chorobę nowotworową, której nie da się wyleczyć. → Jeżeli pacjent jest dotknięty każdą ciężką chorobą, która w krótkim czasie może
doprowadzić do śmierci.
→ W przypadku zaawansowanej miażdżycy
→ W chorobach psychicznych, narkomanii, alkoholizmie (głównie z powodu
niezdyscyplinowania chorego)
§4. Biopsja nerki jest podstawowym badaniem diagnostycznym pozwalającym na właściwą ocenę miąższu. Zabieg wykonuje się w warunkach sterylnych. Polega na wprowadzeniu igły do narządu przez nacięte powłoki ciała i pobraniu fragmentu tkanki. Materiał biopsyjny bezpośrednio po badaniu należy zabezpieczyć umieszczając go na płytce woskowej w kropli soli fizjologicznej. Najczęściej nakłuwa się dolny biegun lewej nerki. Po odpowiednim przygotowaniu bioptat można oceniać w mikroskopie świetlnym, fluorescencyjnym i elektronowym. Biopsje najczęściej wykonuje się w zapaleniach nerek, białkomoczu i krwiomoczu nieznanego pochodzenia, a także w ocenie przeszczepu nerki.