Przedmiot:
Geografia
Temat:
Czynniki kształtujące powierzchnię Ziemi
Rzeźba powierzchni Ziemi zmienia się pod wpływem oddziaływania na nią różnych sił rzeźbotwórczych. Można je podzielić na:
zewnętrzne (egzogeniczne) dążące do zrównana powierzchni
wewnętrzne (endogeniczne) pochodzące z wnętrza Ziemi, powodujące zróżnicowanie powierzchni
Powierzchnia ziemi podlega działaniom tych dwóch przeciwstawnych sobie sił.
Do zewnętrznych (egzogenicznych) procesów rzeźbotwórczych zaliczamy :
Wietrzenie (wietrzenie mechaniczne, wietrzenie chemiczne, wietrzenie biologiczne )
Grawitacyjne ruchy masowe
Działalność wód podziemnych (zjawiska krasowe, sufozja))
Działalność wód płynących (erozja, transport, akumulacja rzeczna)
Działalność morza (abrazja i akumulacja morska )
Działanie lodowców (erozja, transport i akumulacja lodowcowa)
Działalność wiatru (deflacja, korazja i akumulacja eoliczna)
I. WIETRZENIE
Wietrzenie jest procesem wyjściowym do wszystkich procesów zewnętrznych. Zewnętrzna część litosfery podlega rozpadowi i rozkładowi pod wpływem różnych czynników zewnętrznych; wody, zmian temperatury, czynników biogenicznych. Rozmiar procesów wietrzenia sięga kilku lub kilkunastu metrów i zależy w dużej mierze od klimatu. W różnych strefach klimatycznych procesy te przebiegają odmiennie.
Wietrzenie fizyczne (mechaniczne) rodzaj wietrzenia powodujący zmiany fizyczne, czyli rozpad skały. W zależności od oddziałującego czynnika wyróżnia się:
wietrzenie fizyczne insolacyjne (termiczne), zachodzi pod wpływem następującego na przemian nagrzewania (promieniami słonecznymi) i oziębiania powierzchni. Na pustyniach strefy gorącej dobowe amplitudy temperatury powierzchni gruntu wahają się od 80° do 0°C. Po dłuższym działaniu zmian temperatury w skałach pojawiają się naprężenia a następnie pęknięcia czego efektem jest stopniowe rozluźnianie i rozpad przypowierzchniowej warstwy skały
wietrzenie fizyczne mrozowe, zachodzi pod wpływem częstych zmian temperatury z dodatniej na ujemną i na odwrót, co powoduje zamarzanie i odmarzanie wody w szczelinach skalnych, lód krzepnąc powiększa swoją objętość rozluźniając i rozsadzając skałę,
wietrzenie fizyczne solne, zachodzi pod wpływem krystalizacji soli, głównie jodu, potasu i magnezu, w porach i szczelinach gruntu, powoduje powstawanie soczewek i skupień soli, rozsadzających skałę od środka. Występuje w klimacie suchym
wietrzenie fizyczne ilaste, zachodzi pod wpływem nasiąkania wodą skał ilastych, co powoduje ich pęcznienie, a następnie - na skutek wyparowywania - kurczenie objętości oraz powstawanie szczelin i niszczenie zwięzłości skały,
wietrzenie fizyczne organiczne zachodzi pod wpływem mechanicznego oddziaływania organizmów roślinnych (np. rozkruszanie skały przez rozrastające się korzenie drzew) i zwierzęcych (np. rozluźnianie skały przez rycie nor itp.).
Wietrzenie fizyczne jest najbardziej intensywne w obszarach pozbawionych stałej pokrywy roślinnej, o częstych zmianach temperatury i wilgotności, a zatem w strefach polarnych, na pustyniach i półpustyniach oraz w wysokich górach.
Wietrznie chemiczne; można go określić jako rozdrabnianie skał na skutek działania procesów chemicznych, np: rozpuszczania, utleniania, uwadniana, prowadzące do zmiany składu mineralnego skały.
Rozpuszczanie - przejście ciała stałego bądź gazu w stanu ciekłego, głównie za przyczyną wody.
Uwodnienie -przemiana materiału bezwodnego w słabo uwodniony np. przemiana anhydrytu w gips, proces ten rzadko zachodzi samodzielnie zazwyczaj łącznie z hydrolizą utlenianiem i uwęglanowieniem
Utlenianie - polega na łączeniu się minerałów z wolnym tlenem pochodzenia atmosferycznego, często towarzyszy temu zmiana barwy z szarej na żółtobrunatną, żółta czy czerwoną
Wietrzenie biologiczne (organiczne) istotną rolę wietrzeniu biologicznym odgrywają zwierzęta i rośliny. Zwierzęta kopiące i ryjące zmniejszają spójność i rozdrabniają skały, natomiast korzenie i łodygi roślin wywierają naciski na skały i wydzielają różne substancje podczas swoich funkcji życiowych.
II. GRAWITACYJNE RUCHY MASOWE
Na powierzchni Ziemi często dochodzi do ruchu w skutek grawitacji, kiedy grawitacja przewyższa siły tarcia i spoistości materiału. Ruch ten może przybierać różne formy,. w zależności od warunków panujących w przypowierzchniowej warstwie litosfery.
spełzywanie - powolne przemieszczanie się materiału, oznakami tego ruchu są pochylone drzewa, słupy, czy płoty. Ruch ten odbywa się zarówno w obrębie stoków zalesionych jak i użytkowanych rolniczo. W klimacie zimnym spełzywanie określamy soliflukcja, a w klimacie gorącym i wilgotnym cieczeniem.
osuwanie - proces zachodzący na stoku, materiał wymieszany przemieszczany jest po stoku w dół, powstaje nisza osuwiskowa
odpadanie zachodzi w obrębie skał zwięzłych, w przypadku jednorazowego gwałtownego oderwania się mas skalnych dochodzi do powstania obrywu
III. DZIAŁALNOŚĆ WÓD PODZIEMNYCH
Działalność wód podziemnych polega na mechanicznym działaniu wód podziemnych, które dzielimy na:
wody przypowierzchniowe (zaskórne), występują płytko pod powierzchnią ziemi, najczęściej na terenach podmokłych, zwykle nie nadają się do spożycia ze względu na zanieczyszczenia,
wody gruntowe, występują co najmniej kilka metrów pod powierzchnią ziemi, zasilane są przez opady atmosferyczne, nadają się do spożycia jednak wykorzystywane są głównie w rolnictwie, a także do celów komunalnych,
wody wgłębne, zgromadzone pod warstwą trudno przepuszczalną, zasilane przez opady tylko w miejscu występowania wychodni warstw wodonośnych (tzn. tam, gdzie te warstwy odsłaniają się na powierzchni ziemi), mogą występować w postaci wód artezyjskich,
wody głębinowe, znajdują się głęboko pod powierzchnią ziemi są odizolowane od niej całkowicie od czynników zewnętrznych wieloma warstwami utworów nieprzepuszczalnych, często silnie zmineralizowanie, nie maja znaczenia gospodarczego,
wody szczelinowe, tworzące sieć żył wodnych w szczelinach i spękaniach skalnych
wody krasowe, występują w próżniach i kanałach powstałych podczas działalności procesów krasowych.
Istnieje także inny podział wód podziemnych uwzględniający ich skład chemiczny (wody mineralne), dostępność dla roślin, temperaturę czy pochodzenie.
Działalność wody podziemnej zależy od rodzaju skał. Niektóre z nich mogą ulegać rozpuszczaniu. Dotyczy to wapienia, kredy, dolomitu, gipsu i anhydrytu. Proces ten nazywa się krasowienie, a formy w ten sposób powstałe nazywamy krasem Proces ten polega na rozpuszczaniu i wymywaniu skał węglanowych przez wodę oraz wytrącaniu węglanów wapnia (aragonitu i kalcytu) i osadzaniu ich na powierzchni skały w postaci nacieków. Rozpuszczanie skał może zaistnieć zarówno na powierzchni jak i pod powierzchnia ziemi. Do zewnętrznych form należą mogoty - ostańcowe pagóry wapienne. Innymi formami krasu zewnętrznego są doliny, wąwozy, parowy.
Obszary zbudowane ze skał węglanowych i siarczanowych kryją w sobie systemy jaskiń krasowych, tzw. kras wewnętrzny. W próżniach w skutek odparowywania przenikających w głąb skał roztworów rozwijają się różnego rodzaju stalaktyty i stalagmity oraz różnego rodzaju nacieki na ścianach. Obok jaskiń efektem krasu podziemnego są zapadliska na powierzchni w formie lejów uwałów i polji, powstają one przez zapadanie podziemnych korytarzy.
Krasowe zjawiska to wszystkie procesy i formy terenu, powstałe na obszarach zbudowanych ze skał rozpuszczalnych, głównie wapieni, ale także z dolomitów, gipsu, kredy i soli. Na obszarach krasowych występują formy krasowe w postaci: lejów, żłobków, żeber, zapadlisk, a także różnych rodzajów dolin krasowych (jarów, wąwozów, polji)
Typowe obszary krasowe w Polsce występują w Tatrach (wapienie -Dolina Kościeliska), w Niecce Nidziańskiej (gips) i na Wyżynie Lubelskiej (kreda). Nazwa kras pochodzi od wyżyny Kras na Słowenii.
IV. DZIAŁALNOŚĆ WÓD PŁYNĄCYCH
Wody płynące mają znaczną siłę niszczącą należą do głównych czynników rzeźbotwórczych. Efekty tej działalności zależą od spadku rzeki, wielkości przepływu oraz budowy geologicznej podłoża. Woda płynąca potrafi przesuwać, toczyć po dnie lub nawet unosić różnego rodzaju okruchy skalne. Podczas transportu wodnego materiał ocierając się o siebie staje się zaokrąglony i przyjmuje postać owalnych otoczaków. Materiał drobny przenoszony jest szybciej i dalej, gruby pozostaje w górnych odcinkach rzek. W rzece wyróżnia się trzy odcinki: bieg górny, środkowy i dolny. W odcinkach ujściowych znajdują się piaski mułki oraz iły.
Żłobienie powierzchni Ziemi przez rzeki nazywamy erozją.
WGŁĘBNA |
BOCZNA |
WSTECZNA |
|
|
|
baza erozyjna - głębokość, do której rzeki mogą wycinać swe doliny, dla większości rzek jest to poziom wszechoceanu
terasa - to stare opuszczone dno doliny
terasy akumulacyjne - twory powstałe na tych odcinkach akumulacji rzeki, gdzie wcina się ona w swoją pokrywę akumulacyjną
erozja wgłębna - dążność do wcinania się w podłoże, szczególnie intensywne w górnych odcinkach rzek
erozja boczna - zachodzi w środkowym biegu rzeki, jest wynikiem przesuwania się nurtu z jednej strony na drugą i podmywania brzegów
estuaria, ujścia lejkowate - występują, gdy zbiornik jest głęboki i są znaczne amplitudy pływów, nie dochodzi wówczas do akumulacji, ujście ma charakterystyczny kształt lejka.
ujścia deltowe - tworzą się, gdy dno zbiornika wodnego nie jest zbyt głębokie i nie występują w nim silne ruchy wody, rzeka rozdziela się na ramiona i akumuluje niesiony materiał w postaci stożka napływowego zwanego deltą
meandry (zakola) - łukowate wygięcia w brzegu rzeki między jej dwoma zakrętami, przechodzące w łuki wygięte w przeciwną stronę
V. DZIAŁALNOŚĆ MORZA
Woda morska rozpuszcza różne minerały, głównie sole mineralne - chlorek sodu, chlorek magnezu, siarczan magnezu, siarczan wapnia i potasu. W wyniku różnic temperatury wody, a także różnic w zasoleniu powstają prądy morskie. Ponadto wody morskie nieustannie wprawiają w ruch wiatry, tworzą fale. Przy brzegach fale się piętrzą i zwiększa się ich siła niszcząca. Fale uderzające o wysokie wybrzeże powodują podcinanie brzegu i wymywanie materiału skalnego. Proces ten nazywa się abrazja. Taki podcinany i cofający się brzeg nosi nazywamy klifem, u jego podnóża powstaje platforma abrazyjna. Materiał ze zniszczonego klifu wynoszony jest przez fale poza platformę abrazyjną i osadzany za większej głębokości, w ten sposób tworzy się platforma akumulacyjna.
Przy brzegach płaskich siła fal zmniejsza się poprzez tarcie o dno morskie. Strefa brzegowa stale jest zalewana przez fale, osadzają się w niej piaski i żwiry, nazywamy ją plażą.
Działalność morza w strefie brzegowej powoduje, że na dnie tworzą się osady. Typ osadów zależy od odległości od lądu, ruchów wody oraz od głębokości, klimatu i stopnia zasolenia wód.
osady strefy przybrzeżnej - do głębokości 40-60 m gromadzą się osady pochodzące ze zniszczonych brzegów i z osadów organicznych pochodzenia lądowego - terygeniczne.
osady szelfowe - powstają na niezbyt urozmaiconych podwodnych przedłużeniach lądu, najczęściej sięgają do głębokości 200-250 m , dominuje w nich materiał pochodzący z lądu oraz szczątki organizmów żyjących na szelfie
osady stoków kontynentalnych - występują na głębokościach 200 - 4000 m , na skłonach kontynentów dominują muły, mniej piasków i niewiele żwirów
osady głębokowodne - na dno opadają szczątki planktonu, mało dociera materiału z lądu, wśród osadów wyróżnia się czerwone muły głębinowe
Rodzaje wybrzeży
dalmatyńskie (kanałowe)- powstaje przez zalanie mocno rozczłonkowanych grzbietów górskich równoległych do wybrzeża, tak że kulminacje grzbietów tworzą ciągi wysp (wybrzeże Chorwacji)
riasowe - powstają w wyniku zalania dolin starych grzbietów górskich biegnących prostopadle do brzegu, powstaje wysokie strome wybrzeże (wybrzeże Portugalii)
fiordowe - powstają przez zalanie górskich dolin polodowcowych, głębokie z długimi wąskimi zatokami o stromych ścianach (wybrzeże Norwegii, Islandii, Chile)
limanowe (jarowe) - powstaje na obszarach o budowie płytowej, z wąskimi prostopadłymi do linii brzegowe z zatokami, będącymi przedłużeniem jarów, często odciętych od morza pasmem lądu (północno -zachodnie wybrzeże Morza Czarnego)
klifowe - fale uderzające z wielką siłą powodują obrywanie i cofanie się brzegu, wysokie opadające ku morzu stroma ścianą ( wyspa Wolin)
szkierowe - powstają przez zalanie setek małych skalistych wysepek wygładzanych wcześniej przez lądolód, z bardzo dużą ilością małych pagórkowatych wysepek (wybrzeże Finlandii i Szwecji u wylotu Zatoki Botnickiej)
mierzejowe - powstałe w wyniku działalności prądów przybrzeżnych, które tworzą mierzeje, płaskie wybrzeże z zatokami zamykanymi przez piaszczyste wąskie półwyspy (Półwysep Helski, Mierzeja Wiślana)
lagunowe - utworzone w wyniku odcięcia płytkiej zatoki przez wynurzoną przybrzeżną ławicę
mangrowe (namorzynowe) - występują w klimacie gorącym, w strefie o niewielkiej energii fal, płaskie porośnięte lasami i zaroślami namorzynowymi (Sumatra, Nowa Gwinea, Kuba, Zatoka Bengalska)
rafowe (koralowe) - wybrzeże oddzielone od pełnego morza barierą zbudowaną z rafy koralowej (wyspy Morza Karaibskiego, Malediwy)
VI. DZIAŁALNOŚĆ LODOWCÓW
Występujące na Ziemi pokrywy lodowe dzieli się na dwa rodzaje:
Lodowce górskie powstają w obszarach gdzie więcej śniegu spada niż się topi w ciągu roku, możliwe jest to powyżej granicy wiecznego śniegu. Przebiega ona bardzo na różnej wysokości w zależności od strefy klimatycznej:
Antarktyda - granica wiecznego śniegu przebiega bardzo nisko n.p.m.
Wyspy Arktyki około 200-300 m n.p.m. na wybrzeżach, w partiach środkowych - 500-600 m n. p. m
W średnich szerokościach geograficznych, które są pod wpływem wilgotnego klimatu morskiego, granica wiecznego śniegu występuje na wysokości 500 -1000 m n.p.m. ale dalej, w głąb lądu, podnosi się nawet do 1500-2000m n.p.m.
W strefach zwrotnikowych, gdzie panuje suchy klimat, granica wiecznego śniegu przebiega najwyżej, ponad wysokością 6000 m n.p.m. im bliżej równika granica ta znajduje się na około 5000 m n.p.m.
Lodowiec górski rozdziela na dwie części granica wiecznego śniegu. Ponad tą granicą znajduje się obszar zasilania w świeże masy śniegu, które z czasem przekształcają się w lód lodowcowy. Obszar tej akumulacji nazwa się pole firnowe. Poniżej granicy wiecznego śniegu położony jest obszar, gdzie w wyniku topnienia następuje utrata części masy lodowca - ablacja. Dotyczy ona tej części lodowca, która nazywa się jęzor lodowcowy.
Aby lodowiec mógł powstać, muszą w środowisku naturalnym zaistnieć dogodne czynniki klimatyczne i topograficzne, aby śnieg nagromadzony zimą, nie topniał w okresach letnich. W związku z tym oprócz odpowiedniego ochłodzenia klimatu (obniżenie granicy wiecznego śniegu) muszą zaistnieć też dogodne warunki terenowe, jak zagłębienia i spłaszczenia, aby gromadzący się śnieg nie był znoszony z lawinami.
Gdy warunki będą odpowiednie to śnieg zbierający się przez lata w górnych partiach dolin tworzy wielką masę, która pod wpływem słońca i mrozu przemienia się w ziarnisty firn, a pod wpływem nacisku wyższych warstw, zamienia się w lód firnowy, który później przechodzi w ostateczny lód lodowcowy. W ten sposób powstaje pole firnowe
Typy lodowców górskich
alpejski - z jednego pola firnowego spływa doliną jeden jęzor lodowcowy
himalajski - lodowiec dolinny do którego dołączają z boku liczne lodowce drugorzędne
pirenejski - nieduży o okrągłym kształcie, w zagłębieniu terenu
Lądolody to ogromnych rozmiarów pokrywy lodowe, występują na obszarach polarnych.
Niszcząca działalność lodowców jest bardzo duża. W wyniku działalności lodowcowej powstają następujące formy:
VII. DZIAŁALNOŚĆ WIATRU
Wiatr jest bardzo powszechnym czynnikiem rzeźbotwórczym. Jego działanie uzależnione jest od:
stopnia rozdrobnienia materiału skalnego
wielkości szaty roślinnej
stopnia wysuszenia i wielkości zamarznięcia gruntu
Niszcząca działalność wiatru
deflacja - unoszenie i przenoszenie materiału przez wiatr, długotrwałe działanie wiatru powoduje obniżenie się powierzchni terenu i powstawanie zagłębień deflacyjnych nazywanych rynnami czy misami. Deflacja trwa dopóki na powierzchni nie wytworzy się warstwa bruku deflacyjnego, zbudowanego z materiału którego wiatr już nie transportować
korazja - jest to szlifowanie i niszczenie powierzchni napotkanych przez transportowany wiatrem materiał skalny.
W wyniku korazji tworzą się:
graniaki - odłamki litej skały o kilku ścianach oszlifowanych piaskiem i ostrych krawędziach
grzyby skalne - powstają w wyniku działalności przenoszonego wiatrem materiału który napotyka na przeszkody o różnej odporności. Materiał przenoszony jest przez wiatr przede wszystkim w przyziemnej części słupa powietrza, silniej formułuje powierzchnie nisko usytuowane, powstają formy zwane grzybami skalnymi
Budująca działalność wiatru
Materiał przenoszony przez wiatr formułuje powierzchnię gruntu w różny sposób:
Ripplemarki - drobne zmarszczki wiatrowe powstałe na powierzchni piaszczystej
Wydmy - powstają w wyniku zatrzymywania się transportowanego przez wiatr materiału na przeszkodzie, pagórki piaszczyste w formie wałów lub łuków. W różnych strefach klimatycznych przyjmują różne kształty
Rodzaje wydm:
barchany - na obszarach pustyń, gdzie roślinność jest bardzo uboga, ramiona wydmy przemieszczają się szybciej niż centralna część
wydmy wałowe - powstają z połączenia kilku wydm barchanów, układają się równolegle do przeważających wiatrów
wydmy paraboliczne - w kształcie rogala, wklęsłą stroną zwrócone pod wiatr
Pokrywy lessowe są wynikiem akumulacyjnej działalności wiatru na dużą skalę, tworzą się w skutek osadzania materiału pyłowego
Do wewnętrznych procesów ( endogenicznych) kształtujących powierzchnię Ziemi zalicza się:
Ruchy lądotwórcze
Ruchy górotwórcze
Zjawiska plutoniczne i wulkaniczne
Trzęsienia ziemi
VIII. RUCHY LĄDOTWÓRCZE
Ruchy epejrogeniczne, - powolne i długotrwałe pionowe ruchy skorupy ziemskiej. Ruchom tego typu nie towarzyszą deformacje ani fałdowania warstw skalnych. Ich skutkiem są zmiany zarysów lądów i mórz np. ruch obniżający w Holandii. Ruchy epejrogeniczne są mierzalne za pomocą instrumentów geodezyjnych.
Ruchy izostatyczne - pionowe ruchy fragmentów litosfery wywołane obciążeniem lub odciążeniem litosfery np. Okolice Zatoki Hudsona podnoszą się po ustąpieniu lądolodu
IX. RUCHY GÓROTWÓRCZE
Ruchy górotwórcze (orogeniczne) - polegają na fałdowaniu serii skalnych i kształtowaniu charakterystycznych struktur, najczęściej zachodzą one w głębi skorupy ziemskiej, a także pod dnem morskim. Często towarzyszą im procesy wulkaniczne i plutoniczne. Efektem tego procesu jest wypiętrzenie utworów geosynklinalnych, powstają fałdy, płaszczowiny i uskoki oraz łańcuchy górskie.
X. RUCHY GÓROTWÓRCZE
Nazwa orogenezy |
Era/okres |
Przykłady gór |
alpejska |
kreda,/trzeciorzęd, trias/ jura |
|
hercyńska |
Sudety, Herz, Ałtaj |
|
kaledońska |
Świętokrzyskie, Kaledońskie |
Rodzaje gór:
Rodzaj |
Sposób powstawania |
Przykłady |
Fałdowe |
powstają podczas fałdowania mas skalnych |
|
Zrębowe |
powstają podczas pionowych przemieszczeń wzdłuż uskoków skalnych |
Ural, Harz, Sudety |
Wulkaniczne |
powstają podczas obfitych wybuchów wulkanów |
góry Kamczatki, Islandii, Japonii |
XI. ZJAWISKA WULKANICZNE
Wulkanizm odgrywa on dużą role w kształtowaniu Ziemi. Proces ten polega na wydobywaniu się z głębi ziemi lawy, gazów i materiału piroklastycznego (np. pyłów, popiołów, bomb wulkanicznych). Wulkanizm towarzyszy ruchom górotwórczym, oraz strefom granic płyt litosfery. Najczęściej wulkany mają postać góry o kształcie stożka, na którym znajduje się owalne wklęsłe obniżenie zwane kraterem. Wulkan wyrzuca w powietrze lawę, która opadając tworzy różne formy wulkaniczne.
lawy zasadowe o małej lepkości tworzą wulkany tarczowe, o rozległych łagodnie nachylonych stokach. . Lawa szybko spływa po stokach (nawet 30 km/h). Tego typu wulkanem jest hawajski Mauna Loa.
lawy kwaśne - z dużą ilością krzemionki, wypływają bardzo wolno, zamykając ujście krateru. tego typu lawy tworzą strome i wysokie stożki wulkaniczne
Najbardziej regularne formy wulkaniczne powstają gdy dochodzi do erupcji mieszanych. Podczas takich wybuchów jednocześnie lub w stosunkowo niewielkich odstępach czasowych, wypływa lawa i wyrzucany jest materiał sypki.
Różne może być nachylenie zboczy stożków wulkanicznych, zazwyczaj waha się w granicach od 30O do 45O.
Wielkość wulkanów jest zróżnicowana. Największe są wulkany hawajskie - Mauna Kea - 4214 m i Mauna Loa - 4168 m n.p.m. Wyrastają one z dna morskiego sięgającego 5000 metrów. Największym wulkanem na powierzchni lądu jest Aconcagua - 6960 m.
Magma czyli płynny stop skalny po wydobyciu się na powierzchnię nosi nazwę lawa. Magma wydobywa się na powierzchnię ziemi poprzez krater albo też występujące w powierzchni ziemi szczeliny. Wydobywanie się magmy na powierzchnię nosi nazwę erupcji.
Rodzaje erupcji:
centralne - związane z jednym centralnym punktem wybuchu, połączonym kanałem kształtu cylindrycznego z podziemnym ogniskiem magmy. Kanałem tym wydobywają się materiały wulkaniczne. Zakończony jest on kraterem. Różne typy wybuchów wulkanów i rodzaje stożków:
typ hawajski - wylew rzadkiej, ruchliwej lawy przy dość spokojnym wydzielaniu się gazów, forma wulkaniczna jest rozległa i ma łagodnie nachylone stoki. Z powierzchni jeziora lawowego mogą być wyrzucane wytryski ciekłej lawy w czasie gwałtowniejszego wydobywania się gazów
typ Stromboli - mniej ruchliwa, kwaśna lawa styka się z powietrzem w kraterze, stosunkowo szybkie zastyganie powoduje uwięzienie gazów, które wydostają się dość gwałtownie. Zakrzepnięta lawa zostaje wyrzucona gwałtownie w postaci bomb wulkanicznych lub mniejszych okruchów. Nazwa tego typu pochodzi od wulkan Stromboli
typ Vulcano - w tego typu wulkanie wypływająca lawa jest bardzo lepka i szybko zastyga na powierzchni ziemi, zanim nastąpi kolejny wybuch. Pod zastygłą skorupą gromadzą się gazy, które wybuchają rzadko, ale gwałtownie. Po wybuch nad wulkanem i w jego pobliżu tworzą się ciemne chmury wulkaniczne, przyjmujące kształtem wygląd kalafiora
typ Wezuwiusza - wulkan wybucha nagle, po dłuższej przewie i słabej aktywności wulkanu. Wybuchowi lawy towarzyszą wybuchy gazów. Gwałtownie wyrzucana lawa wznosi się na duże wysokości i tworzy gęste chmury, z których opadają popioły na bardzo duże powierzchnie nie tylko w okolicy wybuchu. Podczas najbardziej gwałtownych wybuchów wulkanu Wezuwiusz bardzo duże ilości gazów i pary wodnej wznosi się na wysokość kilku kilometrów i tworzy widoczne z bardzo dużych odległości chmury, często o charakterystycznym dla nich kształcie.
typ Pelée - wulkany tego typu charakteryzują się dużą lepkością lawy i gwałtownością wybuchu. Wydobywanie się gazów jest utrudnione przez szybko krzepnącą lawę. Gazy wydobywają się wraz z lawą przez powstałe pod ich ciśnieniem szczeliny. Wypływ magmy jest gwałtowny i towarzyszy im wydzielanie się dużych ilości gazów i pary wodnej.
erupcje szczelinowe (linearne) - podczas takich erupcji lawa i gazy wulkaniczne wydostają się szczelinami o podłużnym kształcie. Lawa wypełnia szczelinę i przelewa się w jedną lub dwie strony, tworząc pokrywy lawowe zalewające znaczne powierzchnie ziemi. Wybuchy takie jednak są dość rzadkie. Wielkie warstwy bazaltowe, utworzone w podczas bardzo odległych wybuchów mogą świadczyć o tym, że przed dziesiątkami milionów lat ten typ wybuchów był bardzo powszechny. W niektórych obszarach aktywności wulkanicznej obserwuje się zjawisko zanikania erupcji linearnych, na rzecz erupcji centralnych. Erupcje linearne są przeważnie związane z lawami zasadowymi. Bardzo mała ilość gazów w tego typu lawach powoduje, że wylewy lawy podczas erupcji linearnych nie powodują potężnych eksplozji i charakteryzują się słabymi wybuchami, które prowadzą do wytworzenia niezbyt dużych stożków wulkanicznych.
erupcje arealne - powstają gdy magma dochodzi do powierzchni Ziemi nie przez kanał czy szczelinę, ale całą powierzchnią. Wówczas następuje przetapianie skał na powierzchni albo przedarcie się magmy na znacznej przestrzeni. Od bardzo dawna nie zanotowano erupcji arealnych, ale najprawdopodobniej występowały z dużą częstotliwością w przeszłości geologicznej. Do form powstałych podczas takich wybuchów należy wulkaniczna płyta utworzona z riolitów w Parku Yellowstone (Stany Zjednoczone). Zajmuje ona powierzchnię około 10000 km2.
Lawy i materiały piroklastyczne
Produktami erupcji wulkanów są :
lawy
materiały piroklastyczne
gazy
skały wyrwane z podłoża podczas wybuchów
Lawa to ciekły stop z przeważającą ilością krzemionki (ok. 50%). Rozróżniamy lawy kwaśne i zasadowe w zależności od ilości zawartej krzemionki. Temperatura law wynosi ok. 1000°C. Szybkość stygnięcia potoku lawy zależy od jej grubości. Jedne zastygają bardzo szybko, inne pozostają w postaci płynnej latami. Wypływająca z wulkanu lawa może przesuwać bardzo duże bloki skalne, potrafi zniszczyć każdą przeszkodę stojącą jej na drodze.
Ilość wyrzucanych materiałów podczas wybuchów wulkanów są bardzo duże i zróżnicowane. Podczas gwałtownej erupcji wulkanicznej wulkany mogą wyrzucać całe bloki skalne o wadze kilkudziesięciu, a nawet kilkuset kilogramów. Mogą się także zdarzyć erupcje tak gwałtowne, wyrzucają bloki o wadze kilku ton. Okrągły materiał skalny wielkości pięści człowieka nazywa się bombami wulkanicznymi. Ponieważ podczas wybuchu obracają się w powietrzu, a nie są jeszcze do końca zastygłe są one spiralnie poskręcane. Drobniejszy materiał, zbliżony swoją wielkością do grochu lub orzecha, nazywa się lapille lub rapille. Całkiem drobne cząstki wyrzucane podczas erupcji noszą nazwę piaski i popioły wulkaniczne. Popioły powstają z wyrzuconych podczas wybuchu, pokruszonych i rozdrobnionych skał wulkanicznych. Najbardziej drobny materiał wyrzucany przez wulkany lub powstający podczas wybuchów to pyły wulkaniczne, a poprzez scementowanie drobnych materiałów piroklastycznych powstają tufy wulkaniczne.
Najbliżej miejsca erupcji spadają wielkie bloki skalne. Popioły wulkaniczne mogą się przemieścić nawet do 2500 km, a najdrobniejsze pyły mogą nawet okrążyć Ziemię. Bardzo drobny materiał piroklastyczny wyrzucony podczas wybuchu Wezuwiusza w roku 1906 dotarł aż nad Morze Bałtyckie.
Rodzaje wulkanów według ich aktywności
czynne - krótkie okresy spokoju poprzerywane częstymi wybuchami (Etna, Wezuwiusz, Stromboli)
drzemiące - wybuchy nie notowane od bardzo dawne, ale nie wygasłe (Tambora, Fudżi)
wygasłe - erupcje nie notowane od niepamiętnych czasów
Największa liczba wulkanów mieści się wzdłuż styku płyt kontynentalnych i oceanicznych. Na kontynencie europejskim największa liczba czynnych wulkanów znajduje się we Włoszech (Stromboli, Vulcano, Etna, Wezuwiusz) i na Islandii (Askja i Hekla)
Ze względu na rodzaj wydostających się na powierzchnię materiałów wyróżniamy wulkany
Lawowe inaczej efuzywne,
Gazowe inaczej eksplozywne
Mieszane - stratowulkany
Najczęściej spotykane są wybuchy rodzaju mieszanego, podczas których wydobywa się lawa i wyrzucane są materiały piroklastyczne. Do bardzo rzadkich należą wulkany czysto lawowe, które często występowały w odległych czasach geologicznych, a także gazowe, które wybuchają wyłącznie gazem.
Zjawiska które towarzyszą erupcjom:
Pożary
Burze
Trzęsienia ziemi
Deszcze popiołów
Podczas wybuchu wulkanu rozgrzana bardzo lawa powoduje pożary w miejscach do których dociera. Bardzo często płoną całe stoki. Dodatkowo nierzadko wybuchom wulkanów towarzyszą potężne burze, dające niezwykłe efekty świetlne i trzęsienia ziemi. Popioły wyrzucane przez wulkan zasłaniają niebo niemal całkowicie, a przenoszone przez wiatry powodują ciemności bardzo daleko od miejsca eksplozji wulkanu.
Zjawiska plutoniczne
Przemieszczająca się magma wewnątrz skorupy ziemskiej, bez przedostania się na powierzchnię ziemi. W wyniku zjawisk plutonicznych pod powierzchnią ziemi powstają intruzje magmowe. Do form charakterystycznych powstających w ten sposób zalicza się; Batolity, ogromnych rozmiarów formy powstałe na dużych głębokościach przez intruzję magmy, zbudowane ze skał głębinowych, mogą zawierać złoża kruszcowe. Spąg batolitu jest nieosiągalny dla badań i obserwacji ( W Polsce występuje w Tatrach Wysokich)
Lakolit to forma przypominająca kształtem bochenek chleba lub soczewkę albo grzyb. występuje blisko pod powierzchnią Ziemi i może powodować wybrzuszenia warstw skalnych nad intruzją w kształcie kopuły.
Magma - ciekła forma stopu która powstaje pod wpływem ciepła wewnątrz skorupy ziemskiej. W składzie magmy wyróżniamy: krzemiany i glinokrzemiany sodu, potasu, wapnia, magnezu i żelaza, w mniejszej ilości występują w niej również tlenki i siarczki. Na skutek zróżnicowanej ilości krzemionki, wahającej się w granicach 35 - 80 %, dzieli się lawy na kwaśne (powyżej 60% krzemionki) i zasadowe (poniżej 60% krzemionki). Magma, która wydobyła się na powierzchnię Ziemi nosi nazwę lawy. Produktami powstałymi na skutek wydostawania się i krzepnięcia magmy na powierzchni są skały magmowe.
Intruzją magmy nazywamy wdarcie się plastycznej masy w wyższe partie skorupy ziemskiej. Bezpośrednią przyczyną zachodzenia intruzji magmy jest potężne ciśnienie wytwarzające się we wnętrzu ziemi w związku z ruchami górotwórczymi.
XII. TRZĘSIENIA ZIEMI
Trzęsienie ziemi, to drgania skorupy ziemskiej w wyniku nagłych przesunięć mas skalnych wewnątrz litosfery. Trzęsienia ziemi trwają zazwyczaj bardzo krótko - kilka lub kilkanaście sekund. Ognisko trzęsienia znajdujące się pod powierzchnią ziemi nosi nazwę hipocentrum, natomiast punkt który mu odpowiada na powierzchni ziemi nazywamy epicentrum. Trzęsienia ziemi występują bardzo często (ok. 50 000 w ciągu roku). Pojawiają się zazwyczaj tam gdzie mają miejsce kolizje wielkich płyt litosfery. Do wskazywania wielkości trzęsienia ziemi korzysta się ze skali Richtera (od 0 do 9 - każdy stopień oznacza dziesięciokrotnie większą siłę trzęsienia) lub w skali Mercallego (od 0 do 12 - ocenia widoczne skutki trzęsienia ).
Trzęsieniami na ziemi i zjawiskami z nimi związanymi zajmuje się sejsmologia. Trzęsienia ziemi można podzielić pod względem głębokości występowania epicentrum wstrząsu
płytkie - źródło na głębokości do 70 km
pośrednie - źródło na głębokości od 70 do 300 km
głębokie - źródło na głębokości od 300 do 700 km
Rodzaje trzęsień ziemi:
Tektoniczne - bardzo groźne, katastrofalne wywołane ruchami płyt litosfery , 90 % wszystkich trzęsień
Wulkaniczne - mniej groźne, wywołane gwałtownym wdzieraniem się magmy w warstwy skalne i rozprężaniem gazów w niej zawartych, nie zaw3sze są związane z wybuchem wulkanu, 7 % wszystkich trzęsień
Zapadliskowe - najmniej groźne, wywołane przez grawitacyjne ruchy mas skalnych, np. obrywy, osuwiska, zapadaniem się pustych przestrzeni w skorupie ziemskiej, 3% wszystkich trzęsień
10