Niedostosowanie społeczne jest ważnym problemem społecznym, który
w dzisiejszych czasach jest znacznie rozpowszechniony. Objawom niedostosowania społecznego ulega najczęściej młodzież, szczególnie w okresie dojrzewania.

Niedostosowanie społeczne jako kategoria teoretyczna

W diagnozie niedostosowania społecznego ważną kwestię stanowią obowiązujące kryteria diagnostyczne prawidłowego przystosowania i jego zaburzeń. Wyróżnia się najczęściej ogólne kryteria (Jackowska 1977; Klus 1989; Klus-Stańska 1994; Wojciechowska 1984; Pytka 1986; 2001), które wpisuje się w stan jednostki (kryteria wewnętrzne, osobowe) lub wskazuje się ich charakter czynnościowy, czyli zachowania jednostki wobec grupy społecznej (kryteria zewnętrzne, społeczne). W klasyfikacji kryteriów przystosowania widoczne jest ujmowanie go w kategoriach świadomie i nieświadomie podejmowanych celów, dążeń do osiągnięcia określonych stanów pozytywnych czy stanów zgodnego współistnienia jednostki z jej środowiskiem, skutków indywidualnych i społecznych wynikających z podjęcia decyzji o wyborze określonych technik przystosowawczych. Scott (Sanocki 1978; Ostrowska 1986, s. 82-84; Wysocka 2005) wyróżnia 10 kategorii ogólnych (ogólny poziom nieprzystosowania, braki w zaspokajaniu własnych potrzeb, w kontaktach interpersonalnych, zdolnościach intelektualnych, kontroli emocji i motywów, postawy wobec innych, produktywność, rozwój autonomii, poziom integracji, stosunek do samego siebie), w które wpisuje wskaźniki szczegółowe charakteryzujące osoby niedostosowane społecznie. Przy czym za zmienne psychologiczne najbardziej diagnostyczne z punktu widzenia resocjalizacji i prognozy przyszłych zachowań społecznych przyjmuje się następujące kryteria (Ostrowska 1986, s. 86-87):

• wadliwa samokontrola emocjonalna i poznawcza

• w stosunkach interpersonalnych przewaga przeżywania emocjonalnego nad opracowywaniem emocjonalnym

• brak odpowiedniego poziomu samoakceptacji

• znaczne obniżenie poziomu odczuwania przeżyć i stanów innych ludzi, niski poziom empatii

• wrogi, nieprzyjazny obraz świata, społeczeństwa i otaczającej rzeczywistości

• nieodpowiedni do psychologicznej fazy rozwojowej stopień akceptacji swego miejsca w świecie (braki w rozwoju potrzeby sensu życia i rozumienia siebie)

• stałe, intensywne, subiektywne odczuwanie poczucia zagrożenia

• braki w zakresie umiejętności przewidywania skutków swego działania dla siebie i innych

• braki w zakresie antycypacji kary, a nawet brak wrażliwości na kary stosowane przez otoczenie

• wysoki poziom podatności na sugestię i wpływy innych przy jednoczesnym niskim poziomie samokontroli

• wysoki poziom koncentracji na własnych przeżyciach, dążeniach, pragnieniach z jednoczesnym występowaniem postawy roszczeniowej wobec innych

• stałe, intensywne odczuwanie poczucia krzywdy, a jednocześnie braki w zakresie oceny własnego postępowania

• niedostatki w zakresie formułowania i realizowania hierarchicznych i dalekich zadań, życie teraźniejszością

• przewaga natychmiastowych i krótkotrwałych reakcji nad złożonymi procesami podejmowania decyzji

• braki w zakresie rozwoju postaw światopoglądowych przy jednoczesnym zaburzeniu w internalizacji norm moralnych i wartości ostatecznych.

„Dobrym przykładem koncepcji porządkującej strukturalnie (objawy, jak się przejawia), funkcjonalnie (istota, czym jest) i genetycznie (przyczyny, jak powstaje) istotę niedostosowania społecznego jest koncepcja C. Czapówa (1978, s. 98-99), który przedstawia je jako układ postaw, obejmujący: manifestacje różnych odmian wykolejenia społecznego (przestępcze, obyczajowe) - zachowania sprzeczne z normami moralnymi, prawnymi i obyczajowymi; stany osobowości, na różnym poziomie zintegrowane postawy, układy nastawień poznawczych i preferencyjnych, manifestowane przez czynności egoistyczne łamiące prawa i obyczaje, co stanowi skutek integracji wynikającej z identyfikacji z grupą podkulturową, ich zaś wzajemne powiązania i integracja stanowią regulatory zachowań; statyczne (czynniki) i dynamiczne (geneza) przyczyny kształtowania się podatności na wpływy podkultury antagonistycznej wobec społeczeństwa i jej przyswajania (sytuacja kryminogenna)”.

Zaburzenia w zachowaniu i niedostosowanie społeczne we współczesnych naukach o zachowaniu człowieka i resocjalizacji

Do polskiej literatury naukowej pojęcie społecznego niedostosowania wprowadziła Maria Grzegorzewska w roku 1959. Grzegorzewska jako twórca polskiej pedagogiki specjalnej terminem tym obejmowała „zespół wszystkich nieletnich wymagających specjalnych metod wychowawczych”. Bardziej precyzyjną definicję, zbliżoną do współczesnych definicji podawanych przez psychologów i pedagogów, podała Grzegorzewska w późniejszej pracy (1964), wymieniając takie symptomy, jak „tendencje społecznie destruktywne”, „chęć wyżycia się w akcji społecznie destruktywnej”, „nieżyczliwy stosunek do człowieka”, „zrzucanie winy”, „brak hamulców”, „sugestywność” (nadmierną), „nieumiejętność wyjścia z trudnej sytuacji”.

Według Pospiszyla (Pospiszyl i Żabczyńska, 1980, s. 14) „wymienione przez Grzegorzewską cechy zachowania składają się w sumie na to, co w psychologii zwykło się nazywać zaburzeniami osobowości” (przyp. B.U.).

Halina Spionek (1965, s. 275) uważa, że dzieci społecznie niedostosowane to takie, „u których zaburzeniu uległa sfera emocjonalno-wolowa oraz rozwój charakteru i osobowości, co powoduje często zakłócenie stosunków społecznych między dziećmi a ich otoczeniem”.

Zatem istota zaburzenia wyraża się w dysfunkcjonalności napędowych (emocjonalnych) i kontrolnych (wolicjonalnych) składników struktury osobowości. Te dysfunkcje są pierwotnei teoretycznie mogą występować samodzielnie, w izolacji, a zakłócenie stosunków społecznych tymi dysfunkcjami jest następstwem, zjawiskiem wtórnym, objawiającym się w sferze społecznej, co jednak nie jest czymś automatycznym i nie musi występować we wszystkich przypadkach. Według tego ujęcia, zaburzenie może być utożsamione z zaburzeniem emocjonalnym, o jakim najczęściej mówią psychiatrzy.

Niedostosowanie społeczne według definicji Lipkowskiego (1971, s. 37) to „zaburzenie charakterologiczne o niejednolitych objawach, spowodowane niekorzystnymi zewnętrznymi lub wewnętrznymi warunkami rozwoju, a wyrażające się wzmożonymi i długotrwałymi trudnościami w dostosowaniu się do normalnych warunków społecznych i w realizacji zadań życiowych danej jednostki”. Podobną intencję można odczytać w definicji podanej przez Pospiszyla i Żabczyńską (1980, s. 15), która obejmuje wszelkie formy „wadliwego stosunku do innych ludzi, wypływającego z różnych zaburzeń emocjonalnych oraz defektów w tym zakresie”.

„Wzorując się na wynikach rozległych i rzetelnych badań przeprowadzonych przez zespół angielskiego psychologa Scotta, Konopnicki przyjął 6 symptomów, które stanowią wstępne kryteria niedostosowania społecznego. Dziecko społecznie niedostosowane, to takie, które:

• nie działa w swoim najlepszym interesie; motywacja jego kroków jest w związku z tym nierealistyczna, jest dowodem daleko posuniętej frustracji,

• takim samym dowodem frustracji jest to, że dziecko takie swoim działaniem stwarza sobie wiele kłopotów, których samo nie jest w stanie rozwikłać , a których dość łatwo mogło uniknąć,

• reakcje takiego dziecka są skomplikowane, tzn. nie można ich przewidzieć i na ogół są one nieproporcjonalne do bodźców, które je wywołały; powoduje to, że dziecko takie rzadko jest sprawiedliwie oceniane przez mało wytrawnych i wnikliwych pedagogów,

• cechą charakterystyczną takiego dziecka jest brak sukcesów, które są przecież głównym motorem działania,

• brakowi sukcesu musi towarzyszyć złe samopoczucie dziecka, które w ostateczności wyraża się tym, że czuje się ono nieszczęśliwe”.

Przyczyny niedostosowania społecznego.

Przyczyn niedostosowania społecznego we współczesnym świecie jest wiele. To, że dane dziecko zachowuje się w taki a nie inny sposób, nie zależy tylko od środowiska
w którym ono się wychowało. Jakże istotne jest również to, co działo się z owym dzieckiem przed jego urodzeniem.

Z tego też powodu Jan Konopnicki wyróżnia dwie podstawowe przyczyny niedostosowania społecznego:

1) przyczyny biologiczne ( wewnętrzne, endogenne ), w tym

• organiczne, np. uszkodzenie centralnego układu nerwowego ( powodujące charakteropatie )

• psychiczne- uwarunkowane są przede wszystkim czynnikami dziedziczności i związane są ze sferą emocjonalną i wolicjonalną

2) przyczyny środowiskowe ( egzogenne )- przyczyny zewnętrzne

• zaniedbania środowiska wychowującego, rodziny

• błędy wychowawcze szkoły

• negatywny wpływ środków masowego przekazu

• czynniki ekonomiczno- gospodarcze

• czynniki przyrodniczo- ekologiczne

Wśród przyczyn wewnętrznych J. Konopnicki wyróżnia następujące czynniki, które niewątpliwie wpływają na zachowanie się dziecka. Należą do nich:

- nie prawidłowy przebieg ciąży ( szczególnie ważne są pierwsze trzy miesiące i ostatnia faza przed urodzeniem )

- nieprawidłowy poród, który może np. doprowadzić do porodowego urazu mózgu ( PUM )

Przebyte przez dziecko porodowe urazy mózgu są bardzo niebezpieczne z tego względu, iż oddziaływają one w zasadniczy sposób na osobowość danej jednostki. U dzieci takich mogą występować następujące zaburzenia:

- z jednej strony ogromna ruchliwość i podniosły nastrój, z drugiej natomiast bezczynność
i apatia

- dzieci takie miewają problemy ze snem, przepełnia je lęk i szybko się męczą

- przejawiają skłonność do fantazjowania.

Należy pamiętać o tym, że poza poważnymi przypadkami, które pozostawiają często ślad w przyszłym życiu dziecka, lżejsze formy zaburzeń mogą z czasem samowolnie ustąpić. Nie należy więc zbyt pochopnie uznać dziecka za niedostosowane społecznie, lecz trzeba uzbroić się cierpliwie i czekać na rozwój sytuacji przynajmniej do momentu, gdy dziecko będzie miało za sobą okres dojrzewania.

Tak jak zostało już wcześniej wspomniane przyczyny środowiskowe mogą mieć wpływ na niedostosowania społeczne i mogą one występować w rodzinie, w szkole,
w szerszym środowisku społecznym.

Wiadomo, iż rodzina jest pierwszym, podstawowym i najważniejszym środowiskiem wychowawczym dziecka. To tam dziecko uczy się norm, zasad, wartości istniejących
w społeczeństwie. Nabywa podstawowych umiejętności, które pomogą mu prawidłowo funkcjonować w zbiorowości.

Według A. Makowskiego w środowisku domowym ważne jest:

- poziom kultury życia rodzinnego oraz braki w tym zakresie ( warunki materialne )- u osób niedostosowanych społeczne pojawiają się trudności m.in. z zakresie higieny osobistej, niska kultura bycia, obcowania, niski poziom uspołecznienia np. ciągłe konflikty sąsiedzkie rodziców

- atmosfera panująca w domu, relacje między członkami, nieporozumienia, nawyki, uzależnienia- ważne jest, by relacje między członkami były jak najbardziej poprawne, by rodzice charakteryzowali się pewną konsekwencją w działaniu, poczuciem odpowiedzialności i rzetelności, by posiadali takie cechy tak opanowanie, rozwaga

- poziom zaspakajania potrzeb dziecka, przede wszystkim potrzeby bezpieczeństwa- ważne by dziecko było otaczane troską, miłością, ciepłem uczuć rodzinnych, by miało zaspokojone podstawowe potrzeby związane np. warunkami mieszkalnymi, odzieżą. Ważne by dziecko miało poczucie stabilizacji życiowej, uznania i poszanowania jego godności. By wiedziało, że jest akceptowane i potrzebne.

Przyczyną niedostosowania społecznego może być również fakt, iż dziecko wychowuje się w rodzinie:

- gdzie rodzice są chorzy psychicznie. Opiekunowie tacy mogą charakteryzować się brakiem zrównoważenia, konsekwencji w działaniu, agresywnością, surowością. Mogą też być zbyt pobłażliwi i spełniać każde zachcianki swojej pociechy, mogą ograniczać samodzielność dziecka poprzez zbytnią opiekuńczość. Może ich charakteryzować oziębłość uczuciowa
w stosunku do dzieci.

- niepełnej, rozbitej gdzie brak jest jednego z rodziców

- gdzie na porządku dziennym są kłótnie, konflikty, nieporozumienia między jej członkami.

W procesie rozwoju osobowości dziecka ważną rolę odgrywa również środowisko szkolne, gdzie przyczyną niedostosowania społecznego może być:

- nieprawidłowe stosunki interpersonalne w układzie nauczyciel- uczeń,

uczeń- uczeń

- niepowodzenia szkolne, które mogą wynikać :

• ze zbyt wygórowanych oczekiwań rodziców wobec dziecka, nie dostosowanych do jego możliwości

• ze złego stanu zdrowia, gdzie dziecko zmuszone jest do dłuższego pobytu w szpitalu

• ze zbyt trudnego programu nauczania

• z trudności adaptacyjnych ucznia do warunków szkolnych, szczególnie gdy uczeń jest przenoszony z jednej szkoły do drugiej.

Duża rolę we wszelkich aspołecznych formach zachowania dziecka, przede wszystkim w okresie dojrzewania odgrywa także środowisko społeczne. Dziecko narażone może być na kontakt z nieformalnymi grupami przestępczymi, które z łatwością potrafią manipulować słabszymi jednostkami. Grupy te przygarniają przede wszystkim osoby, które pozbawione są dostatecznej opieki ze strony rodziców, które w wyniku tego czują się opuszczone, nie kochane przez najbliższych. Łatwo jest manipulować również osobami, które znużone są codziennością i potrzebują więcej brawury w życiu np. związanej z kradzieżą, chuligaństwem. Zjawiska takie szczególnie występują w społecznościach większych, gdzie jednostka posiada pewien stopień anonimowości. Grupa taka często staje się dla dziecka czymś niezwykle atrakcyjnym.

We współczesnym świecie charakteryzującym się niewątpliwie szybkim tempem życia przyczyną niedostosowania społecznego mogą być również mass media (przedstawiają kult siły brutalności, seksualizmu), rozwody rodziców ( gdzie dziecko traci poczucie bezpieczeństwa , stabilizacji i znajduje się pomiędzy matka a ojcem), praca zawodowa rodziców.

Podsumowując powyższe przyczyny niedostosowania społecznego należy pamiętać
o tym, że najczęściej występują one w powiązaniu ze sobą np. niepowodzenia szkolne mogą wynikać nie tylko z negatywnych czynników środowiskowych , ale także z niedostatecznego wsparcia otrzymywanego ze strony rodziców, jak również z zaburzeń rozwojowych samego ucznia.

Objawy społecznego niedostosowania

Lipkowski w swojej książce wymienia 10 objawów społecznego niedostosowania. Jednym z nich jest nieposłuszeństwo. Z tego typu objawem mamy do czynienia, gdy dziecko „nie słucha”, nie daje „posłuchu” poleceniom i nakazom rodziców lub wychowawców. Nie reaguje zupełnie na to, co się do niego mówi.

Osoby wydające polecenia, których jednostka nie wykonuje, często kwitują to zdaniem: „Tyle razy mówiłam, a ono jakby nie słyszało i dalej robi swoje”. Zachowanie to ponadto nacechowane jest złośliwą przekorą, negatywizmem, utrwaloną trudnością
w podporządkowaniu się.

Oczywiście nie każde nieposłuszeństwo możemy uważać z przejaw społecznego niedostosowania. Dziecko, które doraźnie nie spełnia poleceń nie można uznać za nieposłuszne. Istnieją także naturalne momenty oporu, które są wynikiem różnicy wieku czy dążeń wobec innych osób. Taki proces rozwoju społecznego zasługuje na wsparcie ze względu na to, aby ukształtowały się takie ważne postawy jak twórczość czy samodzielność.

Działanie korygujące powinno polegać na kształtowaniu posłuszeństwa w jednostce a nie na przezwyciężaniu nieposłuszeństwa.

Przyczyną nieposłuszeństwa może być nieakceptowanie przez dzieci wymogów im stawianych. Wychowanek ma swoje pomysły, dlatego nie podporządkowuje się starszym.

Innym powodem jest wyuczone lekceważenie poleceń. Dziecko wie, że mimo iż nie wykona swojego zadania nie spotka go przez to żadna kara. Po za tym może być to przejaw zainteresowania jego osobą. Czuje, że ktoś się nim interesuje.

Dziecko może także odmówić wykonania zadania, co może świadczyć o jego słabości, trudnej sytuacji wobec otoczenia.

Kolejnym z objawów społecznego niedostosowania są konflikty w kontaktach społecznych.

Według Lipkowskiego o konflikcie mówimy wtedy, gdy istnieją dwie różne tendencje lub formy zachowania się, zrozumiała jest sytuacja konfliktu oraz istnieje świadomość, że konflikt może spowodować przykre następstwa.

Współcześnie życie stwarza nam wiele trudnych momentów, w których sytuacje konfliktowe są nieuniknione. Zmieniają się czasy, obyczajowość. Inny jest sposób postrzegania pewnych rzeczy przez dzisiejsze społeczeństwo. Szczególnym okresem w życiu człowieka jest okres dojrzewania. Jest to czas, w którym dziecko wymaga uwagi, zrozumienia dla swoich problemów. Nie zawsze jednak może liczyć na rodziców. Wtedy wsparcia i zrozumienia szuka w grupach rówieśniczych, nierzadko w bandach. Tam dochodzi łatwo do zwichnięcia rozwoju społecznego i pogłębienia konfliktów z rodzicami.

U niektórych uczniów można zdiagnozować „postawę konfliktową”. Objawia się tym, iż stale wokół uczniów jest niepokój, atmosfera napięcia, zadrażnienia, skarg. Często tę postawę „odziedziczyli” od środowiska, w którym wzrastali. Zaczyna się od małego dziecka tupiącego nóżką, które w ten sposób skutecznie realizowało swoje żądania, aż do szantażowania rodziców.

Przyczyny konfliktów między pokoleniami pojawiają się i wzmagają, gdy hamowane są tendencje rozwojowe i twórcza ekspansywność właściwa okresowi młodości, jeśli młodzieży nie stwarza się warunków do aktywnego współudziału w życiu społecznym, jeśli zachodzą znaczne różnice między tradycjonalizmem i konserwatyzmem dorosłych a nowatorstwem młodych.

Następnym objawem społecznego niedostosowania jest lenistwo. To bardzo charakterystyczne zachowanie, które każdy bez trudu może rozpoznać. Lenistwo według Lipkowskiego to „brak zainteresowania pracą i niechęć do działania planowego, celowego
i z punktu widzenia społecznego użytecznego”.

Dziecko zdrowe lubi aktywność, działanie sprawia mu radość. Inaczej jest z dzieckiem leniwym gdzie wewnętrzne siły napędowe uległy zahamowaniu lub wadliwemu ukierunkowaniu. Wraz z lenistwem pojawiają się takie cechy negatywne jak: nie dbanie
o wygląd i otoczenie, dokuczanie innym, brak chęci do podjęcia legalnej pracy a prowadzi to do nielegalnych form zdobywania pieniędzy jak kradzież czy wymuszenie.

Hanselmann wyróżnia lenistwo uniwersalne i partialne. Pierwsze z nich występuje na wskutek niedożywienia, nieodpowiedniego żywienia, przebytego schorzenia lub jeszcze trwającego, niedostatecznym snem, nadmiernym obciążeniem fizycznym a charakteryzuje się ogólnym osłabieniem gotowości do pracy.

Natomiast partialne odnosi się tylko do określonych rodzajów pracy, sytuacji czy warunków.

Chcąc zmienić tego typu postawę należy nie skupiać uwagi na przezwyciężaniu negatywnych przejawów, ale na wzmocnieniu przeciwstawnych przejawów pozytywnych. Można to zrobić za pomocą likwidacji sytuacji, w której powstaje lenistwo, zdobycia zaufania dziecka czy też kształtowania postawy zachęcającej do pracy.

Przyczyny lenistwa są bardzo różne. Może być spowodowane niewłaściwym wychowaniem w domu, zaburzeniami psychicznymi, charakterologicznymi i somatycznymi, przeciążeniem dziecka. Na lenistwo mogą mieć wpływ objawy psychopatii- szczególnie dzieci o osłabionej woli, o nieharmonijnym rozwoju uczuć, o zmiennych nastrojach, trudnościach w skupieniu się. Lenistwo może także występować jako zjawisko wtórne. Młodzi po nocnych rozrywkach nie mają chęci na pracę w dzień. Istnieje również tzw. pseudolenistwo, które spełnia funkcję sprzeciwu wobec pewnych ustalonych zasad.

Innym z objawów jest również kłamstwo. O nieprawidłowości tej mówimy wtedy, „gdy człowiek posiada pełną świadomość, że to, co powiedział jest niezgodne ze stanem rzeczywistym, w określonym celu fałszywie przedstawia fakty”. Inaczej jest u osób niedostosowanych. Kłamią bez celu, bez świadomego powodu, bo przywykli. Kłamstwo nie ma dla nich miary moralności- nie jest ani dobre ani złe. Kłamliwość jest ich cechą osobowości, powstaje w ścisłym powiązaniu spraw życiowych.

Zabarwienie psychopatyczne ma tez swoista postać kłamstwa i nazywa się pseudologia phantastica. Jednostki wiedza o niedorzeczności swoich opowiadań mimo tego nadal fantazjują, opowiadają o swoich pragnieniach, jako czymś realnym. Niektórzy psychiatrzy uważają, że to reakcja kompensacyjna na brak uznania ze strony środowiska.

Dominującymi przyczynami tego objawu niedostosowania jest kłamstwo obronne, z obawy przed przykrymi przeżyciami; kłamstwo jako forma reakcji, którą spotyka się na co dzień; kłamstwo dla podkreślenia własnej wartości oraz kłamstwo jako protest wobec trudnej sytuacji życiowej.

Kolejnym objawem społecznego niedostosowania jest zaburzenie koncentracji. Dziecko, które ma tego typu problem jest nieuważne, nie umie się skupić, odbiega od tematu, nie umie usiedzieć w miejscu. Bardzo często traktuje się zaburzenie koncentracji jak zaburzenie uwagi. Jest to błąd, ponieważ te pojęcia są powiązane ze sobą, ale znaczą zupełnie coś innego. Uwaga to „być gotowym do czynienia spostrzeżeń” natomiast koncentracja obejmuje całą osobowość „dysponowanie swoim postępowaniem”.

Koncentracja wymaga samoopanowania. Zależna jest od: ogólnej siły witalnej, od inteligencji, woli, wpływów środowiskowych (które kształtują poczucie odpowiedzialności czy stosunek do pracy) rozwoju i stopnia dojrzałości jednostki ludzkiej. Różnice
w koncentracji można spostrzec juz w klasie pierwszej gdzie dzieci mimo gwaru podczas lekcji potrafią wykonać zadanie. Inne natomiast stają się bezbronne wobec bodźców zewnętrznych, wypełnia ich uczucie zagrożenia. Zaburzenia koncentracji mają ogromny wpływ na funkcjonowanie w szkole oraz wyniki w nauce.

Przyczyny zaburzeń koncentracji mogą być bardzo różne. Konstytucjonalne (niedorozwój intelektualny, cechy psychopatyczne utrudniające integracji osobowości, zaburzenia woli)

organiczne (uszkodzenie organów zmysłowych) błędy wychowawcze, szczególnie błędy
we wczesnym okresie rozwoju utrudniające rozwój koncentracji.

Następnym objawem niedostosowania społecznego są wykroczenia przeciw mieniu. „Kradzież to zabranie cudzego mienia w celu przywłaszczenia”Sprawce nazywamy złodziejem i uważamy że zasłużył na karę i napiętnowanie społeczne. Kradzież jest nierówna kradzieży, i są też inaczej karze w zależności od jej wagi. Istnieje różnica między „ukradł” a „zabrał”, jednakże granica między tymi pojęciami jest bardzo niewyraźna, ( jednak jeżeli u małego dziecka toleruje się zabieranie to może ono w przyszłości zacząć kraść)

Przyczyny kradzieży mogą być różne, wg H. Zullingera dziecko kradnących rodziców jest zagrożone tym że w przyszłości samo staniem się złodziejem. Uważał on też że poczucie własności powstaje u dziecka powstaje na tle stosunku do matki. Dziecko nie chce by mu zabierano, więc samo tez nie zabiera. Jeżeli stosunki między dzieckiem a matką są nieprawidłowe to poczucie posiadania też nie ukształtuje się prawidłowo -zacznie ono szukać wartości zastępczych- słodyczy, zabawek , pieniędzy.

Dziecko wychowane w oschłej atmosferze emocjonalnej często jest nielubiane i nie lubi także samo siebie, przywykło się bać i nienawidzić - kradnie nie tylko by posiadać, ale żeby zniszczyć, zepsuć wyrzucić.

Zdarza się też, że dziecko bywa przymuszane do kradzieży, czy poprzez ojca pijaka, czy też pośrednio przez nauczyciela który wymaga przyborów szkolnych, których dziecko nie posiada.

*Dzieci kradną także z nędzy rzeczywistej albo subiektywnie odczuwanej - chodzi często nie tylko, by uzupełnić brak materialny, ale zrekompensować sobie poczucie niższości

Kradzieży nie należy oceniać tylko z punktu widzenia fenomenologicznego. Nie można nazwać złodziejem młodocianego, który ukradł raz bo skłoniła go do tego silnie odczuwana doraźna potrzeba lub pragnienie, nawet jeśli był to przedmiot o niebłahej wartości. Natomiast jest złodziejem ten, kto nawet drobne i małej wartości rzeczy kradnie
z przyzwyczajenia, a więc czyni to często, żeby zwiększyć swój stan posiadania, i czyni to:

- systematycznie z wyrachowaniem,

- z rozmysłem, po świadomym zaplanowaniu,

- żeby sprawić komuś przykrość, żeby się zemścić,

- ażeby ktoś inny został o kradzież posądzony i poniósł za to odpowiedzialność,

- bo to mienie społeczne, więc „niczyje”, które potem bezmyślnie i złośliwie psuje, niszczy i porzuca.

Typową reakcją społeczeństwa jest żądanie surowej kary, ale surowa kara może być potraktowane przez młodocianego złodzieja jako przestroga by w przyszłości być ostrożniejszym przy kradzieży a nie, by jej zaprzestać. Dziecku należy przyjść z pomocą i ułatwiać m przezwyciężenie gotowości do popełniania kradzieży. Ważne jest tu zaufanie między i porozumienie między wychowawcą a wychowankiem, ponieważ ułatwia uzyskanie wglądu w istotne czynniki motywacyjne i umożliwia zwalczanie i usunięcie tych trudności życiowych dziecka i przyczyn, które je do kradzieży skłaniały.

Najlepszą metodą zwalczania kradzieży jest profilaktyka. Dziecko powinno nauczyć się odróżniania tego co „moje” od tego co „twoje” lub „wasze”, ale także wykształcić u dziecka poszanowanie dla tego co, należy do kogo innego. Ważne jest tez by dziecko poznało racjonalne uzasadnienie norm etycznych.

Dziecko należy wychowywać „do posiadania”, ale uświadamiać je także że własność jest nie tylko po to by ją gromadzić, ale też żeby móc dawać, pomagać innym.

Ważną zasadą profilaktyki jest uchronienie dziecka przed takimi trudnościami życiowymi, które skłaniają do kradzieży, więc przede wszystkim przed przymusem ze strony dorosłych oraz przed niezaspokojonymi, a istotnymi potrzebami materialnymi.

Uzasadnione jest jednak stosowanie surowych środków wychowawczych,
w przypadkach złośliwego naruszania zasady poszanowania mienia, a więc dla ochrony przed złodziejem. Tyczy się to szczególnie jednostek, z którymi nie udało się nawiązać kontaktów opartych na zaufaniu.

Dążymy by ukarany odczuł że:

- kara jest wyrazem ujemnej oceny i nietolerowania złodziejstwa

- kara jest przykrą konsekwencją kradzieży

- kara nie jest aktem wrogości w stosunku do nieletniego.

„Potępiamy czyn, a nie osobę sprawcy, gdyż zawsze chcemy jeszcze pobudzić go do zmiany postępowania i dać mu szansę porzucenia złego nawyku.”

. Do objawów niedostosowania społecznego należy także agresywność. Objawia się ona różnie, to cecha charakterystyczna jednostek impulsywnych, nieopanowanych, bezczelnych, lecz zdarzają się również „napady” agresywności u jednostek spokojnych, lękliwych, zamkniętych w sobie. „Przedmiotem agresywności młodocianego są zwykle osoby, które stają się świadomie i celowo lub mimo woli partnerami w sytuacji konfliktowej, ale również osoby, które pozornie nie są w żadnym powiązaniu ze sprawami i sytuacją agresora, mogą być celem jego nienawistnego działania”

Agresja występuje w różnych formach:

1. Agresywność jako cecha dominująca

2. Doraźne przejawy agresji

3. Agresja ukierunkowana irracjonalnie

4. Autoagresja - ukierunkowanie aktywności w stosunku do własnej osoby

Autoagresja występuje często w zakładach poprawczych oraz w więzieniach dla młodocianych. Najprostsze i najbardziej pospolite jej formy obserwuje się w momentach bezsilnej złości (zagryzanie warg do krwi, wyrywanie włosów itp.).

Istota agresywności jest problemem spornym. Wg Tramera agresja jest najczęściej zjawiskiem reaktywnym powiązanym z popędami (skierowana przeciw czynnikom utrudniającym zaspokojenie potrzeb. J Dollard uważał że frustracja zawsze wyzwala agresje i agresja jako zjawisko reaktywne powstaje wyłącznie w związku z frustracją. „Agresja jest komponentem frustracji, powodującym rozluźnienie napięcia a stanach frustracji

S. Rosenweig stwierdził że ukierunkowanie agresji związanej z frustracją jest różne u różnych osób. Najbardziej typowe to:

1. Agresja w stosunku do rzeczy lub osób postronnych

2. Agresja ukierunkowana na własną osobę

3. Agresja impunitywna - polega na pozorowaniu przeciwstawnych reakcji

Zachowanie agresywne może być ukierunkowana w różny sposób, tj. przedmiotem jej mogą stać się inni wychowankowie zakładu, znajdujące się tam sprzęty, a nawet sam wychowawca.

Przestępcza działalność jest ukierunkowana częściej na następujących wychowanków:

1. nowoprzybyłych nierecydywistów (pierwszy raz w zakładzie, nie znaja form przyjmowania wychowanków do zakładu, nie znają form porozumiewania się w przyjętych grupach nieletnich przestępców i którzy nie noszą oznak świadczących o przynależności do grupy przestępczej)

2. tacy, którzy w strukturze grupy zajmują miejsca krańcowe (outsiderzy)

3. tacy, którzy nie znajdują oparcia w grupie wychowawczej ze względu na swoiste cechy psychiczne (niespokojni, niezrównoważeni, pobudliwi objawami autyzmu, ociężali umysłowo).

Najczęstszymi motywami zachowania przestępczego wobec wychowawcy są:

- krzywdząca ocena

- ograniczenie przysługujących uprawnień

- krzywdząca reakcja wobec innego wychowanka,

- prowokacyjne ironizowanie i ośmieszanie

- donoszenie władzom

Często przedmiotem agresji staje się mało doświadczony wychowawca podejmujący pracę.

Przedmioty które najczęściej stają się „ofiarą” agresji, drzwi, zamki, kraty klucze, ogrodzenie, odzież, sprzęt i urządzenia w klasie szkolnej. Wszystko co przypomina uraczoną wolność , co stwarza poczucie ograniczenia swobody i nie akceptowanej zależności łatwiej wyzwala świadomą, celową albo też spontaniczną agresję.

Nasuwa się więc wniosek iż wychowawca powinien zwracać szczególną uwagę na nowych wychowanków i obserwować jak układają się ich relacje z innymi członkami grupy. Ponadto postępować uczciwie wobec wychowanków by nie stać się obiektem agresji. Jeśli chodzi natomiast o sprzęty znajdujące się w zakładzie, to powinny być dostosowane do ogólnych założeń resocjalizacji.

Kolejnym z objawów niedostosowania społecznego są wagary i ucieczki.

Można wyróżnić dwa zasadnicze zespoły motywów wagarowania:

- mające źródło w niechęci do szkoły na skutek przykrych doznań i przeżyć

- te, które tkwią poza szkołą, w środowisku, które nęci do opuszczeni nauki (rzadsze i nie powodują takich luk w nauce)

Wagarom trzeba zapobiegać i przeciwdziałać tj. dążyć do przezwyciężenia przez dziecko niechęci do nauki szkolnej (poznać przyczyny, zbadać kontakty z rówieśnikami).

Zjawiskiem groźniejszym dla społeczno-moralnego rozwoju dziecka są ucieczki.

Ucieczki ze względu na organizację, motywy i przebieg można sklasyfikować następująco:

1. - ucieczki spontaniczne (niezaplanowane),

- ucieczki celowo zorganizowane, zaplanowane,

- ucieczki indywidualne,

- ucieczki zbiorowe;

2) - ucieczki z obawy przed karą, przed kompromitacją, poniżeniem,

- ucieczki przed nudą i monotonią życia, w poszukiwaniu przygód,

- ucieczki przed nieznośną sytuacją w rodzinie, w której brak ciepła i troski, która nie stwarza poczucia bezpieczeństwa;

3) - ucieczki z zakładu wychowawczego - z tęsknoty za domem, do dziewczyny, do towarzyszy beztroskich przygód,

- ucieczki z zamkniętego (kratą lub regulaminem) zakładu na wolność,

- ucieczki przed „ludźmi” lub „frajerami”,

- ucieczki przed sytuacją nie zaakceptowaną, przed atmosferą noszącą znamię obcości,
do której trudno się dostosować;

4) - ucieczki patologiczne, tzw. poriomania

Poriomania jest symptomem różnych anomalii psychicznych i psychofizycznych.Ucieczki bez określonego świadomego motywu zdarzają także się także dzieciom między 3 a 5 lub 13 a 15 rokiem życia. Najczęściej odgrywają tu rolę niesprzyjające warunki środowiskowe, ucieczki są wtedy przejawem protestu wobec tych warunków lub też reakcją lęku i niepokoju.

Czynnikiem decydującym o skutecznym zapobieganiu, przeciwdziałaniu lub zwalczaniu ucieczek jest dobre rozpoznanie i prawidłowa diagnoza. Zdarza się jednak że trzeba sięgać do wcześniejszych lat życia nieletnich, by zrozumieć ich tendencje do ucieczek, do określonych sytuacji i warunków, w których się znajdują.

Innym objawem niedostosowania społecznego jest lękliwość. Przejawy lęku występują najczęściej u dzieci pochodzących z rodzin mało troszczących się o nie. Dzieci takie często nie chcą spać same w ciemnym pokoju, płaczą, boi się iść same wieczorem do ciemnego korytarza, ale gdy ktoś im towarzyszy objawy znikają. Boją się one osamotnienia, a lęk ustępuje gdy jest z nimi ktoś komu ufają.

Lęk jest istotną cechą psychiki ludzkiej i towarzyszy człowiekowi do końca życia, powiązany jest on także z poczuciem winy oraz towarzyszy podstawowym potrzebom człowieka.Lęk nie ma określonego adresata, kształtuje on postawę niepewności, niepokoju, uległości, zahamowania itp.

Jeżeli silny lęk jest odczuwany wobec określony sposób w określonych sytuacjach to mówimy o strachu. Jest on zawsze oparty na silnych przeżyciach np. strach dziecka przed psem który kiedyś je przestraszył.

Lękliwość może doprowadzić do przejawów skrajnych - nadmiernej uległości (dzieci rozpieszczone), lub niepohamowanej agresywności (dzieci zahamowane).Nauczyciele wolą dzieci lękliwe, nieśmiałe ponieważ są posłuszne, jednakże lękliwość jest zawsze czynnikiem ograniczającym swobodny rozwój aktywności dziecka.

Przejawy i nasilenie lęku są różne w różnych fazach rozwojowych. Utratę kontaktu z matką i domem rodzinnym dziecko w wieku przedszkolnym może przeżyć bardzo ciężko, więc ważne by nie odbyło się to w sposób traumatyczny. Podobnie początek nauki szkolnej jest trudny dla każdego dziecka. Może pojawić się „lęk szkolny”, czyli niepokój dziecka czy uda mu się nawiązać kontakt z innymi dziećmi, czy podoła obowiązkom itp. Charakterystyczny jest także lęk dojrzewania - przed odpowiedzialnością i samodzielnością,

By przeciwdziałać lękliwości należy więc:

- przywrócić dziecku zaufanie do własnych sił, wzmocnić poczucie własnej wartości, dążyć do odzyskania wiary w siebie

- wskazać dziecku wartości wykonanej przez niego pracy, podkreślać efektywność działania w stosunku do jego możliwości

- systematycznie przechodzić od łatwych do coraz trudniejszych zadań w szkole i zajęciach poza szkolnych

- stosować gradacje w stwarzanych napięciach i kształtować nawyki w przezwyciężaniu sytuacji lękowych.

W przypadku często ujawniającego się strachu wskazane jest zasięgnięcie opinii psychologa a nawet neurologa.

Ostatnim z objawów jest Nadużywanie środków odurzających i podniecających. Toksykomania określa nałogowe nadużywanie leków i innych środków chemicznych, powodujących zmiany w funkcjonowaniu organizmu. Inne określenia toksykomanii to: farmakomania, lekomania, zależność lekowa. Jest ona określeniem syndromologicznym ponieważ zależność może powstać od zażywania różnego rodzaju środków odurzających.

Zgonie z definicja wg Światowej Organizacji Zdrowia, „narkomania jest nieodpartym pożądaniem przyjmowania narkotyków i potrzebą zdobywania ich za wszelką cenę”

Działanie i skutki zażywania środków odurzających od tego jakie środki się zażywa i jak często.

Do przyczyn toksykomanii należą:

1.Trudności w adaptacji społecznej, które spowodowane są najczęściej niekorzystnymi warunkami środowiskowymi:

- niekorzystne kontakty emocjonalne z rodziną

- niezaspokojenie potrzeby aprobaty i akceptacji własnych wartości

- poczucie bezradności wobec zadań domowych, szkolnych i zawodowych

- poczucie niepewności i lęku przed odpowiedzialnością

2. zażywanie środków odurzających jako przejaw buntu młodego pokolenia

3. rozwój farmakologii - informacje o lekach przeciwbólowych, uspokajających powodujących nastrój euforyczny, halucynogenny zostały wykorzystane przez osoby mające trudności życiowe, niepowodzenia w nauce i pracy, osobiste tragedie, stany frustracyjne.

4. wpływ grupy dewiacyjnej zagrożonej toksykomanią (szczególnie w zakładach dla młodzieży społecznie niedostosowanej (bardziej zależy na przyjęciu do grupy i często przez to są wykorzystywani do zdobywania środków odurzających - działanie przestępcze)

5. wśród osób nadużywających środków odurzających jest duży odsetek osób z zaburzeniami osobowości - wniosek do toksykomanii są skłonni osobnicy o określonych cechach charakteru lub też ze swoistymi zaburzeniami psychicznymi.

Także niekorzystne wpływy środowiskowe we wczesnym dzieciństwie (dezintegracja rodziny, niezgodne oddziaływania rodziców, zaburzenia kontaktu między rodzicami a dzieckiem) stają się przyczyną łatwiejszego ulegania lekomanii

Pierwszymi objawami kontaktu młodzieży ze środkami odurzającymi są zmienność nastrojów, słaba aktywność w pracy i nauce, utrudnione kontakty z dorosłymi, stany fizycznej niedyspozycji, narzekania na ból głowy itp. Nauczyciele i rodzice często tłumaczą te objawy np. niepowodzeniami. Rozpoznanie następuje najczęściej gdy pojawiają się wyraźne objawy zatrucia lub gdy młodociani próbują nielegalnie zdobywać środki toksyczne.

Reakceje młodzieży są bardzo rożne, albo od razu obiecują ze przestaną brać albo wprost odmawiają zerwania z nałogiem ze względu na doznania jakich dostarczają im środki odurzające.

Skutkami zarzywania środków odurzających są: głębokie zmiany osobowościowe, zaburzenia sensualne wyrażające się w zmienionej intensywności spostrzeżeń, omamy, trudności określania swojej rzeczywistej sytuacji, w przejawach popędowych, emocjonalnych i wolistycznych zmienność stanów i osłabienie aktywności, zobojętnienie na sprawy osobiste.

Jedyne co się liczy dla uzależnionych osób, to zdobywanie pożądanych leków. Trudności w zaspokajaniu tak silnie odczuwanych potrzeb doprowadzają do stanów autoagresywnych a nawet do samobójstwa.

Leczenie takich osób jest trudne ponieważ ciężko je kontrolować by nie zażywały tych środków, tym bardziej że osoby te niecącą współpracować.

3 zasadnicze etapy wykolejenia społecznego według Czesława Czapówa:

• Stadium pierwsze- charakteryzuje się wystąpieniem u jednostki poczucia odtrącenia, czyli niezaspokojenia potrzeby zależności emocjonalnej. Reakcją może być agresja antyspołeczna, reakcje negatywne, buntownicze, narastająca wrogość wobec rodziców i społeczeństwa jako całości. Występują niekontrolowane reakcje emocjonalne i brak koncentracji uwagi. Jednostka łatwo się nudzi rozpoczętymi czynnościami i nie przejawia dostatecznej cierpliwości do ich ukończenia.

• Stadium drugie- wyraża się utrwalaniem wrogich reakcji wobec osób socjalizująco znaczących i autorytetów. Próby nawiązania bliższego kontaktu emocjonalnego z osobą nieprzystosowaną napotykają irracjonalny opór. Typowym przejawem tego stadium jest odrzucanie wszelkich form ekspresji wyrażających więź uczuciową z innymi ludźmi. Jednostka zaczyna zaspokajać podstawowe potrzeby społeczne i emocjonalne poza domem rodzinnym. Pojawiają się wówczas pierwsze symptomy standardowego wykolejenia społecznego, takie jak: alkoholizowanie się, ucieczki z domu, wagarowanie, wybryki seksualne itp.

• Stadium trzecie- wiąże się z autonomizowaniem się działalności antyspołecznej (antagonistyczno-destruktywnej), która zaczyna stanowić samoistne źródło przyjemności i satysfakcji dla jednostki nieprzystosowanej. Osoby wchodzące w to stadium dążą do nawiązania kontaktów z gangami i grupami o charakterze chuligańskim, zabawowym lub wręcz przestępczym. Najwyraźniej stadium to przejawia się w grupowej działalności antyspołecznej prowadzącej do jawnego, otwartego konfliktu z obyczajem, moralnością lub prawem.

Typologia zaburzeń w zachowaniu i niedostosowania społecznego

„Typologia- jest tą formą porządkowania, która pozwala najgłębiej wniknąć w złożoną rzeczywistość” . Spośród innych rodzajów klasyfikacji ma ona największe zastosowanie
w naukach społecznych.

„Analogicznie jak w ogólnej patologii zachowania, typologia zaburzeń i niedostosowania społecznego dzieci i młodzieży była nieodłącznym zabiegiem podejmowanym wraz
z pojawieniem się teoretycznych i metodologicznych koncepcji tych zjawisk i pozostawała pod bezpośrednim wpływem rozwoju nauk medycznych (psychiatrii) i społecznych (psychologii i socjologii”.

„Typologia według Czesława Czapówa wyróżniająca trzy zasadnicze typy wykolejenia społecznego ze względu na trzy różne czynniki etiologiczne:

1. Zwichniętą socjalizację- prowadzącą do manifestowania nieprzystosowania społecznego w różnorodnych formach. Jednak czynnik dominujący i warunkujący jest ten sam, a mianowicie: niedostatki w zakresie socjalizacji dziecka (nieodpowiednia opieka rodzicielska lub jej brak, odtrącenie emocjonalne, zaniedbanie społeczne i pedagogiczne).

2. Demoralizację- pojawiającą się wówczas, gdy dziecko prawidłowo socjalizowane dostaje się pod wpływy innej obyczajowości i kultury niż ta, w jakiej było wychowane (emigracja ze wsi do miasta, z jednego kraju do drugiego). Proces demoralizacji wiąże się zwykle z wartościowaniem wartości tradycyjnych na rzecz nowych, do których jednostka nie potrafi się w pełni dostosować.

3. Socjalizację podkulturową- będącą odmianą nieprzystosowania społecznego z uwagi na związek jednostki z wartościami i normami podkultury pozostającej w opozycji do kultury szerszej zbiorowości społecznej (np. społeczeństwa jako całości). Socjalizacja dziecka przebiega prawidłowo z punktu widzenia poprawności funkcjonowania mechanizmów psychologicznych. Popada ono jednak w konflikt z normami ogólnospołecznymi z powodu identyfikacji z własną podstawową grupą respektującą normy podkulturowe, chuligańskie, złodziejskie czy w ogólności przestępcze”.

„Typologia odmian nieprzystosowania społecznego według C.E. Sullivana i M.Q Granta:

1. Aspołeczni- to jednostki dostrzegające inne osoby jako teren potencjalnej eksploatacji. Nie są w stanie przewidzieć zachowań innych osób wobec siebie, dlatego w sytuacji niepewności lub nawet lekkiego zagrożenia reagują złością i agresją antyspołeczną. Innymi osobami interesują się jedynie w sensie instrumentalnym, jako przeszkodami lub ,,ułatwieniami” w realizacji własnych egoistycznych celów. Działają dość impulsywnie, dlatego nie są w stanie w pełni kontrolować efektów własnego zachowania.

2. Konformiści- są jednostkami, które na frustrację własnych potrzeb reagują nadmiernym serwilizmem w stosunku do osób je frustrujących, przy założeniu, iż są to osoby znaczące. Takie zachowanie spełnia funkcje czysto instrumentalne, gdyż jednostka próbuje manipulować swym konformizmem w celu uzyskania doraźnych korzyści i nagród poprzez utajenie wewnętrznego sprzeciwu. Natomiast w sytuacji braku kontroli zewnętrznej postępuje zgodnie z własnymi przekonaniami i upodobaniami.

3. Neurotycy- są jednostkami, które w wyniku zabiegów socjalizacyjnych zinternalizowały już pewien zbiór wartości nakazujących im postępowanie zgodnie z treścią, tzn. akceptowane społecznie. Jednak przeżywają nieustanny lęk, że nie sprostają tym wartościom i normom, co prowadzi do poczucia niemocy i bezradności i dlatego jako reakcja na tę sytuację indolencji pojawiają się zachowania nieakceptowane społecznie”.

Klasyfikacja ta nawiązuje do charakterystycznych form dewiantywnego zachowania się jednostek nieprzystosowanych społecznie. W przytoczonej klasyfikacji kryterium wyróżniającym poszczególne formy zachowania nieprzystosowawczego jest jakość stosunków interpersonalnych, jakie utrzymuje jednostka z osobami z najbliższego otoczenia społecznego.

Typologia Stotta- Konopnickiego

Typologia ta powstała na początku lat 70. ubiegłego stulecia. „Pod względem formalnym należy ona do typologii kategorialnych i wyróżnia 4 typy (rodzaje zaburzeń) społecznego niedostosowania, wyodrębnione na podstawie długiej listy symptomów możliwych do zaobserwowania w naturalnych środowiskach wychowawczych- w rodzinie,
w szkole, w grupie rówieśniczej”.

W typologii Stotta- Konopnickiego wyróżnia się następujące typy niedostosowania społecznego:

1. Zachowanie wrogie.

Istotą tego typu jest zachowanie agresywne, ale w odróżnieniu od „czystej” agresji mieszczą się tutaj wrogie nastawienia poznawcze i emocjonalne wobec najbliższego otoczenia, a w miarę niekontrolowanego rozwoju również wobec szerszego kręgu osób. W codziennym zachowaniu jednostki wrogie nie respektują norm społecznych, szkodzą innym
i zagrażają porządkowi społecznemu. Ze względu na środowiskową etiologię, jednostki wrogie mają szansę na pełną resocjalizację, gdyż szkodliwe czynniki środowiskowe mogą być eliminowane i zastępowane czynnikami pozytywnymi.

2. Zahamowanie.

Ten typ wyraża się w społecznej bierności, wycofaniu się z sytuacji zadaniowych
i nowych, a symptomom tym towarzyszy lęk i bojaźliwość, napięcie w sytuacji ekspozycji społecznej oraz stany depresyjne. Dzieci tego typu przegrywają w sytuacjach konkurencyjnych i osiągają wyniki poniżej swoich możliwości intelektualnych. Nadmierna kontrola wewnętrzna i brak poczucia sprawstwa sprzyjają uczeniu się zależności
i bezradności. W przeważającej liczbie przypadków, wiąże się z wrodzonym i nabytym we wczesnych okresach rozwojowych osłabieniem (uszkodzeniem) ośrodkowego układu nerwowego. Terapia tych jednostek jest bardzo trudna i wymaga specjalistycznych, często medycznych interwencji.

3.Aspołeczność.

Istnieją duże podobieństwa między aspołecznością a osobowością socjopatyczną (antyspołeczną). Obok przypadków o ewidentnie wrodzonych predyspozycjach, w etiologii aspołeczności dużą rolę odgrywają skrajnie niekorzystne czynniki środowiskowe, w tym podkultura przestępcza. W tym drugim przypadku aspołeczność może być traktowana jako finalny etap rozwoju wrogości. Rokowania resocjalizacyjne w przypadku aspołeczności są skrajnie złe.

4.Zachowanie niekonsekwentne.

Istnieje wiele przesłanek do przyjęcia tezy o organicznej etiologii tego rodzaju zaburzenia. Pod względem przyczyn, jak i objawów zachowanie to może być porównywane
z nadpobudliwością psychoruchową. Takie dziecko nie może powstrzymać reakcji w chwili zadziałania bodźca. Jego reakcje są zatem przypadkowe, nieadekwatne do bodźca (niekonsekwentne). Ważnym symptomem niekonsekwencji są trudności w koncentracji uwagi Podobnie jak w przypadku zahamowania terapia jest utrudniona.

Typologia Achenbacha

„Ma ona charakter kategorialny i wyróżnia dwa podstawowe rodzaje zachowań.(...). Podstawą wyróżnienia tych typów jest siła wewnętrznej kontroli, co bezpośrednio wiąże się
z procesem przystosowania i podatnością na wpływy wychowawcze, terapie
i resocjalizację”.

W typologii Achenbacha wyróżnia się następujące typy zachowań w niedostosowaniu społecznym:

1. Zachowania internalizacyjne.

Są to zachowania nadmiernie kontrolowane. Nadmierne poczucie kontroli prowadzi do głębokiej internalizacji wszelkich norm społecznych i antycypowanych niekorzystnych konsekwencji w sytuacjach nowych, zadaniowych, konkurencyjnych, społecznej ekspozycji
i wszelkiego nacisku ze strony autorytetów grupy i instytucji. Następstwem nadmiernej kontroli jest ostrożność, wycofanie, czemu towarzyszy lęk i bojaźliwość, a następnie depresja i poczucie bezsensu. Dzieci takie bojaźliwie przestrzegają wszelkich zakazów, są raczej ofiarami niż agresorami, podlegają marginalizacji, są odrzucane przez rówieśników. Z tego względu najczęściej nie są dostrzegane przez wychowawców, a tym samym nie są obiektem wczesnej profilaktyki i terapii.

2. Zachowania eksternalizacyjne.

Mogą być zamiennie nazywanie zachowaniami słabo kontrolowanymi. Istotą tych zachowań jest agresja, przeciwstawianie się i opór (czynny) wobec otoczenia, impulsywność, destruktywność i przejawy osobowości antyspołecznej. Zespół tych symptomów jest szeroki
i synergetyczny. Źródłem tych przejawów jest słaba kontrola, co w przeciwieństwie do zachowań internalizacyjnych określa uzewnętrznianie przeżywanych problemów. Nie występuje tutaj tłumienie przeżyć i spychanie ich do podświadomości lub przewlekłego analizowania myśli, impulsów i wyobrażeń niezgodnych z zasadami moralnymi. Wszystkie te problemy wyrażają się w formach nieaprobowanych i szkodliwych dla innych, przez co jednostka zyskuje rozładowanie, uwolnienie od wewnętrznych napięć. Zaburzenia i braki
w internalizacji występują przede wszystkim w przypadku dzieci ze środowisk patologicznych, gdzie normy moralne są zastępowane normami podkulturowymi
i przestępczymi, a te są zawsze łatwiejsze do przyswojenia, gdyż nie wymagają wysiłku,
a więc są dla dziecka atrakcyjne. Terapia i resocjalizacja tych jednostek daje większe szanse niż terapia i resocjalizacja jednostek internalizacyjnych.

„Każda typologia jest zabiegiem teoretycznym.(...). W przypadku zaburzeń
w zachowaniu, ta prawidłowość wyraża się tym, że w badaniach diagnostycznych większych grup dzieci i młodzieży otrzymuje się pewien odsetek przypadków, które nie mogą być bez żadnych zastrzeżeń zaliczone do jednego konkretnego typu. Taki wynik diagnozy i typologii świadczy o tym, że typologia zaburzeń nie spełnia całkowicie warunków podziału rozłącznego, gdyż w przypadku zjawisk społecznych (złożonych) rozłączność całkowita jest
z natury rzeczy niemożliwa”.

Niedostosowanie społeczne jest więc terminem o szerokim znaczeniu, mającym wiele charakterystycznych objawów oraz szeroko zdefiniowanym w literaturze. Jest także ważnym problemem społecznym, dlatego jednostki nim dotknięte powinne jak najwcześniej zostać objętedziałaniami resocjalizacyjnymi.

por. Wysocka E., Diagnoza w resocjalizacji. Obszary problemowe i modele rozwiązań w ujęciu psychopedagogicznym, PWN Warszawa 2008, s. 20-25

por. Wysocka E., Diagnoza w resocjalizacji. Obszary problemowe i modele rozwiązań w ujęciu psychopedagogicznym, PWN Warszawa 2008, s. 25-27

por. B. Urban, Zaburzenia w zachowaniu i niedostosowanie społeczne w świetle współczesnych wyników badań [w:] Resocjalizacja. Teoria i praktyka pedagogiczna, B. Urban, J.M. Stanik (red.), t. I, Warszawa 2007, s.138

Tamże, s. 138

tamże, s.138

tamże, s.138-139

tamże s. 139

Tamże s. 139-140

por., A. Makowski., Niedostosowanie społeczne młodzieży i jej resocjalizacja., Warszawa 1994, s. 27.

tamże., ss., 27-29.

tamże., ss.30-32.

tamże. s. 32.

tamże., s. 33, 34.

tamże., s. 35.

O. Lipkowski, Resocjalizacja, Warszawa 1983, s. 99.

Por. tamże, ss. 102-104.

Por. tamże, s. 108.

por. O. Lipkowski, Resocjalizacja, Warszawa 1983, s. 109.

por. tamże, s. 106.

tamże, s. 116.

por. O. Lipkowski, Resocjalizacja, Warszawa 1983, ss. 116-121.

tamże, s. 125.

por. tamże, s. 127.

tamże, s. 133.

por. O. Lipkowski, Resocjalizacja, Warszawa 1983, s. 134.

O. Lipkowski, Resocjalizacja, Warszawa 1983, s.140

por. tamże s.140

por. tamże s.141-142

tamże s.143

por. tamże s.143 - 145

por. tamże s.147

tamże s.140

O. Lipkowski, Resocjalizacja, Warszawa 1983, s.149

por. tamże s. 149-151

por. tamże s. 152-153

por. tamże s.157-160

por. tamże s. 161

O. Lipkowski, Resocjalizacja, Warszawa 1983, s.162-163.

por. tamże s. 164-166

por. tamże s 168

por. tamże s. 168-169

por. tamże s. 169-170

por. tamże s. 170-171

. tamże s. 171

por. tamże s. 174

tamże s. 174

por. tamże s. 175-178

por. tamże s. 178-179

por. tamże s. 179 -180

L. Pytka, Pedagogika resocjalizacyjna. Wybrane zagadnienia teoretyczne, diagnostyczne i metodyczne, Warszawa 2005, s.86

B. Urban, Zaburzenia w zachowaniu i niedostosowanie społeczne w świetle współczesnych wyników badań [w:] Resocjalizacja. Teoria i praktyka pedagogiczna, B. Urban, J.M. Stanik (red.), t. I, Warszawa 2007 s.153

tamże, s.153

Tamże, s. 87

tamże, s. 87-88

B. Urban, Zaburzenia w zachowaniu i niedostosowanie społeczne w świetle współczesnych wyników badań [w:] Resocjalizacja. Teoria i praktyka pedagogiczna, B. Urban, J.M. Stanik (red.), t. I, Warszawa 2007, s.154

tamże, s.154-155

B. Urban, Zaburzenia w zachowaniu i niedostosowanie społeczne w świetle współczesnych wyników badań [w:] Resocjalizacja. Teoria i praktyka pedagogiczna, B. Urban, J.M. Stanik (red.), t. I, Warszawa 2007, s.155

tamże, s.155-156

B. Urban, Zaburzenia w zachowaniu i niedostosowanie społeczne w świetle współczesnych wyników badań [w:] Resocjalizacja. Teoria i praktyka pedagogiczna, B. Urban, J.M. Stanik (red.), t. I, Warszawa 2007

4

---