TEMAT 4: Dyslalia, jąkanie.
DYSLALIA to opóźnienie w przyswajaniu sobie języka, na skutek opóźnionego wykształcenia się funkcji pewnych struktur mózgowych (problemy w wymawianiu głosek).
- Paralalia (substytucja) zastępowanie jednych głosek innymi, łatwiejszymi.
- Mogilalia (elizja) bark dźwięku - rak/_ak, ryba/_yba
- Dyslalia właściwa (deformacja)- zachodząca, gdy realizacja jakiegoś fonemu wykracza poza właściwe pole realizacji tego fonemu, a zarazem nie mieści się w polu realizacji innych fonemów. Zalicza się tu głoski nietypowe dla danego systemu fonetycznego np. głoski międzyzębowe, rożnie zlokalizowane dźwięki wibracyjne itp. Rak/rrak (języczkowe).
SYGMATYZM = seplenienie
nieprawidłowa realizacja głosek dentalizowanych, jednego, dwu lub wszystkich trzech szeregów (tj. s, z, c, dz/ ś, ź, ć, dź/ sz, ż, cz, dż). Zaburzona może być artykulacja jednej kilku lub nawet kilkunastu głosek.
Do najczęstych przyczyn sygmatyzmu (seplenienia) należą:
nieprawidłowa budowa narządów artykulacyjnych:
języka (język jest zbyt duży, gruby, krótkie wędzidełko podjęzykowe),
zniekształcenie zgryzu, które powoduje brak dentalizacji (zgryz otwarty, protruzja - przodozgryz i retruzja - tyłozgryz) i inne anomalie zębowe,
anomalie zębowe (trwałe lub przejściowe - podczas wymiany uzębienia)
rozszczep podniebienia, który powoduje niedostateczne zamknięcie jamy nosowej przez podniebienie miękkie (seplenienie nosowe).
niska sprawność narządów artykulacyjnych - mięśnie języka są zbyt słabo lub zbyt mocno napięte,
upośledzenie słuchu w zakresie tonów wysokich, obniżenie słyszalności,
przewlekłe, nawracające choroby górnych dróg oddechowych,
naśladowanie nieprawidłowych wzorców otoczenia,
zbyt długie karmienie dziecka smoczkiem oraz ssanie palca.
W sygmatyzmie można wyróżnić następujące sposoby realizacji dźwięków:
Deformacje (sygmatyzm właściwy), polegające na nieprawidłowej wymowie spółgłosek: zębowych (s, z, c, dz); dziąsłowych (sz, ż, cz, dż); palatalnych (ś, ź, ć, dź). Deformacje są wynikiem zmiany miejsca artykulacji głosek, co powoduje zniekształcenie ich brzmienia. W zależności od miejsca, w którym powstaje wadliwa artykulacja, można wyróżnić różne typy seplenienia, na przykład międzyzębowe, przyzębowe, boczne, wargowo - zębowe itd.
Substytucje (parasygmatyzm) - zastępowanie jednych głosek dentalizowanych innymi, realizowanymi prawidłowo. Jest to zjawisko rozwojowe w okresie kształtowania i rozwoju mowy, jednakże gdy utrzymuje się dłużej, należy je uznać za patologię. Najczęściej:
Spółgłoski: sz, ż, cz, dż (które najpóźniej pojawiają się w mowie dziecka) są zastępowane szeregiem łatwiejszym: s, z, c, dz;
Oba szeregi: s, z, c, dz i sz, ż, cz, dż są zastępowane przez szereg: ś, ź, ć, dź;
Zastępowane mogą też być spółgłoski dentalizowane szczelinowo: s, z, ś, ź, sz, ż przez zwarto - szczelinowe: c, dz, ć, dź, cz, dż;
Spółgłoski dentalizowane dźwięczne mogą być zastępowane przez odpowiednie bezdźwięczne (np. koza- kosa; żyto - szyto itp.);
Elizje (mogisygmmatyzm) - opuszczanie dźwięku. Głoski dentalizowane mogą być opuszczane bądź w ogóle nie realizowane. Podobnie jak w wypadku substytucji jest to zjawisko rozwojowe do pewnego momentu, gdy utrzymuje się dłużej, to należy je uznać za patologię rozwojową.
ROTACYZM często spotykana wada wymowy, polegająca na nieprawidłowej wymowie głoski r.
Przyczyną rotacyzmu jest niedostateczna sprawność ruchowa czubka języka, który wskutek tego nie wykonuje drobnych, subtelnych ruchów wibracyjnych, koniecznych do wytworzenia prawidłowego „r”. Istotne znaczenie ma również sama budowa anatomiczna języka: jeśli jest on zbyt duży i gruby albo też napięcie mięśniowe języka jest wzmożone lub osłabione czy wreszcie wędzidełko językowe jest zbyt krótkie, to wykonanie ruchów koniecznych do wytworzenia prawidłowej głoski „r” nie będzie możliwe. Ponadto wadliwa wymowa dźwięku „r” może być spowodowana obniżonym poziomem słuchu, opóźnionym rozwojem ruchowym i umysłowym oraz oddziaływaniem nieprawidłowego wzoru wymowy osób z otoczenia dziecka, a także słabą zdolnością dziecka do koncentrowania uwagi na dźwiękach mowy.
W obrębie rotacyzmu występuje:
Pararotacyzm -zastępowanie głoski r innymi głoskami wymawianymi prawidłowo np.: j, ł, d, w, l; (przykład: rower - jowej, rower - łoweł, rower - dowed, rower - wowew, rower - lowel).
Mogirotacyzm opuszczenie (elizja) głoski r. Głoska r w systemie fonetycznym dziecka nie istnieje. (przykład: ryba - yba).
Rotacyzm właściwy polega na deformacji głoski r, czyli tworzeniu dźwięku nie występującego w systemie fonetycznym naszego języka. Na skutek zmiany miejsca artykulacji głoska r powstaje w innym miejscu i brzmienie jej jest zdeformowane.
Rodzaje rotacyzmu właściwego:
reranie języczkowe. Zamiast czubka języka, drgania wykonywane są przez języczek znajdujący się na końcu podniebienia miękkiego.
reranie wargowe. - dwuwargowe (drgają obie wargi - furmańskie r );
- wargowo-zębowe (dźwięk powstaje w wyniku drgań dolnej wargi zbliżonej do górnych siekaczy lub górnej wargi zbliżonej do dolnych siekaczy).
reranie międzyzębowe. Polega na drganiu czubka języka wsuniętego między zęby.
reranie policzkowe lub boczne. Prąd powietrza skierowany jest w bok, wprawiając w drgania policzki. Przy takiej realizacji głoski r drga czubek języka lub krawędzie języka oraz jeden lub dwa policzki.
reranie podniebienne. Polega na zbliżeniu tylnej części języka do podniebienia miękkiego. Podczas artykulacji wibruje całe podniebienie miękkie.
reranie gardłowe. Powstaje między nasadą języka a tylną ścianą gardła (możliwe testowanie ręką). Wymowa głoski r gardłowa z wibracją języka i podniebienia miękkiego - zbliżona jest do wymowy francuskiej dźwięku r.
reranie nosowe. Realizacja nosowa głoski r często współwystępuje z nosową wymową innych dźwięków. Nosowa artykulacja głoski r swoim brzmieniem zbliżona jest do ng i powstaje w wyniku nie domykania wejścia do jamy nosowej.
reranie boczne. Wadliwa, boczna realizacja głoski r. Strumień powietrza przeciskając się między krawędzią boczną języka a górnymi dziąsłami, powoduje powstanie nieprzyjemnego brzmienia.
reranie krtaniowe. Polega na wadliwej, krtaniowej realizacji głoski r.
reranie językowo - wargowe. Polega na wadliwej językowo - wargowej artykulacji głoski r.
reranie językowo - boczne. Wadliwa językowa boczna, często jednouderzeniowa artykulacja głoski r.
reranie świszczące. Wymowa głoski r jest znacznie przedłużona i wzmocniona.
KAPPACYZM to wada artykulacyjna polegająca na nieprawidłowej realizacji głosek tylnojęzykowych zwartych : k, ki.
W obrębie kappacyzmu występuje:
1. kappacyzm właściwy - deformacja tych głosek jest wynikiem zwarcia
krtaniowego, w rezultacie którego powstają brzmienia zbliżone do: k, ki.
2. parakappacyzm - zamiana głosek: k, ki na t, ti .
(przykład: kura - tura, kino - tino)
3. mogikappacyzm - opuszczanie głosek tylnojęzykowych zwartych. Głoski te nie występują w systemie fonetycznym dziecka.
(przykład: kura - ura, kino - ino).
GAMNACYZM Charakteryzuje się nieprawidłową wymową głosek tylnojęzykowych zwartych (g, gi, h i hi).
Wyróżnia się:
gammacyzm właściwy - będący wynikiem zwarcia krtaniowego którego rezultatem jest powstawanie brzmienia zbliżonego do g i gi
paragammacyzm- polegający na zamianie głosek g, gi i h na d, di i t (np. góra - dóra, gitara - ditara, hokej - tokej)
mogigammacyzm- dotyczy głosek tylnojęzykowych zwartych i polega na braku ich występowania w systemie fonetycznym chorego (np. góra - óra, hokej - okej)
Przyczyną kappacyzmu i gammacyzmu może być:
- niska sprawność ruchowa języka (nieharmonijny rozwój sfery słuchowej i ruchowej)
- zła praca języka, zwłaszcza jego tylnej części, wynikająca z ograniczonych możliwości fizjologicznych, zamiast wysklepienia się tylnej części języka i zwarcia z podniebieniem miękkim - szczególnie, gdy po k i g występuje któraś z samogłosek np. e, i, miejsce zwarcia przesuwa się do przodu jamy ustnej.
Postępowanie logopedyczne przy kappacyzmie i gammacyzmie może być następujące:
- na etapie wstępnym przeprowadza się ćwiczenia polegające na unoszeniu języka i tworzeniu jego zwarcia z podniebieniem twardym - język dotyka do wałka dziąsłowego oraz na opuszczaniu języka na dno jamy ustnej - tak, aby doszło do wysklepienia grzbietu języka w tylnej części jamy ustnej i wytworzenia się w tym miejscu zwarcia. Dostarcza to właściwych tym głoskom wrażeń kinestetycznych.
Sposoby wywoływania głosek k,g.
- Po wyćwiczeniu mięśni języka najczęściej wystarczy poprosić dziecko, by umieściło język na dnie jamy ustnej, przy dolnych zębach, następnie szeroko otworzyło buzię, tak, aby uniemożliwić kontakt grzbietu języka z podniebieniem i w tym układzie próbowało wypowiedzieć głoskę t. Logopeda może pomóc dziecku przytrzymując grzbiet języka szpatułką. Czasami pomaga odchylenie dziecka do tyłu lub ułożenie go w pozycji leżącej. Język cofa się w głąb jamy ustnej pod wpływem własnego ciężaru. W tej pozycji dochodzi do zwarcia tylnej części języka z podniebieniem miękkim. Powstrzymując język zawsze rozpoczynamy od t, ta, to, te, tu.
- Wymowę k, ka zaleca się dopiero wtedy, gdy dziecko opanuje pracę języka potrzebną do „wyprodukowania” prawidłowego dźwięku.
- W pierwszych ćwiczeniach nie występuje głoska t z obawy przed hiperkorekcją (np.: dziecko nastawione na realizację k będzie wymawiać kotek - kokek, jeśli k wymawiało jako t
- Głoskę t wprowadza się w ćwiczeniach później - to znaczy, gdy dziecko opanuje już k i będzie te dwa dźwięki sprawnie różnicować.
Wyróżnia się:
parabetacyzm - polega na zamianie (sybstytucji) głoski b na inną wymawianą prawidłowo (np. bałwan - jałwan, bałwan - wałwan)
mogibetacyzm - polega na braku głoski w systemie fonetycznym chorego (np. bałwan - ałwan).
Przyczyną betacyzmu są trudności w rozróżnianiu obu rodzajów dźwięków słuchem, a także złe oddychanie i mało sprawne narządy artykulacyjne głównie wargi.[7]
Spółgłoska b różni się tylko jedną cechą artykulacyjną od spółgłoski p, mianowicie dźwięcznością. Podobne stosunki zachodzą między b` i p`. Dlatego też głoski b, b` najczęściej są zastępowane przez głoski bezdźwięczne p, p`.
LAMBDACYZM to wada wymowy polegająca na nieprawidłowej realizacji głoski L.
W obrębie lambdacyzmu występuje:
1. lambdacyzm właściwy - deformacja głoski L w postaci między innymi:
- L międzyzębowe;
- L bez zwarcia czubka języka z wałkiem dziąsłowym górnym;
- L bez prawidłowej pionizacji języka.
2. paralambdacyzm - zamiana głoski L ( substytucja ) na inną głoskę wypowiadaną prawidłowo: najczęściej J.
(przykład: lalka - jajka)
3. mogilambdacyzm - brak głoski L w systemie fonetycznym dziecka.
(przykład: las - as).
Przyczyną jest zwykle niska sprawność narządów artykulacyjnych biorących udział w wymowie l, czyli języka.
MOWA BEZDŹWIĘCZNA wymawianie głosek dźwięcznych jak ich bezdźwięczne odpowiedniki (np. - g, jak - k)
Przyczyną bezdźwięczności jest zwykle zaburzenie słuchu fonematycznego tj. nieróżnicowanie dźwięków o tym samym miejscu artykulacji.
Przy mowie bezdźwięcznej z reguły występuje obniżenie napięcia mięśniowego: wargi i policzki są wiotkie, głos jest cichy, monotonny, bezbarwny.
Wyróżnia się:
deformację - polegającą na wymowie spółgłosek dźwięcznych w postaci półdźwięcznej z dźwięcznością w fazie początkowej i brakiem dźwięczności w fazie końcowej (lub odwrotnie)
paralalię (substytucję) - polega na zamianie głosek dźwięcznych na ich bezdźwięczne odpowiedniki (np. bułka - pułka, woda - fota, góra - kóra, koza - kosa, żaba - szapa, dom - tom, dżem - czem)
mogilalię (elizję) - polega na braku odpowiednich głosek dźwięcznych w systemie fonetycznym chorego (np. bułka - ułka, woda - oda, góra - óra, koza - koa)