Badanie logopedyczne

METODYKA DIAGNOZY LOGOPEDYCZNEJ:

*przez metodykę należy rozumieć zes­pól określonych zasad i sposobów postępowania diagnostyczno-terapeutycznego z osobami wykazującymi nieprawidłowości w rozwoju mowy lub mającymi trudności z porozumiewaniem się

DIAGNOZA LOGOPEDYCZNA:

*Diagnoza logopedyczna to określony sposób postępowania badawcze­go, którego celem jest potwierdzenie bądź wykluczenie istnienia zjawisk logopedycznych oraz przewidywanie ich tendencji rozwojowych na podsta­wie objawów, patogenezy i patomechanizmu.

*Objawy ustala się na podstawie danych z obserwacji i wywiadu, prób i tes­tów językowych. W zależności od wyników badań uzupełniających dokonuje się ich oceny jakościowo-ilościowej.

UNIWERSALNE ZASADY PRZY STAWANIU DIAGNOZY LOGOPEDYCZNEJ:

*Niezbędne jest nawiązanie kontaktu z pacjentem

*Badanie nie może być męczące, wyczerpujące pacjenta

*Dobór właściwych metod i narzędzi

*Każde badanie logopedyczne powinno być uzupełnione dany­mi z badań specjalistycznych

SCHEMAT DIAGNOZY:

I.POSTAWIENIE PROBLEMU

II.WYSUNIĘCIE HIPOTEZY

III.WERYFIKACJA HIPOTEZY przy zastosowaniu odpowiednich metod badawczych

SCHEMAT BADANIA:

I.OKREŚLENIE PROBLEMU

1. Badania wstępne:

„wywiad,

„obserwacja,

„orientacyjne badanie mowy.

2. Badania uzupełniające

.

II. FORMUŁOWANIE HIPOTEZY

3.Badania podstawowe:

„badanie rozumienia,

„badanie mówienia,

„badanie czytania i pisania.

4. Badania specjalistyczne.

III. WERYFIKACJA HIPOTEZY

POSTĘPOWANIE DIAGNOSTYCZNE:

ETAP I określenie problemu

I Badania wstępne:

1. wywiad:

•wieku, wykształcenia, środowiska w jakim żyje i pracuje pacjent

•ogólnego przebiegu rozwoju, w tym mowy

•domniemanych przyczyn zaburzenia czy nieprawidłowości

•podjętych kroków w celu radzenia sobie z trudnościami i sposobów ewentualnego łagodzenia ich skutków,

•

sposobów przeciwdziałania zaistniałym problemom

•kondycji psychofizycznej, stanu zdrowia

2. obserwacja:

dotyczy ogólnych reakcji i zachowań badanego, ze szczególnym uwzględnieniem zachowań werbalnych.

3. Orientacyjne badanie mowy:

•czy dziecko operuje zdaniami

•czy buduje poprawne konstrukcje zdaniowe, czy występują agramatyzmy

•czy występują zniekształcenia fonetycznej budowy wyrazów i na czym one polegają

•czy wszystkie głoski są realizowane prawidłowo

•czy zachowane są płynność i prozodia mowy

•czy dziecko prawidłowo oddycha

•czy nie wykazuje zaburzeń głosu

II Badania uzupełniające:

•badanie stanu i sprawności aparatu artykulacyjnego

•badanie funkcji połykowej

•badanie funkcji oddechowej

•orientacyjne badanie słuchu

•badanie słuchu fonematycznego, pamięci słuchowej

•kinestezji mowy

•prozodii mowy

•emisji głosu,

•badanie praksji i gnozji,

•

•orientacyjne badanie lateralizacji

ETAP II formułowanie hipotezy

III. Badania podstawowe

Badanie mowy:

badanie mówienia

badanie rozumienia na poziomach

Ocena językowej sprawności sytuacyjnej, społecznej i pragmatycznej

Ocena umiejętności czytania i pisania

IV. Badania specjalistyczne

ETAP III weryfikacja hipotezy

*Na tym etapie ustala się program terapii (tj. czas trwania terapii, czę­stotliwość spotkań, prognozę, dobiera się odpowiednie metody pracy, na­rzędzia i środki).

*Należy podkreślić, że procesy diagnozowania i terapii logopedycznej wzajemnie się uzupełniają, gdyż w trakcie terapii dochodzi do weryfikacji trafności wcześniej postawionej diagnozy, co determinuje zmianę lub kon­tynuację programu terapii.

Badania uzupełniające:

a)Badanie sprawności aparatu artykulacyjnego.

b)Badanie funkcji połykowej.

c)Badanie funkcji oddechowej.

d)Orientacyjne badanie słuchu.

e)Badanie słuchu fonematycznego.

f)Badanie pamięci słuchowej.

g)Badanie kinestezji mowy.

h)Badanie płynności i prozodii mowy.

i)Badanie emisji głosu.

j)Badanie praksji i gnozji

k)Orientacyjne badanie lateralizacji

JAKIE ETAPY WYRÓŻNIA SIĘ W LOGOPEDYCZNYM POSTĘPOWANIU DIAGNOSTYCZNYM ?

ETAP II - FORMUŁOWANIE HIPOTEZY

Celem II etapu jest dokładne ustalenie objawów językowych, zakłó­cających lub zaburzających proces porozumiewania.

III Badania podstawowe

• Badanie podstawowe (przeprowadzane za pomocą dostępnych prób, testów i kwestionariuszy) obejmuje ocenę sprawności językowej oraz oce­nę umiejętności czytania i pisania.

• S. Grabias (1986) uważa, że sprawność językowa (sprawność komu­nikacyjna) dotyczy zarówno mówienia, jak i rozumienia. Jest ona wypad­kową językowej sprawności systemowej, społecznej, sytuacyjnej i pragma­tycznej. Z punktu widzenia logopedii stosowanej najważniejsza jest ocena systemowej sprawności językowej. Służy temu badanie mowy, zarówno mówienia (we wszystkich aspektach), jak i rozumienia (na wszystkich po­ziomach).

JAKIE ETAPY WYRÓŻNIA SIĘ W LOGOPEDYCZNYM POSTĘPOWANIU DIAGNOSTYCZNYM ?

ETAP II - FORMUŁOWANIE HIPOTEZY

Badanie mowy (czyli językowej sprawności systemowej na poziomach fonologicznym, morfologicznym i składniowym) obejmuje:

• badanie mówienia:

*w aspekcie fonetycznym - czyli ustalenie zasobu dźwięków,

*w aspekcie leksykalnym - określenie zasobu słownictwa czynnego,

*w aspekcie gramatycznym - ocena umiejętności stosowania form fleksyjnych, pisownia struktur zdaniowych,

*w aspekcie ekspresyjnym - badanie płynności i prozodii mowy;

• badanie rozumienia na poziomach:

*pojedynczych słów (badanie rozumienia nazw przedmiotów, zjawisk, czynności'; słów określających stosunki przestrzenne, czasowe i wiel­kościowe

*prostych połączeń słownych (badanie zdolności rozumienia struktur gramatycznych),

*zdań złożonych (badanie zdolności rozumienia struktur składnio­wych).

JAKIE ETAPY WYRÓŻNIA SIĘ W LOGOPEDYCZNYM POSTĘPOWANIU DIAGNOSTYCZNYM ?

ETAP II - FORMUŁOWANIE HIPOTEZY

Ocena językowej sprawności sytuacyjnej, społecznej i pragmatycznej:

• sytuacyjnej - określenie czy badany potrafi dostosować swoją wypo­wiedź do odbiorcy, do sytuacji komunikacyjnej, ze szczególnym zwróceniem uwagi na

związek zachodzący między formą wypowiedzi a miejscem jej powstania;

• społecznej - określenie czy badany potrafi dostosować wypowiedź do społecznej rangi adresata, a przez to również do sytuacji komu­nikacyjnej;

• pragmatycznej - określenie czy badany potrafi osiągnąć założony przez siebie cel wypowiedzi;

Ocena umiejętności czytania i pisania.

JAKIE ETAPY WYRÓŻNIA SIĘ W LOGOPEDYCZNYM POSTĘPOWANIU DIAGNOSTYCZNYM ?

ETAP II - FORMUŁOWANIE HIPOTEZY

IV. Badania specjalistyczne

Na podstawie danych uzyskanych z obserwacji i wywiadu, orientacyjne­go badania mowy oraz wyników badań uzupełniających i podstawowych formułuje się hipotezę dotyczącą rodzaju i przyczyn zaburzenia. W celu uzyskania pełniejszych danych - jeżeli zachodzi taka potrzeba - kieruje się pacjenta na badania specjalistyczne do lekarza, psychologa, pedagoga lub innych specjalistów.

JAKIE ETAPY WYRÓŻNIA SIĘ W LOGOPEDYCZNYM POSTĘPOWANIU DIAGNOSTYCZNYM ?

ETAP III - WERYFIKACJA HIPOTEZY

• Na tym etapie ustala się program terapii (tj. czas trwania terapii, czę­stotliwość spotkań, prognozę, dobiera się odpowiednie metody pracy, na­rzędzia i środki).

• Należy podkreślić, że procesy diagnozowania i terapii logopedycznej wzajemnie się uzupełniają, gdyż w trakcie terapii dochodzi do weryfikacji trafności wcześniej postawionej diagnozy, co determinuje zmianę lub kon­tynuację programu terapii.

JAK PRZEPROWADZA SIĘ BADANIA UZUPEŁNIAJĄCE?

a) W literaturze przedmiotu istnieje wiele sposobów badania sprawności aparatu artykulacyjnego. We wszystkich pró­bach badania praksji mowy powtarzają się określone elementy, tj. badanie motoryki artykulacyjnej (próby sprawności języka i warg). O sprawności artykulacyjnej języka świadczy wykonanie następujących prób, czyli umie­jętność:

*wysuwania i chowania języka,

*opuszczanie języka na brodę i unoszenie go w kierunku nosa,

*kierowanie języka w stronę kącików ust,

*uniesienia języka do podniebienia twardego i przesunięcie go w kie­runku podniebienia miękkiego,

*szerokiego i wąskiego ułożenia języka (język ..grot" i „łopata"),

*podnoszenia brzegów języka,

*uniesienia brzegów języka i uformowania go w kształt łyżeczki,

*oblizania warg przy otwartych ustach,

*oblizania wewnętrznej i zewnętrznej powierzchni zębów górnych i dolnych,

*kląskania i mlaskania językiem, czyli naśladowanie odruchu ssania płaskiego cukierka,

*wypychania policzków językiem,

*„ostrzenia" czubka języka o górne zęby.

W przebiegu tego badania należy zwracać uwagę na precyzję i celo­wość wykonywanych ruchów, czy danemu ruchowi towarzyszą współruchy w obrębie innych partii mięśni aparatu artykulacyjnego.

O sprawności warg decyduje natomiast wykonanie następujących prób:

*mocne zaciśnięcie warg,

*zakrywanie wargi górnej dolną i odwrotnie,

*przesunięcie zamkniętych warg w górę, w dół i na boki,

*ściąganie warg w „ryjek" i rozciąganie ich w uśmiechu,

*przemieszczanie powietrza w obrębie jamy ustnej (przy zamkniętych ustach),

*gwizdanie, wibrowanie warg, cmokanie i parskanie.

Dodatkowo należy sprawdzić ruchomość żuchwy, umiejętność przesu­nięcia jej w płaszczyznach poziomej i pionowej, funkcjonowanie podniebie­nia miękkiego i pierścienia zwierającego gardła.

W ogólnej ocenie stanu anatomicznego i funkcjonowania narządów mowy należy uwzględnić następujące cechy:

*wielkość i grubość języka, czy nie występują na nim blizny,

*długość i plastyczność wędzidełka podjęzykowego (czy język nie jest „przyrośnięty"),

*wielkość migdałków podniebiennych (czy nie występuje przerost migdałka gardłowego),

*deformacje podniebienia twardego (zbyt mocno wysklepione, tzw. „podniebienie gotyckie" lub »spłaszczone, ograniczające ruchy języ­ka; czy nie ma rozszczepu podniebienia miękkiego lub twardego),

*zgryz (czy nie występują wady zgryzu),

*uzębienie (czy nie ma anomalii zębowych),

*budowę przegrody nosowej (czy nie jest skrzywiona),

*budowę jamy nosowej (jej drożność, czy nie występują przewężenia),

*pracę zwierającego pierścienia gardłowego,

*pracę mięśni wewnętrznych krtani, służących m.in. do obsługi wiązadeł głosowych.

b) Badanie funkcji połykowej. Wszelkie nieprawidłowości w wytworzeniu się sposobu połykania (występowanie tzw. dysfunkcji połykowej, inaczej „infantylnego połykania") powodują deformacje zębowo- zgryzowe i przyczyniają się do zaburzeń artykulacji. Przy prawidłowym połykaniu czubek języka opiera się o wałek dziąsłowy. W przypadku „infan­tylnego połykania" spoczywa on płasko na dnie jamy ustnej lub wsuwa się między zęby. Powoduje to deformacje zgryzu (zgryz otwarty) i uniemożli­wia pionizację języka, co sprzyja powstawaniu wad artykulacyjnych.

W celu zbadania funkcji połykowej prosi się pacjenta o przełknięcie śliny i jednocześnie obserwuje położenie języka i ruchy warg. Charakterystyczne jest to, że przy nieprawidłowym przełykaniu dziecko mocno zaciska wargi.

c) Badanie funkcji oddechowej. Oddychanie składa się z fazy wdechowej i wydechowej. Prawidłowe, fizjologiczne oddychanie, to oddychanie przez nos. Przy mówieniu wdycha się powietrze nosem i usta­mi, a wydycha ustami. U dzieci (w spoczynku) często obserwuje się patolo­giczne oddychanie przez usta. Może ono być przyczyną wielu schorzeń (np. infekcji górnych dróg oddechowych), zaburzeń zgryzowych, hipotonii warg, dysfunkcji połykowej, a w konsekwencji prowadzić do różnych wad wymowy.

W badaniu należy zwrócić uwagę, czy dziecko ma nawyk oddychania nosem czy ustami. Obserwujemy też, czy oddech jest równy, rytmiczny, har­monijny; ile trwa faza wdechu i wydechu.

d) Orientacyjne badanie słuchu. Polega na badaniu reakcji na bodźce dźwiękowe. U małego dziecka prawidłowy słuch stwierdza się wtedy, gdy dziecko wzrokiem poszukuje źródła dźwięku, zwraca się ku nie­mu tułowiem i głową, gdy występują reakcje słuchowo-ruchowe.

U dzieci starszych stan słuchu określa się na podstawie badania możli­wości rozumienia mowy i szeptu. Badanie to polega na powtarzaniu wyra­zów i zdań, wypowiadanych przez badającego z różnych odległości, przy czym każde ucho bada się oddzielnie. Uniemożliwia się badanemu odczyty­wanie mowy z ruchu ust (ustawia się badanego bokiem lub badający zasłania usta kartką). Za normalny słuch uznaje się stan, w którym szept jest słyszany co najmniej z odległości 6 m (I. Styczek, 1980).

Istnieje wiele sprawdzonych testów do orientacyjnego pomiaru słuchu, np. Karta orientacyjnego badania słuchu w zależności od wieku dziecka G. Lindner; Próby do orientacyjnego badania słuchu I. Styczek (zob. lite­ratura przedmiotu). W przypadku jakichkolwiek podejrzeń, które pojawią się w toku badania należy dziecko skierować na badanie audiologiczne.

e) Badanie słuchu fonematycznego. Celem badania jest określenie umiejętności różnicowania i identyfikacji głosek oraz dokony­wania ich analizy i syntezy. Do badania słuchu fonematycznego stworzono wiele prób i testów. Generalnie badają one słuch fonematyczny w trzech wymiarach, czyli obejmują:

*różnicowanie słuchowe głosek o zbliżonych cechach artykulacyjnych i akustycznych: w izolacji, sylabach, wyrazach (paronimy),

*analizę słuchową słów,

*syntezę słuchową słów.

Badając dzieci z wadami wymowy - bez względu na typ zaburzenia mowy - należy zwrócić uwagę na to, czy dziecko potrafi odróżnić głoskę zastępowaną od głoski ją zastępującej (np. czy słyszy różnicę pomiędzy głoskami r - l w sytuacji, gdy zamiast r mówi /). W tym badaniu nie należy oczekiwać, aby dziecko umiało powtórzyć podany wzorzec, tylko by zasygnalizowało fakt występowania różnic pomiędzy dźwiękami mowy.

f) Badanie pamięci słuchowej. Można ją badać w dwóch aspektach: werbalnym i niewerbalnym. Z punktu widzenia diagnozy logo­pedycznej istone jest badanie pamięci słuchowej - werbalnej. I Sty­czek (1982) uważa, że jest to badanie pamięci wzorców słuchowych wyra­zów, czyli pamięci ich długości, kolejności sylab, a także liczby głosek w sylabie.

Badanie pamięci słuchowej to zdolność zatrzymywania w pamięci ciągów wyrazów, cyfr itp. Zdolność tę bada się prosząc osobę badaną o po­wtórzenie wcześniej wymienionego ciągu wyrazów, cyfr. itp. Badania z za­kresu psychologii pamięci wykazały, że zakres pamięci świeżej ogranicza się do ciągu zbudowanego od 5 do 9 jednostek (zob. I. Kurcz, 1978). Ozna­cza to, że człowiek nie mający problemu z pamięcią słuchową, po jedno­krotnym podaniu wzorca, powinien bez problemu zapamiętać około 7 wy­razów.

g) Badanie kinestezji mowy. I. Styczek (1980, s. 232) poda­je, że kinestezja mowy to czucie ułożenia narządów mowy (napięcia mięś­niowego) właściwego poszczególnym głoskom.

Zdolność ta wykształca się znacznie później niż zdolność słuchowego różnicowania głosek między sobą. Jej zaburzenia powodują niedostateczne wykształcenie się wzorców kinestetyczno-ruchowych głosek. Dziecko wie jak brzmi określony dźwięk, ale brakuje mu informacji o ruchach własnych narządów mowy i nie potrafi ich ułożyć tak, aby ten dźwięk powstał (B. Sawa, 1990).

Po wykluczeniu zaburzeń słuchu fonematycznego koniecznym jest zba­danie kinestezji artykulacyjnej. Można do tego celu wykorzystać narzędzia służące do badania słuchu fonematycznego. Istotą tego badania - w odróż­nieniu od badania słuchu fonematycznego - jest umiejętność powtórzenia przez badanego trudnych artykulacyjnie sylab i wyrazów oraz nazwania po­kazanych obrazków.

h) Badanie płynności i prozodii mowy. Wielu zaburze­niom mowy towarzyszą zaburzenia rytmu, akcentu, intonacji (melodii) i płynności mowy.

*Akcent - to wyróżnienie określonej sylaby w wyrazie lub wyrazu w zda­niu, czy we frazie. W języku polskim akcent wyrazowy jest stały, zazwyczaj pada na przedostatnią sylabę.

*Intonacja (melodia) mowy - to zmiany w wysokości tonu podstawowe­go, czyli zmiany częstości drgań wiązadeł głosowych. O przebiegu intonacji informują nas znaki interpunkcyjne. Im bardziej zróżnicowana jest intona­cja, im mniej monotonna mowa - tym lepsze jest jej rozumienie. Przebieg intonacji zależy od treści wypowiedzi, od stopnia zaangażowania emocjo­nalnego osoby mówiącej. Można ją badać za pomocą odpowiednich urządzeń: tonometru, spektografu, oscylografu (badania foniatryczne).

*Rytm mowy - to powtarzanie sylaby akcentowanej w pewnych odcin­kach czasowych. Parametrami rytmu są intensywność i czas (I. Styczek, 1980).

*Wymienione parametry bada się w gabinecie logopedycznym na pod­stawie próbki mowy spontanicznej.

*Płynność mówienia polega na swobodnym, czyli utrzymanym w odpo­wiednim tempie i rytmie, przechodzeniu od jednego elementu wypowiedzi do następnego (Z. Tarkowski, 1992). Płynność mowy ocenia się na podsta­wie informacji uzyskanych z wywiadu, obserwacji zachowań werbalnych, w której zwraca się uwagę na występowanie takich przejawów niepłynności, jak: powtarzanie sylab, wyrazów, głosek, przeciąganie głosek, pauzy, embolofrazje, przerwy w toku mowy, niemożność rozpoczęcia wypowiedzi (bloki) itp. Warto w tym miejscu wspomnieć o propozycji Z. Tarkowskiego (1988, s. 35) badania tempa mówienia poprzez obliczenie tzw. wskaźnika mówienia. Wskaźnik ten to liczba wymówień jednej sylaby w ciągu jednej minuty (np. ta, ta ta...)

i) Badanie emisji głosu. Głos ocenia się na podstawie obser­wacji próbki mowy spontanicznej. Logopeda powinien zwrócić uwagę na to, czy głos ma nastawienie miękkie, czy jest niski, wysoki, ochrypły, czys­ty. Sprawdza też technikę emisji głosu (czy pacjent szeroko otwiera usta, jakie jest napięcie języka, podniebienia, warg i szyi). Może to zrobić prosząc badanego o zaśpiewanie piosenki, recytację wiersza. W przypadku wątpliwości lub długo utrzymującej się chrypki, logopeda powinien skiero­wać pacjenta do foniatry lub laryngologa.

j) Badanie praksji i gnozji.

*Praksja - to zdolność wykonywania celowych ruchów (można mówić np. o praksji ręki i o praksji oralnej).

A. Prusiński (1983) proponuje przeprowadzenie badania praksji według następującego schematu:

*badanie ruchów elementarnych (zaciskanie pięści, marszczenie czoła, klaskanie, wysuwanie języka),

*badanie ruchów ekspresyjnych (przeczenie, oddawanie honorów wojkowych, gest pożegnania),

*markowanie czynności (np. udawanie gry na fortepianie, wkręcania śruby),

*naśladowanie ruchów wykonywanych przez badającego,

*obserwacja złożonych czynności ruchowych (ubieranie, otwieranie drzwi, zapalanie papierosa),

*rysowanie.

M. Maruszewski (1978) i I. Styczek (1980) proponują następujący schemat badania praksji:

*praksji statycznej, czyli umiejętności właściwego ułożenia kończyn; badanemu poleca się naśladowanie ustawienia palców badającego (np. znaku V lub „figę" itp.),

*praksji dynamicznej, czyli umiejętności wykonywania pewnych ciągów ruchowych, ruchów naprzemiennych lewej i prawej dłoni (np. zaciśnięcie w pięść jednej dłoni z równoczesnym prostowaniem palców drugiej dłoni),

*praksji konstrukcyjnej, czyli umiejętności odtwarzania ruchów z pa­mięci (np. zapięcie guzików, zawiązanie butów itp.),

*praksji przestrzennej, czyli umiejętności naśladowania ruchów koń­czyn badającego, stojącego naprzeciwko.

*Gnozja - to zdolność rozpoznawania odbieranych bodźców na podsta­wie ich analizy i syntezy (można mówić o gnozji wzrokowej, słuchowej i dotykowej). Badaniu gnozji powinno towarzyszyć badanie orientacji prze­strzennej.

Według M. Maruszewskiego (1978):

*badanie gnozji wzrokowej polega na stwierdzeniu, czy badany rozpo­znaje realne przedmioty i rysunki przedstawiające znane przedmioty codziennego użytku. Ważne jest ustalenie czy pacjent potrafi rozróż­nić ich barwy, kształty i wielkość;

*badanie gnozji słuchowej polega na ustaleniu, czy pacjent potrafi skojarzyć charakterystyczne i znane dźwięki z towarzyszącymi im zjawiskami, przedmiotami i czynnościami (np. dzwonek budzika), czy potrafi różnicować tony, rozpoznawać znane melodie, odtwarzać rytmy;

*badanie gnozji dotykowej ma na celu ustalenie, czy chory jest w sta­nie rozpoznać przedmioty poprzez wyczuwanie ich dłonią przy zamkniętch oczach; czy potrafi określić ich cechy (np. miękki, gładki itp.);

*badanie orientacji przestrzennej wykonuje się w oparciu o próby po­legające na ustaleniu, czy chory orientuje się w schemacie własnego ciała, czy potrafi rozróżniać kierunki i strony. Do badania orientacji przestrzennej na uwagę zasługuje m.in. tzw. „próba zegara", w któ­rej zadaniem chorego jest zaznaczenie na schemacie tarczy zegara cyfr oznaczających odpowiednie godziny.

k) Orientacyjne badanie lateralizacji. Lateralizacja, inaczej stronność - to przewaga czynnościowa jednej strony ciała. Związana jest ona ze specjalizacją półkul mózgowych. *Lateralizacja może być prawostronna, lewostronna, skrzyżowana, nieustalona (słaba).

W ocenie tej funkcji bierze się pod uwagę dane z wywiadu, obserwacji i testów wystandaryzowanych. Szczególną uwagę zwraca się na ustalenie dominacji oka i ręki. W wywiadzie należy dopytać się o występowanie w ro­dzinie leworęczności, bądź zjawiska skrzyżowanej lateralizacji. Obserwacja obejmuje:

*reakcje spontaniczne i odruchowe (sięganie po przedmiot),

*proste czynności wyuczone (np. trzymanie ołówka, kozłowanie piłki),

*czynności złożone (np. krojenie nożem, podlewanie kwiatów).

We wszystkich tych czynnościach zwraca się uwagę na to, która ręka jest dominująca, a także ocenia się siłę tej dominacji (o sile świadczy to. że dziecko większość lub wszystkie czynności wykonuje tą samą ręką). Domi­nację nogi ustala się w próbach typu: poskacz na jednej nodze, kopnij nogą piłkę itp. O dominacji oka świadczy ilość wyborów oka tzw. „silniej­szego". Dominację oka można zbadać podczas wykonywania przez pan m- ta czynności wymagających patrzenia tylko jednym okiem, np. patrzenie przez dziurkę od klucza, zaglądanie do butelki itd.

W praktyce stosowane są różne próby, a nawet wystandaryzowane te­sty do badania lateralizacji. Dokładnie opisuje je M. Bogdanowicz (1992). Na szczególną uwagę zasługują też próby M. Sov3ka i test Z. Matejćka i Z. Źlob.

W JAKI SPOSÓB PRZEPROWADZA SIĘ BADANIA PODSTAWOWE?

Badania podstawowe to jak wcześniej podano badanie mowy (mówie­nia i rozumienia), czyli systemowej sprawności językowej, ocena języko­wej sprawności społecznej, sytuacyjnej i pragmatycznej oraz ocena umie­jętności czytania i pisania.

W JAKI SPOSÓB PRZEPROWADZA SIĘ BADANIA PODSTAWOWE?

Badanie mowy:

1. Badanie czynności nadawania (syn.: mówienia, zdolności ekspresyjnych). W czynnościach diagnostycznych nadawania mowy, w zależ­ności od problemu pacjenta, wybiórczo stosuje się różne próby. Nie zawsze przecież istnieje konieczność badania mowy zautomatyzowanej czy repro- duktywnej itd., podobnie jak nie zawsze trzeba badać wszystkie asperty mowy. Inne czynności diagnostyczne wykonuj« się w przypadku podejrzenia o afazję, a inne w dyslalii czy jąkaniu. Złożony charakter czynności warun­kujących prawidłowy przebieg procesu

porozumiewania się powoduje też, że narzędzia badawcze mają tak różnorodną i nietypową postać (np. zesta­wów pytań, wyrazów, zdań wymagających uzupełnienia lub dokończenia, rozsypanek wyrazowych, obrazków, historyjek obrazkowych itp.).

*Badanie nadawania mowy w aspekcie fonetycznym - polega na ustaleniu zasobu dźwięków, czyli określeniu, w jaki sposób pacjent realizuje po­szczególne głoski, czy są one wymawiane prawidłowo, zamieniane, opu­szczane, zniekształcane, jak są wymawiane w różnych pozycjach w wyra­zie (w nagłosie, śródgłosie i wygłosie) i w różnych sąsiedztwach fonetycznych. Oceny tej dokonuje się przy użyciu odpowiednich narzę­dzi diagnostycznych - kwestionariuszy do badania artykulacji.

Badanie to przebiega w następujący sposób: logopeda eksponuje ze­staw obrazków, których nazwy zawierają w sobie sprawdzane głoski. Na­stępnie prosi pacjenta o nazwanie tych obrazków i dokładnie notuje jego wypowiedzi (stosując zapis fonetyczny), po czym ustala sposoby realiza­cji poszczególnych głosek i ocenia czy wymowa jest zgodna z normą fo­netyczną.

*Badanie nadawania mowy w aspekcie leksykalnym - służy ustaleniu za­sobu słownictwa czynnego pacjenta, tj. określeniu czy ilość i jakość uży­wanych przez niego słów jest zgodna z normą wiekową. W tym celu można posłużyć się narzędziami diagnostycznymi, stosowanymi w bada­niu artykulacji oraz różnymi zestawami obrazków (np. Od obrazka do słowa Ii. Rodak; Zestaw obrazków S. Szumana, 1958).

Już na wstępie badania logopeda w swobodnej rozmowie z pacjen­tem zdobywa ogólne rozeznanie na temat jego zasobu leksykalnego. Dokładniej słownictwo czynne ustala prosząc osobę badaną o nazywanie pokazywanych obrazków. Należy przy tym pamiętać, że materiał badaw­czy musi być dostosowany do wieku i statusu pacjenta. W ocenie zasobu leksykalnego konieczne jest uwzględnienie umiejętności nazywania przedmiotów, obiektów i zjawisk (rzeczowników), czynności i procesów (czasowników), cech przedmiotów i zjawisk (przymiotników). Ocena po­lega na obliczeniu ilości prawidłowo użytych nazw i odniesieniu do sto­sownej normy. Badanie to ma charakter orientacyjny, ponieważ trudno w warunkach laboratoryjnych ustalić cały zasób słownictwa. Właściwie w Polsce nie ma norm określających zasób słownictwa dzieci (w różnych grupach wiekowych) i dorosłych. Dotychczas przeprowadzane badania miały bardziej na celu stworzenie tzw. minimum językowego (tj. zasobu słownictwa, niezbędnego do porozumiewania się) niż opracowanie norm, do których mógłby się odnieść np. logopeda. Ponadto normy dla dzieci i dorosłych, podane w literaturze psychologicznej, psycholingwistycznej i językoznawczej (zob.: M. Kielar-Turska, 1989; S. Grabias, 1986; L. Kaczmarek, 1953) nie są uniwersalne.

*Badanie nadawania mowy w aspekcie gramatycznym - ma na celu usta­lenie, czy pacjent prawidłowo stosuje wszelkie reguły gramatyczne, czy potrafi budować logiczne i sensowne zdania. Z punktu widzenia praktyki logopedycznej i ze względu na fleksyjny charakter języka polskiego nale­ży przez to rozumieć umiejętność prawidłowego używania końcówek de- klinacyjnych i koniugacyjnych oraz przyrostków koniugacyjnych - czyli morfemów formo twórczych. To także umiejętność prawidłowego stoso­wania struktur zdaniowych, wiedza na temat roli wyrazów w zdaniu oraz związków i zależności pomiędzy zdaniami. Badanie to ogranicza się więc do sprawdzenia, w jaki sposób badany opanował umiejętność odmiany różnych części mowy, a także jaki jest poziom umiejętności budowania zdań złożonych i zadawania pytań.

W celu zbadania tych zdolności logopeda poleca pacjentowi układa­nie zdań z podanych wyrazów lub uzupełnianie tekstu przyimkami, spój­nikami, przysłówkami (zob.: I. Styczek, 1980, s. 439). Właściwe użycie tych części mowy warunkuje logikę zdań i to właśnie sprawdza logope­da. Umiejętności te można zbadać w sposób następujący:

*stosując różne zadania (pytania, zgadywanki, uzupełnianki, zestawy obrazków i historyjki obrazkowe), uwzględniające odmianę rzeczowni­ków przez przypadki, liczbę i rodzaj, czasowników przez osoby, czasy itd. (zob. Z. Tarkowski, Test Sprawności Językowej, Lublin 1992; G. Demel, Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, Warsza­wa 1994, s. 101-102; kwestionariusz obrazkowy H. Rodak, Od obraz­ka do słowa, Warszawa 1994; I. Styczek, Logopedia, Warszawa 1980),

„słuchając wypowiedzi dziecka (np. opowiadania historyjki obrazkowej). Badanie umiejętności zadawania pytań opracował Z. Tarkowski (1992).

*Badanie nadawania mowy w aspekcie ekspresyjnym - na podstawie próbki mowy spontanicznej ocenia się jej prozodię (rytm, melodię, akcent), tempo i płynność.

Badanie mowy:

2. Badanie rozumienia mowy. W trakcie badania poziomu rozu­mienia należy uwzględnić kolejność pojawiania się odpowiednich części mowy w poszczególnych stadiach rozwoju mowy dziecka (pierwsze są rze­czowniki, następnie czasowniki, przymiotniki, spójniki i inne). W czynno­ściach diagnostycznych rozumienia (percepcji) mowy:

*na poziomie pojedynczych słów bada się zdolność rozumienia:

¦nazw przedmiotów i zjawisk (rzeczowników). Badanie to przeprowa­dza się prezentując dziecku szereg obrazków, a następnie prosi o wskazanie jednego z wymienionych przez logopedę (np. pokaż, gdzie jest kot?);

¦nazw czynności (czasowników). Pokazuje się dziecku serię obrazków przedstawiających postać wykonującą różne czynności. Następnie na­zywa się czynność polecając, aby dziecko wskazało obrazek z osobą wykonującą tę czynność (np. na którym obrazku chłopiec pisze, czy­ta, biegnie?);

¦słów określających cechy przedmiotów i zjawisk (przymiotników). Prezentuje się dziecku obrazki przedstawiające ten sam przedmiot, lecz różniący się tylko jednym elementem, np. wielkością, kształtem, kolorem itp. Następnie prosi się o wskazanie przedmiotu o określo­nej cesze (np. który klocek jest czerwony, który jest duży?);

¦słów określających cechy ilościowe przedmiotów i zjawisk (liczebni­ków). Przed dzieckiem rozkłada się obrazki, przedstawiające przed­mioty w różnych ilościach i prosi o wskazanie obrazka z wymienioną liczbą przedmiotów (np. gdzie są cztery koty?);

¦słów określających stosunki czasowo-przestrzenne (przysłówków).

W celu przeprowadzenia tego badania niezbędne jest przygotowanie odpowiednio dobranego materiału obrazkowego i zbioru przedmiotów;

2. Badanie rozumienia mowy. W trakcie badania poziomu rozu­mienia należy uwzględnić kolejność pojawiania się odpowiednich części mowy w poszczególnych stadiach rozwoju mowy dziecka (pierwsze są rze­czowniki, następnie czasowniki, przymiotniki, spójniki i inne). W czynno­ściach diagnostycznych rozumienia (percepcji) mowy:

*na poziomie prostych połączeń słownych (równoważników i zdań pros­tych) bada się zdolność rozumienia struktur gramatycznych, tj. rozumie­nia form fleksyjnych. Logopeda wypowiada zdania, bądź proste połącze­nia słowne, używając nieprawidłowych form fleksyjnych i pyta, czy wyraził się prawidłowo. Następnie prosi o wskazanie i poprawienie błędu;

*na poziomie zdań złożonych bada się zdolność rozumienia struktur składniowych. W tym celu można wykorzystać gotowe „rozsypanki wyra­zowe". Pacjent z podanych elementów ma samodzielnie zbudować po­prawne zdanie. Opanowanie tej umiejętności można też stwierdzić sprawdzając rozumienie pytań i poleceń.

3. Ocena językowej sprawności: sytuacyjnej, społecznej i pragmatycznej. Po dokonaniu oceny językowej sprawności syste­mowej, którą jest stosunkowo łatwo zbadać, gdyż w literaturze przedmiotu wiele miejsca poświęcono tym zagadnieniom (zob. I. Styczek, 1980; G. Demel, 1994; B. Sawa, 1990; Z. Tarkowski, 1992; Z. Parol, 1989 itd.), kolejną czynnością diagnostyczną, wchodzącą w skład badań podstawo­wych, jest ustalenie poziomu umiejętności językowych, określanych mia­nem językowej sprawności sytuacyjnej, społecznej i pragmatycznej. Nie jest to łatwe, albowiem logopedia dopiero od niedawna zwraca uwagę na znaczenie tych zdolności dla prawidłowego przebiegu procesu porozumie­wania się, co powoduje, że - poza Testem Sprawności Językowych Z. Tar­kowskiego - właściwie nie ma narzędzi do badania tych umiejętności.

Dla potrzeb praktyki logopedycznej:

*językową sprawność społeczną (czyli umiejętność dostosowania wypo­wiedzi do poziomu i wieku odbiorcy) najogólniej można sprawdzić po­dając pacjentowi przykłady zachowań werbalnych w konkretnych sytua­cjach z prośbą o wybór właściwego (np. czy w sytuacji rozmowy z małym dzieckiem, pytającym o przejeżdżający samochód odpowiemy: to jest auto, czy to jest porsche?)',

*

językową sprawność sytuacyjną (polegającą na umiejętności dostosowa­nia wypowiedzi do sytuacji komunikacyjnej) sprawdza się pytając o za­chowanie w konkretnej sytuacji (np. czy wchodząc do klasy powie: cześć stara, czy dzień dobry pani)-*językową sprawność pragmatyczną (czyli umiejętność osiągania celu założonego przez nadawcę wypowiedzi) można ustalić pytając o to, jak należy się zachować w różnych sytuacjach życia codziennego, pragnąc załatwić jakąś sprawę (np. czy wchodząc do apteki, prosi się o warzywa, czy o lekarstwa).

4. Ocena umiejętności pisania i czytania. Badanie ma na celu ustalenie poziomu opanowania tych umiejętności, uzależnionego od wie­ku, przebiegu i rodzaju zaburzeń rozwoju psychoruchowego.

*W ocenie pisania u młodszych dzieci (I-III klasa) uwzględnia się opa­nowanie umiejętności:

*przepisywania,

*pisania z pamięci,

*pisania ze słuchu.

*W przypadku starszych dzieci dzieci i dorosłych bada się:

*umiejętność pisania ze słuchu,

*umiejętność samodzielnego pisania na dowolny temat (tzw. pisanie dowolne).

W każdej próbie ocenia się: biegłość w pisaniu (stopień automatyzacji), jego tempo, poziom graficzny i dokonuje wnikliwej analizy popełnionych błędów.

Badanie mowy:

W ocenie czytania bierze się pod uwagę:

*poziom czytania głośnego - przy czym zwraca się uwagę na szyb­kość, intonację, akcent, tempo, wyrazistość, poprawność, itp.; bada­nie to należy uzupełnić analizą jakościową i ilościową popełnionych błędów,

*poziom czytania cichego ze zrozumieniem (zrozumienie tekstu oce­nia się na podstawie odpowiedzi badanego na pytania dotyczące tre­ści przeczytanego tekstu).

Oceny pisania i czytania dokonuje się w oparciu o dostępne próby i tes­ty, np. Test Konopnickiego, Próby Straburzyńskiej lub w oparciu o sa­modzielnie skonstruowane narzędzia.

JAKIE NARZĘDZIA, ŚRODKI I POMOCE WYKORZYSTUJE SIĘ W DIAGNOZOWANIU I TERAPII LOGOPEDYCZNEJ?

Narzędzia badawcze - to w logopedii wszelkie próby, skale, testy (wystandaryzowane i niewystandaryzowane), kwestionariusze, ankie­ty, programy komputerowe, karty badania itp. Obecnie do najbardziej zna­nych i używanych w praktyce narzędzi diagnostycznych należą:

„

*do badania artykulacji - kwestionariusze obrazkowe: T. Bartkowskiej (1968); G. Demelowej (1994); D. Antos, G. Demel, I. Styczek (1978);

„Balejki (1992), E. Nowak (1993); E. Nintendel-Bujakowej (1978);

„

*do badania słuchu fonematycznego, analizy i syntezy słuchowej, spo­strzegawczości słuchowej - próby i testy: I. Styczek (1978);

*

„Rocławskiego (1994); J. Muszyńskiej, A. Żarczyńskiej (1976); M. Bogdanowicz i E. Haponiuk - Chiński język (materiały do użytku we­wnętrznego) oraz J. Kostrzewskiego - Skala Pomiaru Percepcji Słuchowej Słów (1981);

„

*do badania różnych aspektów mowy: Kwestionariusz do ustalania zabu­rzeń mowy L. Kaczmarka (1955); Od obrazka do słowa H. Rodak,

„

*D. Nawrockiej (1993); test obrazkowo-literowy do badania afazji J. Szumskiej (1980); Sprawdź jak mówię E. Stecko; Przesiewowy Test Logopedyczny Z. Tarkowskiego (1992a); Kwestionariusze do badań przesiewowych, do wykrywania zaburzeń rozwoju mowy u dzieci 24- i 6-letnich D. Emiluta-Rozya, H. Mierzejewskiej, P. Atys (1995); Kwe­stionariusz Cooperów do oceny jąkania M. Chęćka (1993); Kwestiona­riusz Niepłynności Mówienia i Logofobii Z. Tarkowskiego (1992b); d) do badania sprawności językowej: Test Sprawności Językowej Z. Tar­kowskiego (1992) oraz inne testy - opisywane w literaturze przedmiotu lecz nie stosowane w praktyce (zob. Z. Tarkowski, 1992, s. 11).

Wiele narzędzi skonstruowanych do celów diagnostycznych znajduje też zastosowanie w procesie terapii.

Przez środki stosowane w diagnozowaniu i terapii logopedycznej na­leży rozumieć wszelkie urządzenia techniczne, wykorzystywane przez lo­gopedę, np. komputer, magnetofon, magnetowid, echokorektor, analizator mowy, indykatory mowy, audiometry, aparaty słuchowe, instrumentarium logopedyczne, lustro, instrumenty muzyczne itp.

Do pomocy logopedycznych zalicza się różnorodne materiały:

*językowe (logopedyczne zbiory wyrazów i zdań, opowiadania, teksty piosenek, wierszyki, zagadki, anegdoty itp.),

*obrazkowe (kwestionariusze i zestawy obrazkowe, gry, historyjki, plansze),

*przedmioty, zabawki,

*schematy głosek, rentgenogramy, labiogramy.

12

---