1. Wstęp
Od połowy lat siedemdziesiątych naszego stulecia zmienił się pogląd większości badaczy i terapeutów na cele i formy leczenia chorób psychicznych. Niezbędnymi elementami procesu terapeutycznego we współczesnym modelu leczenia są : farmakoterapia, psychoterapia, rehabilitacja i utrzymywanie kontaktu terapeutycznego między osobą chorującą, a osobami ją leczącymi. Farmakologiczne leczenie zmniejsza natężenie istniejących objawów, a także obniża prawdopodobieństwo ich pojawienia się w przyszłości. Oddziaływania psychoterapeutyczne oraz rehabilitacyjne usprawniają społeczne funkcjonowanie, natomiast działania podtrzymujące więzi między chorymi, a osobami dla nich znaczącymi przyczyniają się do znacznego obniżenia wskaźników nawrotów choroby. W swojej pracy będę zajmowała się zagadnieniem psychoedukacji oraz rolą pielęgniarki psychiatrycznej w edukacji pacjenta z problemami psychicznymi.
2. Czym jest psychoedukacja.
Psychoedukacja jest formą oddziaływań psychospołecznych w zakresie zmian stereotypu społecznego i radzenia sobie z choroba psychiczną, w zakresie konieczności leczenia farmakologicznego, zmniejszenia częstości nawrotów choroby i wydłużenia okresów remisji realizowaną zarówno wobec chorego jak i jego rodziny. Często dotyczy pacjentów ze schizofrenią, depresją, chorobą afektywną dwubiegunową, lękiem, zaburzeniami odżywiania czy osobowości jak również w toku uczenia pacjentów jak radzić sobie z chorobą somatyczną.
3. Przykłady postaw utrudniających współpracę.
Pacjent nie widzi potrzeby leczenia, stosuje mechanizmy obronne (wypieranie, zaprzeczanie), rodzina zaprzecza chorobie.
Celem psychoedukacji jest przyspieszenie procesu leczenia, zapobieganie nawrotom choroby. Korzyści, jakie wynikają z edukacji chorego, to efekty terapeutyczne, środowiskowe i ekonomiczne.
4. Czynniki wpływające na efektywność psychoedukacji:
• struktura organizacyjna placówki:
- specyfika oddziału psychiatrycznego, okres pobytu pacjenta, faza choroby, opieka poszpitalna, przygotowanie personelu;
• osoba adresata programu (zasoby pacjenta):
- możliwości poznawcze,
- poziom krytycyzmu,
- postawa osoby leczonej i rodziny (gotowość poznawcza), wiara w możliwość zmiany i życia z chorobą.
Istotne znaczenie w realizacji programów edukacyjnych ma postawa edukatora, w tym: kompetencje, szacunek do osoby, empatia, znajomość pacjenta i jego kontaktów w rodzinie, preferowany system wartości oraz postawa wobec autorytetów. Konieczna jest podstawowa znajomość technik z zakresu prowadzenia grupy.
5. Szczegółowe cele psychoedukacji:
nauka samoobserwacji, rozpoznawania objawów,
nauka o działaniu leków, objawach ubocznych i zasadach kuracji lękowej,
nauka o sposobie radzenia sobie w kryzysie,
nauka radzenia sobie w społeczeństwie,
wyposażenie w umiejętności interpersonalne,
akceptacja i umiejętność życia z chorobą,
zwiększenie motywacji do leczenia, wydłużenie remisji, zmniejszenie kosztów leczenia, skrócenie hospitalizacji,
rozbudowanie systemu wsparcia,
uruchomienie własnych zasobów.
6. Formy psychoedukacji:
indywidualne,
grupowe - sami pacjenci, sami członkowie rodzin lub rodzina z pacjentem:
grupa do 15 osób,
- ważny dobór osób ze względu na rodzaj zaburzeń oraz czas trwania
choroby,
- formy zajęć edukacyjnych - wykłady, seminaria,
okres trwania 8-10 sesji (każda na określony temat),
udzielamy choremu informacji, proponujemy rozwiązania,
- rozpoczęcie zajęć powinno nastąpić w krótkim czasie po ustąpieniu objawów wytwórczych.
7. Przebieg spotkania:
wstęp - poznanie nastroju w grupie, podsumowanie poprzedniego spotkania,
realizacja tematu,
rekapitulacja.
Na pierwszym spotkaniu oraz po cyklu spotkań można zawrzeć z grupą kontrakt (sojusz terapeutyczny), a także przeprowadzić ankietę wstępną. Rozpoczynamy od poznania pacjenta m.in. przez wywiad, który pozwala nam rozpoznać występujące objawy, subiektywne przeżywanie choroby, funkcjonowanie w rodzinie, problemy i poziom krytycyzmu, motywację do leczenia oraz zdolność procesów poznawczych.
W psychoedukacji istotny jest właściwy dobór grupy - osoby muszą mieć do siebie zaufanie. Prowadzący powinien dążyć do przełamania bariery, aby chory nie tkwił w przekonaniu, że inni nie potrafią zrozumieć jego problemów. Należy zapewnić trwałość, operacyjność wiedzy, by pacjent mógł ją wykorzystać.
U niektórych pacjentów może wystąpić tendencja do wykorzystania zdobytej wiedzy w niewłaściwym celu, np. utwierdzenia się w chorobie albo wykorzystania pobytu w szpitalu jako „sposobu na życie"
Oddziaływania psychoedukacyjne prowadzone są jako ustrukturalizowane zajęcia treningowe oraz grupy dyskusyjno-zajęciowe.
Grupy dyskusyjno-zajęciowe są jedną z form psychoterapii podtrzymującej, w której poruszane są problemy wynikające z realnych sytuacji i bieżących trudności pacjentów. Terapeuci kładą szczególny nacisk na rozwijanie mocnych stron chorego, a nie na skupianiu uwagi na jego słabościach i patologii.
Trening aktywnego udziału we własnym leczeniu farmakologicznym ma przygotować pacjenta do trwałego i aktywnego współdziałania z personelem medycznym w farmakoterapii, co w konsekwencji wpłynie na zwiększenie dokładności w przestrzeganiu zaleceń lekarskich dotyczących leczenia farmakologicznego.
Trening obejmuje cztery zasadnicze zagadnienia:
Korzyści wynikające z przyjmowania neuroleptyków.
Zasady samodzielnego przyjmowania leków i ocena ich działania.
Rozpoznawanie objawów ubocznych i przeciwdziałanie im (zdarza się, że objawy psychotyczne mylone są z działaniem niepożądanym niektórych leków psychotropowych, co może istotnie wpływać na współpracę w zakresie ich przyjmowania oraz na nastawienie rodziny pacjenta do terapii).
4. Umiejętność negocjowania z lekarzem spraw związanych z własną farmakoterapią.
Trening rozpoznawania wczesnych objawów choroby ma nauczyć pacjenta sposobów zapobiegania objawom choroby lub minimalizowania ich nasilenia. Kluczową rolę odgrywa tutaj umiejętność rozpoznawania objawów przepowiadających nawrót psychozy.
W czasie zajęć chorzy uczą się:
identyfikować objawy ostrzegające przed nawrotem choroby, prowadzić ich obserwację oraz budować swój system wsparcia w sytuacji pogarszania się samopoczucia psychicznego;
konstruktywnych zachowań w okresie nasilania się objawów prodromalnych;
rozpoznawać objawy chroniczne i zapobiegać ich negatywnemu wpływowi na funkcjonowanie w życiu codziennym.
Uczestnicy treningu poznają również zagrożenia wynikające z przyjmowania alkoholu
i narkotyków oraz ćwiczą umiejętność odmowy ich przyjmowania, gdy inne osoby starają się je do tego nakłonić.
Terapeuci w trakcie obu powyższych treningów w każdym zakresie tematycznym posługują się siedmiostopniową procedurą, przedstawioną w poniższym schemacie.
Schemat postępowania w każdym z zakresów tematycznych:
1. Wprowadzenie: przedstawienie tematu oraz zakresu ćwiczonych umiejętności, wzmocnienie zainteresowania i motywacji pacjentów do aktywnego uczestnictwa w procesie uczenia.
2. Demonstracja wideo, pytania i odpowiedzi: prezentacja scenek wideo przedstawiających zastosowanie poszczególnych umiejętności, zadawanie pytań dotyczących treści zaprezentowanej scenki.
3. Odgrywanie ról: ćwiczenie i utrwalanie poznawanych umiejętności.
4. Dobór niezbędnych środków: dyskusja na temat sposobów zdobywania środków niezbędnych do wykorzystania nowych umiejętności.
5. Nieoczekiwane problemy: rozwiązywanie trudnych sytuacji wynikających z zastosowania zdobytych umiejętności w życiu codziennym.
6. Ćwiczenia w warunkach naturalnych: ćwiczenie umiejętności w życiu codziennym ( z pomocą trenera).
7. Zadania domowe: wypełnianie zadań poza treningiem (bez pomocy terapeuty).
Efektywność zajęć wyraża się: zrozumieniem istoty choroby, większą wrażliwością na zmiany w nasileniu objawów, wiedzą, gdzie i w którym momencie szukać profesjonalnej pomocy.
Czynniki wpływające na efektywność treningu:
wysoki poziom wiedzy terapeuty na temat istoty choroby, jej przebiegu
oraz sposobów leczenia;
akceptacja przez pacjentów przewlekłego charakteru choroby;
akceptacja tego, że trening może jedynie zmniejszyć ryzyko ponownego nawrotu choroby, ale nie gwarantuje całkowitego wyleczenia.
„Program powrotu do społeczeństwa" obejmuje:
prowadzenia rozmowy;
rozwiązywania trudnych sytuacji międzyludzkich;
aktywnego uczestnictwa we własnym leczeniu; radzenia sobie z objawami choroby.
8. Rola pielęgniarki w edukacji.
• zadania wychowawcze:
- przekazanie informacji o zdrowiu psychicznym oraz zasadach higieny psychicznej,
- zapoznanie z czynnikami, które mają niekorzystny wpływ na psychikę, np. stres, czynniki patogenne w rodzinie, środowisku, trybie życia itp.,
- wskazanie możliwości radzenia sobie w sytuacjach zagrażających zdrowiu psychicznemu,
- kształtowanie zachowań zdrowotnych przez wskazywanie szkodliwości nałogów,
- kształtowanie pozytywnych relacji międzyludzkich,
- wskazanie sposobów rozładowywania napięć;
• zadania wynikające z funkcji ekspresyjnej:
- zmniejszanie napięcia psychicznego przez aktywne słuchanie,
- dodawanie otuchy,
- wzmacnianie słabych stron,
- motywowanie do działania na rzecz zdrowia psychicznego;
• zadania wynikające z modelu psychoprofilaktyki:
- profilaktyka I stopnia - kształtowanie postaw społecznych w kierunku lepszego przystosowania jednostki do rozwiązywania konfliktów i stresów w życiu, a jednocześnie rozwoju tolerancji wobec różnorodności zachowań,
- profilaktyka II stopnia - wczesne wykrywanie zaburzeń psychicznych i pomoc jednostkom w redukowaniu wpływów różnych stresów, np. działalność psychoedukacyjna w środowisku dzieci i młodzieży,
- profilaktyka III stopnia - zapobieganie nawrotom zaburzeń psychicznych,
np. działalność psychoedukacyjna w oddziałach, szpitalnych i poradniach specjalistycznych.
9. Udział pielęgniarki w kompleksowym leczeniu
Współczesna psychiatria, bazując na holistycznej koncepcji człowieka i realizując ideę kompleksowego leczenia, stwarza nowe obszary badań dla wszystkich członków zespołu terapeutycznego. Niezbędny staje się zatem udział pielęgniarki w : promocji zdrowia psychicznego, profilaktyce zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania, procesie diagnostyczno-terapeutycznym oraz rehabilitacji osób po kryzysie psychicznym.
Twórcze pielęgnowanie wymaga pewnych predyspozycji zarówno intelektualnych, jak i charakterologicznych. Działania poznawcze w pracy pielęgniarki umożliwiają takie cechy, jak: samodzielność i wnikliwość obserwacji, twórcza wyobraźnia, refleksyjność, aktywność poznawcza, samodzielność intelektualna i zdolność uczenia się. Z kolei główne cechy osobowościowe decydujące o postawie twórczej to: niezależność, oryginalność, otwartość, odwaga, wytrwałość, odporność, odpowiedzialność, samokrytycyzm, tolerancyjność i wysokie poczucie własnego „ja”.
Pielęgniarka wykorzystując zarówno wiedzę psychiatryczną, jak i pedagogiczną, psychologiczną, socjologiczną oraz stosując obserwacje ukierunkowaną na formy aktywności życiowych pacjenta: rozpoznaje deficyty w zakresie tych aktywności i rozpoznaje ich przyczyny; określa problemy chorego i ustala główne oraz szczegółowe cele, do których osiągnięcia będzie dążyć wraz z pacjentem, jego rodziną i zespołem terapeutycznym; opracowuje plan opieki (interwencji), czas i sposoby oceny ich skuteczności; ocenia efekt końcowy, w razie konieczności modyfikuje plan działania, dostosowując go do zmieniających się możliwości oraz sytuacji zdrowotnej i społecznej chorego.
W trakcie trwania interwencji pielęgniarka: skutecznie komunikuje się z chorym oraz całym zespołem terapeutycznym, dbając o respektowanie praw pacjenta; stosując psychoterapię podtrzymującą, wspiera emocjonalnie chorego w trudnych dla niego sytuacjach poprzez akceptację jego osoby i nietypowych zachowań, autentyczność, empatię; stwarza poczucie bezpieczeństwa i buduje zaufanie; stwarza takie warunki, które sprzyjają podejmowaniu zadań i ról społecznych poprzez zastosowanie się do zasad społeczności terapeutycznej i treningów umiejętności; udziela pozytywnych wzmocnień; bierze udział we wszechstronnej terapii realizowanej wobec chorego metodami biologicznymi, socjo-
i psychoterapeutycznymi.
Z uwagi na to, że większość chorób psychicznych ma przebieg przewlekły, remitujący, w kompleksowym planie długofalowej opieki pielęgniarka nie może pominąć udziału rodziny, która z jednej strony jest narażona na stres i negatywne emocje związane z chorobą psychiczną (lęk, poczucie bezradności i niekompetencji), a z drugiej, w istotny sposób kształtuje wartość i jakość doświadczenia choroby. Pielęgniarka rozpoznaje sytuacje rodzinną, reakcje emocjonalne na występujące zaburzenia psychiczne, problemy związane ze zmienionym zachowaniem, ocenia zasoby naturalnego wsparcia. Poprzez obecność, ofiarowanie siebie, odzwierciedlenie uczuć i rzetelną informację ułatwia akceptację choroby oraz wypracowanie konstruktywnych sposobów radzenia sobie z nią w życiu codziennym.
10. Podsumowanie.
Reasumując, pielęgniarka psychiatryczna to:
- partner w relacji z chorym i jego rodziną - co wynika z upodmiotowienia chorego i rozszerzenia pojęcia pacjent na najbliższe społeczne otoczenie chorego przy zachowaniu indywidualizacji w pielęgnowaniu;
- członek zespołu terapeutycznego - dzięki bezpośredniej i uczestniczącej obserwacji skupionej wokół codziennych zajęć chorego sukcesywnie uzupełnia i wzbogaca wiedzę o nim, a także współpracuje w realizacji celów kompleksowej terapii i rehabilitacji;
- członek społeczności terapeutycznej - zwracając uwagę na respektowanie jej zasad, przyczynia się do budowania terapeutycznej atmosfery oddziału;
- profesjonalistka w dziedzinie promocji zdrowia psychicznego i profilaktyki zaburzeń psychicznych w różnych środowiskach.
Bibliografia:
Wilczek-Różyczka E., Podstawy pielęgniarstwa psychiatrycznego, Wyd. Czelej, Lublin 2007r.
Wilczek-Różyczka E, Komunikowanie się z chorym psychicznie, Wyd. Czelej/PZWL, Lublin 2007r.
Kurpas D., Miturska H., Kaczmarek M., Podstawy psychiatrii dla studentów pielęgniarstwa, Wyd. Continuo, Warszawa 2009r.
Bilikiewicz A., Psychiatria, Wyd. Lekarskie PZWL , Lublin 2010r.
Heitzman J., Psychiatria, Wyd. Lekarskie PZWL, Lublin 2010r.
Spis treści:
1. Wstęp……………………………………………………………………………………str. 1 2. Czym jest psychoedukacja……………………………………………………….……...str. 1 3. Przykłady postaw utrudniających postawę……………………………………………...str. 1 4. Czynniki wpływające na efektywność psychoedukacji……………………………….str. 1-2 5. Szczegółowe cele psychoedukacji………………………………………………………str. 2 6. Formy psychoedukacji…………………………………………………………………..str. 2 7. Przebieg spotkania……………………………….……………………………………str. 3-5 8. Rola pielęgniarki w edukacji…………………..………………………………………..str. 5 9. Udział pielęgniarki w kompleksowym leczeniu………………………………………str. 6-7 10. Podsumowanie………………………………..………………………………………..str. 7
8