Wybrane choroby układu nerwowego
Choroby demielinizacyjne
Choroby demielinizacyjne
Choroby układu nerwowego, w których dochodzi do uszkodzenia osłonek mielinowych nerwów.
Utrudnia to przewodzeniu sygnałów w zajętych nerwach, co prowadzi do pogorszenia w zakresie czucia, ruchu, postrzegania i innych funkcji w zależności od nerwów, które są zajęte.
Termin opisuje skutek choroby, a nie jego przyczynę; niektóre choroby demielinizacyjne są spowodowane przez czynniki genetyczne, inne przez czynniki zakaźne, reakcje autoimmunologiczne, a w przypadku niektórych etiologia nie jest znana.
Choroby demielinizacyjne można podzielić na dwie grupy:
choroby demielinizacyjne centralnego układu nerwowego;
choroby demielinizacyjne obwodowego układu nerwowego.
Choroby demielinizacyjne centralnego układu nerwowego;
stwardnienie rozsiane (wraz z podobnymi chorobami - idiopatycznymi, demielinizacyjnymi chorobami zapalnymi),
poprzeczne zapalenie rdzenia,
choroba Devica,
postępująca wieloogniskowa leukoencefalopatia,
leukodystrofie (historycznie),
mielinoliza środkowa mostu,
choroba Schildera,
podostre stwardniające zapalenie mózgu.
ostre rozsiane zapalenie mózgu i rdzenia
Choroby demielinizacyjne obwodowego układu nerwowego;
zespół Guillaina-Barrégo oraz przewlekła zapalna poliradiokuloneuropatia demielinizacyjna,
neuropatia obwodowa anty-MAG.
W innym podziale wyróżnia się również genetyczne choroby metaboliczne z objawami postępującej demielinizacji:
leukodystrofia metachromatyczna,
mukosulfatydoza,
choroba Krabbego,
adrenoleukodystrofia sprzężona z chromosomem X,
choroba Canavan,
choroba Pelizaeusa-Merzbachera,
acyduria glutarowa typu I,
cytopatie mitochondrialne.
Stwardnienie rozsiane
Stwardnienie rozsiane
Stwardnienie rozsiane (łac. sclerosis multiplex (SM), ang. multiple sclerosis (MS)) - przewlekła, zapalna, demielinizacyjna choroba centralnego układu nerwowego, w której dochodzi do wieloogniskowego uszkodzenia (demielinizacji i rozpadu aksonów) tkanki nerwowej.
Choroba ma najczęściej przebieg wielofazowy z okresami zaostrzeń i poprawy.
Częstość jej występowania zależy od rejonu geograficznego i waha się od 2 do 150 na 100 000 ludności w zależności od kraju i konkretnej populacji[.
Dotyczy najczęściej osób młodych, ze szczytem występowania między 20. a 40. rokiem życia, i nieznaczną przewagą zachorowań u kobiet niż mężczyzn.
SM jest chorobą dotyczącą komórek glejowych (oligodendrocyty), w której dochodzi do uszkodzenia otoczki mielinowej wokół wypustek komórek nerwowych, co powoduje niemożność prawidłowego przekazywania impulsów wzdłuż dróg nerwowych w mózgowiu i rdzeniu kręgowym.
W procesie tym maja także odgrywać role komórki mikrogleju
Nazwa "stwardnienie rozsiane" odzwierciedla rozsianie procesu patologicznego w różnych miejscach układu nerwowego, jak również rozsiew zmian w czasie.
Aktualnie uważa się, iż stwardnienie rozsiane jest chorobą autoimmunologiczą, w której układ odpornościowy gospodarza zwalcza komórki własnego organizmu, w tym przypadku w tkance nerwowej.
Mniej powszechny jest pogląd o neurodegeneracyjnym charakterze o niejasnym podłożu metabolicznym.
Rozważa się również rolę zakażeń wirusowych (np. wirusem Epsteina-Barr) pewnych innych nieznanych czynników środowiskowych.
Niektórzy wskazują również na znaczenie niedoboru witaminy D w dzieciństwie.
Stwardnienie rozsiane może powodować wiele objawów i zespołów objawów; najczęściej są to zaburzenia ruchowe, czuciowe, móżdżkowe (zaburzenia równowagi), zaburzenia widzenia, zaburzenia autonomiczne, zespoły bólowe oraz objawy psychiatryczne: zaburzenia poznawcze i zaburzenia nastroju.
Częstym objawem jest również przewlekłe zmęczenie.
Stwardnienie rozsiane jest jedną z najczęstszych przyczyn niepełnosprawności u osób młodych, aczkolwiek wielu pacjentów może doświadczać łagodnego przebiegu.
Przebieg choroby jest trudny do ustalenia na początku choroby.
Możliwe jest zatrzymanie się procesu chorobowego jak również dalszy powolny postęp schorzenia.
Opisano kilka wzorców przebiegu choroby, a oparte są one na podstawie dotychczasowego jej przebiegu.
Rozróżnienie to jest ważne nie tylko ze względu na diagnozę ale także z uwagi na sposób leczenia i ocenę możliwości odpowiedzi leczniczej.
W 1996 roku Narodowe Stowarzyszenie Stwardnienia Rozsianego w USA wyróżniło następujące postacie przebiegu SM.
postać remitująco-nawracającą (relapsing-remmiting),
postać wtórnie postępującą (secondary progressive),
postać pierwotnie postępującą (primary progressive),
postać postępująco-nawracającą (progressive relapsing).
Przebieg choroby
Nawracająco-remitująca
Ten typ przebiegu dotyczy na początku choroby blisko 85-90% wszystkich pacjentów.
Charakteryzuje się występowaniem tzw. rzutów czyli nagłych objawów uszkodzenia układu nerwowego, które mogą być objawami nowymi lub stanowić pogorszenie istniejących.
Rzuty są poprzedzielane różnym okresem względnej stabilizacji trwającej od kilku miesięcy do kilku lat.
Objawy pojawiające się w czasie rzutu mogą całkowicie się wycofać lub częściowo pozostać.
W sytuacji kiedy wycofują się całkowicie można uznać chorobę za łagodnie postępującą.
Wtórnie postępująca
Postać wtórnie postępująca dotyczy ok. 80% chorych z postacią remitująco-nawracającą po wielu latach trwania choroby.
Po wielu rzutach, kumulujące się ubytkowe objawy neurologiczne doprowadzają do postępującej niepełnosprawności.
Postać ta jest najczęstsza w późnych fazach choroby po wielu latach jej trwania i prowadzi do największej niepełnosprawności.
Pierwotnie postępująca
Dotyczy ok. 10% pacjentów, u których po pierwszych objawach choroby nie obserwuje się remisji i chociażby częściowego cofnięcia objawów.
Pogorszenie następuje stopniowo bez ewidentnych zaostrzeń.
Postać ta częściej dotyczy osób z późnym początkiem choroby.
Postępująco-nawrotowa
Dotyczy tych pacjentów, którzy od samego początku prezentują postępujące pogorszenie z epizodami zaostrzeń.
Jest to najrzadsza z form SM.
Najwcześniejszą kliniczną manifestacją postaci remitująco-nawracającej SM jest klinicznie izolowany zespół (CIS, od clinically isolated syndrome).
W klinicznie izolowanym zespole dochodzi do podostrego przebiegu wskazującego na demielinizację, lecz kryteria rozpoznania SM u pacjenta nie są spełnione.
Przypadki podejrzewane o SM w czasie przed wystąpieniem klinicznie izolowanego zespołu są czasami określane jako możliwe przedkliniczne przypadki SM.
Objawy stwardnienia rozsianego
Stwardnienie rozsiane może dawać różne objawy, w tym:
zmiany czucia - niedoczulica lub parestezje,
osłabienie mięśniowe, nieprawidłowe skurcze mięśni,
trudności w poruszaniu się związane z problemami z koordynacją i równowagą,
zaburzenia mowy (dyzartria),
połykania (dysfagia),
widzenia (zez, dwojenie, zapalenie nerwu wzrokowego),
zmęczenie,
zespół bólu przewlekłego i ostrego,
problemy z pęcherzem moczowym i jelitami,
często dochodzi do zaburzeń zwieraczy takich jak nietrzymanie moczu, nagłe parcie na mocz, zatrzymanie moczu, zaparcia.
osłabienie zdolności kognitywnych
objawy afektywne (głównie w depresji).
Ból neuropatyczny jest najczęstszym rodzajem bólu w SM przynoszącym cierpienie i trudnym w leczeniu.
Jest opisywany jako stały, uciążliwy, piekący lub jako intensywne mrowienie.
Najczęściej występuje w kończynach dolnych.
Parestezje mają postać mrowienia, ciarek, piekących bóli, uczucia ucisku, oraz powierzchni skóry o podwyższonej wrażliwości.
Bóle związane z parestezjami mogą być gniotące, kłujące, pulsujące, opinające i mogą wywoływać uczucie zdrętwienia[
Głównym narzędziem oceny nasilenia objawów i niepełnosprawności, szeroko stosowaną także w badaniach naukowych, jest skala EDSS czyli rozszerzona skala stanu niepełnosprawności (ang. Expanded Disability Status Scale).
Początkowe rzuty choroby są często przemijające, łagodne (lub bezobjawowe) oraz samoograniczające.
Często nie zmuszają do zgłoszenia się do opieki medycznej i czasami są rozpoznawane retrospektywnie po kolejnych rzutach i postawieniu rozpoznania.
Do najczęstszych objawów na początku należą:
zmiany czucia w kończynach górnych, dolnych lub twarzy (33%),
całkowita lub częściowa utrata wzroku (zapalenie nerwu wzrokowego) (20%),
osłabienie (13%),
podwójne widzenie (7%),
chwiejność przy chodzeniu (5%) i problemy z równowagą (3%).
15% pacjentów przejawia kilka objawów, gdy po raz pierwszy poszukują pomocy lekarskiej.
Diagnostyka
Same dane kliniczne mogą być wystarczające do rozpoznania choroby, o ile pacjent przebył minimum dwa izolowane rzuty polegające na wystąpieniu typowych deficytów neurologicznych.
Muszą one trwać przynajmniej 24 godziny, a odstęp między nimi musi wynosić przynajmniej miesiąc.
Jeśli w chwili oceny chorego dysponujemy takimi danymi, a podczas badania neurologicznego stwierdzane są odchylenia, wówczas diagnoza SM może być postawiona bez konieczności dalszych badań.
W przypadku przebycia tylko jednego rzutu przed postawieniem diagnozy i leczeniem potrzebne są badania dodatkowe.
Do badań dodatkowych pomocnych w rozpoznawaniu należą:
magnetyczny rezonans jądrowy (MRI) mózgu i rdzenia kręgowego,
badanie płynu mózgowo-rdzeniowego, wzrokowe, pniowe,
somatosensoryczne potencjały wywołane.
MRI (magnetyczny rezonans jądrowy) - badanie wykazuje typowo obszary demielinizacji w obrębie istoty białej mózgowia w sekwencji T2-zależnej oraz sekwencji FLAIR.
Gadolin jest podawany jako środek kontrastowy w celu uwidocznienia zmian aktywnych zapalnie, które ulegają wzmocnieniu po jego podaniu w obrazach T1-zależnych.
Jest możliwe, że MRI uwidoczni zmiany nieobecne w badaniach poprzednich a bezobjawowe klinicznie.
Ponieważ MRI może ujawnić nowe zmiany nie dające objawów klinicznych, jest badaniem dostarczającym dowodów na przewlekłość schorzenia, niezbędnym do postawienia ostatecznego rozpoznania.
Badanie płynu mózgowo-rdzeniowego - płyn pobierany jest drogą punkcji lędźwiowej i badany na obecność prążków oligoklonalnych.
Są one znajdowane w 85-90% przypadków SM.
Są to immunoglobuliny produkowane przez kilka, kilkanaście pobudzonych klonów komórek plazmatycznych wewnątrz układu nerwowego (nie są to przeciwciała z surowicy) - znajdowane są także w innych zapalnych i zakaźnych chorobach układu nerwowego.
W badaniu płynu stwierdza się również wzrost wskaźnika Linka-Tiblinga, (nieswoisty test).
W połączeniu z badaniem MRI głowy lub rdzenia kręgowego stanowi ważny element procesu diagnostyki i może pomóc w pewnym rozpoznaniu SM.
W mózgu osoby chorej na SM dochodzi do zaburzenia przewodzenia impulsów nerwowych co znajduje odzwierciedlenie w nieprawidłowych wynikach badania tzw. potencjałów wywołanych (wzrokowych, pniowych, somatosensorycznych).
Wydłużone latencje mogą ujawnić istniejący proces demielinizacyjny nawet pod nieobecność objawów klinicznych.
Badanie to jest także ważne przy ustalaniu rozpoznania SM, np. w przypadku przebytego tylko jednego rzutu choroby.
Pomocnymi w diagnostyce SM mogą być testy w kierunku obecności przeciwciał przeciw białkom mieliny takim jak: glikoproteina mieliny oligodendrocytów (MOG) lub zasadowe białko mieliny (MBP - myelin basic), aczkolwiek ich przydatność kliniczna nie została do końca potwierdzona.
Czynniki wyzwalające rzuty choroby
Rzuty w SM są często nieprzewidywalne i mogą się pojawić bez jakichkolwiek wcześniejszych czynników inicjujących.
Jednak czasami czynnikiem spustowym może być pora roku (częściej wiosną i latem, co wiąże się z niekorzystnym wpływem wyższej temperatury otoczenia), jak również infekcje wirusowe, głównie górnych dróg oddechowych: przeziębienia, grypa, nieżyt żołądkowo-jelitowy.
Wśród innych stanów mogących zapoczątkować rzut wymienia się również stres emocjonalny i fizyczny (ciężka, wyczerpująca praca, brak odpoczynku), jak również jakakolwiek poważniejsza choroba ogólnoustrojowa).
Ponieważ ciepło może nasilać objawy chorzy często unikają korzystania z sauny, a nawet gorących pryszniców (fenomen ten jest znany jako objaw Uhthoffa, jednak podwyższona temperatura nie tak często powoduje rzut choroby.
Ciąża
Ciąża sama w sobie nie jest stanem wyzwalającym lub zapoczątkowującym chorobę.
W czasie ciąży dochodzi do zwiększonej tolerancji immunologicznej organizmu, stąd odpowiedź zapalna jest z reguły słabsza (wynika to z konieczności zahamowania ewentualnego ataku układu odpornościowego na tkankowo obcy organizm płodu).
Ostatni trymestr ciąży jest nawet uważany za chroniący przed rzutem.
Do zaostrzeń dochodzi jednak często w okresie połogu, kiedy ryzyko to wzrasta 20%-40%.
Ciąża nie wpływa również na długoterminową sprawność.
Dzieci matek chorych na SM nie wykazują zwiększonego ryzyka wad wrodzonych ani innych komplikacji okołoporodowych.
Etiopatogeneza
Według ściśle immunologicznej teorii tłumaczącej patogenezę SM w inicjacji procesu zapalnego główną rolę odgrywają komórki T.
Te limfocyty rozpoznają mielinę jako obcą substancję i kierują przeciwko niej swoją odpowiedź.
Zainicjowany proces zapalny angażuje także inne komórki układu odpornościowego, jak również cytokiny i przeciwciała.
Zostaje naruszona bariera krew-mózg, co z kolei sprzyja takim uszkadzającym procesom, jak obrzęk, aktywacja makrofagów, i silniejsza aktywacja cytokin i enzymów niszczących tkanki,.
We wczesnych okresach choroby zachodzi proces remielinizacji, jednak oligodendrocyty, które pierwotnie tworzą osłonkę mielinową, nie są w stanie całkowicie odbudować zniszczeń.
Nowo utworzona osłonka mielinowa jest cieńsza i często nie pełni funkcji tak dobrze, jak wcześniej.
Kolejne rzuty choroby doprowadzają do coraz mniejszej skuteczności remielinizacji, aż w jej miejscu wokół aksonu nie powstanie rodzaj blizny, tzw. blaszka lub plaka.
Ośrodkowy układ nerwowy teoretycznie powinien dysponować komórkami pnia o zdolności przekształcenia się w oligodendrocyty, ale sądzi się, że nieznany czynnik nie dopuszcza tych komórek w zajęte obszary mózgu.
Zmiany w SM charakteryzują się predylekcją do pewnych obszarów mózgowia, którymi są:
obszar wokół komór bocznych mózgu i komory trzeciej,
ciało modzelowate,
pień mózgu i połączenia pnia z móżdżkiem (w tym pęczek podłużny przyśrodkowy),
odcinek szyjny rdzenia kręgowego,
nerwy wzrokowe.
Sam akson również może ulec zniszczeniu.
Często mózg ma zdolność kompensacji zaistniałych ubytków funkcji; określa się to jako neuroplastyczność.
Objawy SM rozwijają się jako wyraz kumulacji licznych uszkodzeń w mózgowiu i rdzeniu kręgowym.
Ich zmienna liczba i lokalizacja to powód, dla którego poszczególni chorzy prezentują tak odmienne nasilenie objawów.
Epidemiologia
Stwardnienie rozsiane występuje na całym świecie, ale z różną częstością.
W północnej Europie, kontynentalnej części Ameryki Północnej i Australazji około 1 na 1000 mieszkańców choruje na SM, podczas gdy na półwyspie arabskim, w Azji i kontynentalnej części Ameryki Południowej chorobowość jest znacznie niższa.
W Afryce Subsaharyjskiej stwardnienie rozsiane występuje niezwykle rzadko.
Zachorowania na stwardnienie rozsiane są rzadsze wśród ludzi mieszkających bliżej równika (z pewnymi wyjątkami); na półkuli północnej istnieje wzrastający gradient z kierunku południowego na północny, a na półkuli południowej wzrastający gradient z północy na południe.
Czynniki, które rozważa się jako prawdopodobnie mające znaczenie dla tych regionalnych różnic to klimat, dieta, geomagnetyzm, toksyny, ekspozycja na promieniowanie słoneczne, czynniki genetyczne i zakaźne.
Czynniki środowiskowe mogą mieć istotne znaczenie dla zachorowań na stwardnienie rozsiane w późniejszym wieku.
Poparte jest to badaniami migracji, w których wykazano, że jeśli migracja nastąpi przed 15 rokiem życia, to osoby migrujące przejmują podatność na zachorowanie na stwardnienie rozsiane typową dla danego nowego regionu.
Jeśli migracja zajdzie po 15 roku życia, osoby takie zachowują podatność na zachorowanie typową dla swojego wcześniejszego miejsca zamieszkania.
Stwardnienie rozsiane występuje głównie wśród rasy białej.
Chorobowość jest dwudziestokrotnie niższa wśród kanadyjskich Inuitów niż innych Kanadyjczyków żyjących w tym samym regionie.
Rzadko występuje także wśród Indian Ameryki Północnej, australijskich Aborygenów i Maorysów z Nowej Zelandii.
Podobnie jak to zaobserwowano w przypadku wielu chorób autoimmunologicznych, stwardnienie rozsiane występuje częściej wśród kobiet niż mężczyzn, ze średnim stosunkiem odpowiednio 2:1.
U dzieci (które rzadko chorują na stwardnienie rozsiane) stosunek zachorowań może osiągać wartość nawet 1:3.
Po 50. roku życia stwardnienie rozsiane występuje równie często u kobiet, jak i mężczyzn.
Początek objawów przypada najczęściej na 15-40 rok życia; zachorowania rzadko zaczynają się przed 15. i po 60. roku życia.
Synapsa - miejsce komunikacji błony kończącej akson z błoną komórkową drugiej komórki — nerwowej lub komórki efektorowej (wykonawczej) np. mięśniowej lub gruczołowej.
Impuls nerwowy zostaje przeniesiony z jednej komórki na drugą przy udziale substancji o charakterze neuroprzekaźnika (zwanego czasem neurohormonem) — mediatora synaptycznego (synapsy chemiczne) lub na drodze impulsu elektrycznego (synapsy elektryczne).
Typy synaps
Elektryczne - w tych synapsach neurony prawie się stykają (gł. połączenia typu "neksus").
Kolbka presynaptyczna oddalona jest od kolbki postsynaptycznej o 2 nm.
Możliwa jest wędrówka jonów z jednej komórki do drugiej - przekazywanie dwukierunkowe.
Impuls jest bardzo szybko przekazywany.
Występują w mięśniach, siatkówce oka, części korowej mózgu oraz niektórych częściach serca.
Chemiczne - w tych synapsach komórki są od siebie oddalone o ok. 20 nm, między nimi powstaje szczelina synaptyczna.
Zakończenie neuronu presynaptycznego tworzy kolbkę synaptyczną, w której są wytwarzane neuroprzekaźniki (mediatory - przekazywane w pęcherzykach synaptycznych), które łączą się z receptorem, powodując depolaryzację błony postsynaptycznej.
Obecnie znanych jest ok. 60 związków, które pełnią funkcję mediatorów. Mediatorami pobudzającymi są np.: acetylocholina, noradrenalina, adrenalina, dopamina, serotonina, histamina.
Wśród poznanych mediatorów wyróżnia się neuroprzekaźniki pobudzające lub hamujące wzbudzanie potencjału czynnościowego.
Głównym neuroprzekaźnikiem hamującym jest kwas gamma-amino-masłowy (GABA). Pozostałe mediatory hamujące to: glicyna i peptydy opioidowe.
Patologia złącza nerwowo-mięśniowego
Botulizm
Zatrucie jadem kiełbasianym, botulizm (łac. Botulismus; z łac. botulus - kaszanka lub kiełbasa, rodzaj potrawy z surowego mięsa popularny wśród uboższych warstw ludności starożytnego Rzymu to zespół toksycznych objawów wywołany działaniem wytwarzanego przez Gram-dodatnią, beztlenową bakterię Clostridium botulinum jadu kiełbasianego na organizm.
Do zatrucia dochodzi drogą pokarmową (spożycie pokarmów zawierających toksynę), a w wyjątkowych przypadkach także w przebiegu zakażenia bakteryjnego rany (botulizm przyranny).
W przebiegu zatrucia występują 2 grupy objawów:
objawy ze strony przewodu pokarmowego, takie jak nudności, wymioty, biegunka, bóle brzucha
objawy toksycznego działania toksyny botulinowej
osłabienie, bądź porażenie różnych grup mięśni, charakterystyczne i łatwo zauważalne jest opadanie powiek, nadające twarzy senny wyraz, podwójne widzenie
Najczęściej źródłem zatrucia są konserwy, często mięsne, ale również jarzynowe czy rybne.
Bywają to często przetwory wytwarzane w warunkach domowych, lub przeterminowana lub niewłaściwie przechowywana żywność zakupiona w handlu.
W ciężkich przypadkach zatruć może dojść do zatrucia śmiertelnego (10-25%) z powodu:
niewydolności oddechowej
zachłystowego zapalenia płuc
zatrzymania akcji serca.
Botulina
Botulina jest syntetyzowana jako pojedynczy polipeptydowy łańcuch o masie ok. 150 kDa.
W tej formie ma ona niską toksyczność, dlatego jest cięta przez bakteryjną proteazę do dwóch łańcuchów: lekkiego (A) o masie 50 kDa oraz ciężkiego (B) o masie 100 kDa.
Te dwa łańcuchy połączone są mostkiem disiarczkowym.
Toksyny od A do F to neurotoksyny, które zaburzają neuroprzekaźnictwo w obwodowych synapsach cholinergicznych przez zahamowanie uwalniania acetylocholiny, powodując porażenie wiotkie.
Toksyna G jest jedyną toksyną, która nie jest związana z objawami chorobowymi.
Botulina nie powoduje odpowiedzi układu immunologicznego ponieważ dawka potrzebna do jego aktywacji jest już śmiertelna.
W minimalnych dawkach, botulina jest używana w dermatologii oraz w leczeniu bolesnych skurczy mięśni.
Komercyjnie dostępna jest pod nazwą Botox.
Wykorzystywane są tu głównie typ A oraz typ B tej toksyny.
Podanie małych dawek miejscowo do konkretnych mięśni twarzowych powoduje zablokowanie impulsów mięśniowych.
Osłabia to czasowo te mięśnie i wygładza niechciane zmarszczki.
Skutki uboczne - są przejściowe i nie występują u wszystkich, ale mogą dawać duży dyskomfort.
Należą tu przede wszystkim: mocne bóle głowy, opadające powieki czy krwiaki w miejscu iniekcji.
Dodatkową wadą jest konieczność ponownej aplikacji po ok. 6 miesiącach oraz wysoka cena zabiegu.