Typ: STAWONOGI - Arthropoda
Podtyp: Skorupiaki - Crustacea
Gromada: Szczękonogi - Maxillopoda
Podgromada: Wąsonogi - Cirripedia
Gromada: Pancerzowce - Malacostraca
Rząd: Dzięsięcionogi - Decapoda
Rząd: Równonogi - Isopoda
Charakterystyka ogólna stawonogów:
Ponad milion gatunków (najwięcej bo około 950 000 gatunków to owady)
Większość środowisk dzięki licznym przystosowaniom fizjologicznym, biologicznym, anatomicznym, jak i dużej rozrodczości
Zdolność do diapauzy (obniżenia poziomu metabolizmu)
Długość życia od kilku dni do kilkudziesięciu lat
Szkielet zewnętrzny, utworzony z płytek ruchomo połączonych ze sobą (brak wora powłokowego)
10 cech wspólnych stawonogów:
1. Heteromoniczna budowa ciała - tworzenie tagm
2. Członowane parzyste odnóża
3. Szkielet zewnętrzny (ochrona + zaczep mięśni)
4. Obecność mięśni porzecznie prążkowanych tworzących pęczki
5. Hemocel - połączenie pierwotnej jamy ciała z wtórną
6. Układ krwionośny otwarty (serce to naczynie grzbietowe z bocznymi otworami - ostiami)
7. Brak orzęsionych nabłonków
8. Rozdzielnopłciowe (hermafrodytyzm rzadki)
9. Larwa w rozwoju osobniczym
10. Wzrost skokowy - linienia
Systematyka skorupiaków:
Skorupiaki niższe, członowce, podraczki (Entomostraca)
Gromada I: Branchiopoda (skrzelonogi)
Gromada II: Remipedia (łopatonogi)
Gromada III: Cephalocarida (podkowiastogłowe)
Gromada V: Ostracoda (małżoraczki)
Gromada IV: Maxillopoda (szczękonogi)
Skorupiaki wyższe, rakowce, pancerzowce (Malacostraca)
Gromada VI: Malacostraca (pancerzowce/skorupiaki wyższe)
Gromada I: Branchiopoda - skrzelonogi
Głównie słodkowodne (wody słonawe i słone)
wyraźna segmentacja - liczba segmentów zmienna od kilku do 50
Głowa + tułów (głowotułów) i odwłok
liczne odnóża dwugałęziste (lokomocja, oddychanie, funkcje pokarmowe)
filtratory
prymitywny układ nerwowy
przemiana pokoleń (jaja letni i zimowe u rozwielitek)
partenogeneza
wioślarki z przedstawicielem Rozwielitka (Daphnia)
Gromada II: Remipedia - łopatonogi
Około 10 gatunków (głównie Karaiby i Australia) odkryte w 1979
Brak oczu (jaskinie morskie), pływają grzbietem do dołu
brak larwy w rozwoju
głowa + maksymalnie 32 podobnie zbudowane segmenty
drapieżne
prymitywne lub uwsteczniona grupa siostrzana gromady Malacostraca (Godzilliognomus frondosus - wysoko uorganizowany system nerwowy)
Gromada III: Cephalocarida-podkowiastogłowe
9 gatunków (pierwsze odkrycia gatunków w 1955 roku)
2-4 mm
morskie (denne żyją w mule i pisku - duże głębokości)
ślepe - prymitywna budowa ciała
Głowa w kształcie podkowy czułki skrócone
Tułów (8s) na 7 pierwszych prymitywne dwugałęziste odnóża
Odwłok (11s) - furka
Obojnaki (hermafrodyty)
Gromada IV: Ostracoda - małżoraczki
2-3 mm długości (Gigantocypris agassizi 3 cm długości)
8 tyś. gatunków
segmentacja ciała zatarta
pancerz dwuklapkowy (więzadło po stronie grzbietowej + mięśnie zwieracze)
6-7 par odnóży (włącznie z odnóżami głowowymi)
furca
brak narządów oddechowych
układ nerwowy skondensowany i uproszczony.
Oczy naupliusowe (larwalne-proste) również u postaci dorosłych (rzadko złożone)
partenogenetyczne (rozdzielnopłciowe rzadkie)
jajorodne
larwa - pływik
5-8 stadiów larwalnych
wodne (wody słodkie i słone),
nieliczne lądowe (tropikalne obszary Afryki - Mesocypris terrestris)
filtratory
odżywiają się detrytusem, szczątkami roślinnymi i zwierzęcymi, glonami (np. okrzemkami)
skamieniałości przewodnie
Gromada V: Maxillopoda - szczękonogi
Rzędy
1. Ascothoracida - workowce
2. Cirripedia - wąsonogi - Pąkle (Balanus) , kaczenica (Lepas)
3. Branchiura - splewki - Splewka karpiowa (Argulus foliaceus)
4. Mystacocarida - wąsoraczki
5. Copepoda - widłonogi - Lernaea cyprinacea, Ergasilus sieboldi - raczek skrzelowy, Sphyrion lumpi , Oczlik (Cyclops)
6. Pentastomida - wrzęchy
(Tantulocarida) - tantulokarydy
V. Gromada: Malacostraca - pancerzowce (skorupiaki wyższe)
Cechy wspólne:
Stała liczba segmentów 21 (akron+5g, 8t, 7o)
karapaks - tarcza głowotułowiowa
ruchome oczy złożone osadzone na słupkach
pierwsza para czułków dwugałęzista
larwa żywik
V. Gromada: Malacostraca - pancerzowce (skorupiaki wyższe) rzędy:
1. Amphipoda - obunogi (Kiełż zdrojowy (Gammarus pulex))
2. Isopoda - równonogi (Prosionek szorstki (Porcellio scaber), Stonoga murowa (Oniscus asellus), Kulanka pospolita Armadillidium vulgare , Ośliczka wodna, ośliczka pospolita (Asellus aquaticus)
3. Euphausiacea - szczętki, eufazje (Kryl antarktyczny (Euphausia superba)
4. Decapoda - dziesięcionogi
Natantia (pływające) i Reptantia (kroczące)
lub:
długoodwłokowe (Macrura) - rak, krewetka, homar
krótkoodwłokowe (Brachyura) - krab
miękkoodwłokowe (Anomura) - pustelnik
Charakterystyka ogólna:
Około 50 tysięcy gatunków.
Tagmy: głowotułów i odwłok
Wyraźna segmentacja tułowia i odwłoka
U większości ciało pokryte pancerzem (karapaksem)
Stała liczba odnóży: protopodit, egzopodit i endopodit
Odnóża dwuczęściowe z wyjątkiem pierwszej pary czułków
Obecność mięśni zginaczy i prostowników działających antagonistyczne
Oskórek gruby - zbudowany z węglanu wapnia (lipochromy, melanofory)
Układ pokarmowy - część przednia i tylna z wyściółką chitynową, żołądek żujący z chitynowymi listewkami, jelito z gruczołem wątrobo-trzuskowym
Układ nerwowy: mózg: proto, deuto i tritocerebrum, obrączka okołoprzełykowa, zwój podprzełykowy, łańcuszek nerwowy brzuszny
Chemoreceptory (czułki)
Mechanoreceptory (włoski na odnóżach)
Narząd równowagi u podstawy czułków
Oczy złożone
Układ wydalniczy: amoniak przez powłoki ciała + narządy wydalnicze: przekształcona metanefrydia znajdujące się w gruczołach czułkowych lub i szczękowych (gruczoły biodrowe - koksalne)
Układ krążenia otwarty z hemolimfą i barwnikami oddechowymi: hemocyjanina i hemoglobina, serce z ostiami
Oddychanie (drobne cała powierzchnia ciała, większe skrzelami lub płucami odwłokowymi). Skrzela - epopodity powstają jako wyrostki protopoditów
Skrzela zlokalizowane na odnóżach tułowiowych i odwłokowych, u pancerzowców - komory skrzelowe
Lądowe = pseudotchawki zlokalizowane na gałęziach wewnętrznych odnóży
Rozdzielnopłciowe (nieliczne hermafrodytyczne)
Jądra i jajniki parzyste - workowate lub nieparzyste, drogi wyprowadzające parzyste
Zapłodnienie wewnętrzna (przekształcone odnóża)
Rozwój prosty lub złożony
larwa - nauplius (pływik) lub żywik
jaja często przyczepione do odnóży, albo rozwijające się w komorach lęgowych
Odnóża raka:
czułki (2 pary)
- antenule
- anteny
odnóża gębowe (6 par)
- żuwaczki
- szczęki (I i II pary)
- szczękonóża (I, II i III pary)
odnóża kroczne (5 par: 3 pary zakończone
szczypcami + 2 pazurkami)
odnóża odwłokowe (5-6 par) + telson
Rak błotny, rak stawowy, krawiec, długoszczypcowy (Astacus leptodactylus)
Rak rzeczny, szlachetny, szewc,szerokoszczypcowy (Astacus astacus)
Krewetka północna (pandaletka) (Pandalus borealis)
Homar amerykański (Homarus americanus)
Japoński krab pacyficzny (Macrocheira kaempferi)
Pustelniki
Typ: STAWONOGI - Arthropoda
Podtyp: Trylobitokształtne (Trilobitomorpha)
Gromada: trylobity (Trilobita)
Podtyp: Szczękoczułkowce (Chelicerata)
Gromada pajęczaki (Arachnida)
Gromada staroraki (Merostomata)
Gromada kikutnice (Pycnogonida)
Podtyp: Trylobitokształtne, trylobitowce (Trilobitomorpha)
wymarłe (paleozoik: od 544 do 250 milionów lat temu, od kambru do permu), morskie, przydenne (bentos, rzadko plankton), około 4 tysięcy gatunków
badania stratygraficzne - skamieliny przewodnie (podział kambru)
rodzaj Holmia kambr dolny
rodzaj Paradoxides kambr środkowy
rodzaj Olenus kambr górny
Od kilku centymetrów do 70 cm
metameria homonomiczna z odnóżami na wszystkich segmentach ciała, z wyjątkiem pierwszego i ostatniego
Gromada: Trylobity (Trilobita)
spłaszczone grzbietobrzusznie
z wyraźnie wyróżnioną częścią głowową (cephalon), tułowiową (thorax) i ogonową (pygidium)
wapienny pancerz grzbietowy
Podtyp: Szczękoczułkowce (Chelicerata)
Gromada: pajęczaki (Arachnida)
11 rzędów:
1. skorpiony (Scorpionida)
2. biczykoodwłokowce (Uropygi)
3. rozłupnogłowce (Schizomida)
4. tępoodwłokowce (Amblypygi)
5. głaszczkochody (Palpigradi)
6. pająki (Araneae)
7. kapturce (Ricinulei)
8. zaleszczotki (Pseudoscorpionida)
9. solfugi (Solifugae)
10. kosarze (Opiliones)
11. roztocze (Acarina)
Charakterystyka ogólna
Około 60 tys. gatunków
Drapieżne, pasożytnicze, wektory, szkodniki roślin, alergeny (Dermatophagoides pteronyssinus - Skórożarłoczek skryty)
większość gatunków ciepłe strefy klimatyczne z wyjątkiem pająków, roztoczy i kosarzy
Lądowe, wtórnie wodne
Rozmiary ciała: ok. 0,1 mm do 60 cm długości
Brak czułków i oczu złożonych
Tagmy:
Głowotułów (prosoma) bez segmentacji
akron (segment oczny) + 6 segmentów z odnóżami
wyjątek - rozłupnogłowce, głaszczkochody i solfugi - segmentowany
Odwłok (opisthosoma)
segmentowany - skorpiony
niesegmentowany - pająki
6-14 segmentów
U roztoczy zlewanie się tagm
6 par odnóży (2 pary gębowe: szczękoczułki i nogogłaszczki oraz
4 pary kroczne)
Szczękoczułki - chelicery: przed otworem gębowym: zakończone szczypcami lub pazurkami - funkcja pokarmowa
Nogogłaszczki - pedipalpy: leżą za otworem gębowym: wyrostki do żucia, funkcja zmysłowa i rozrodcza
Odnóża lokomotoryczne (I para funkcja dotykowa, I i II para wyrostki do żucia)
Oskórek cienki (lipidy, wosk) tworzony jest przez jednowarstwowy nabłonek
Gruczoły jadowe
roztocze: otwór gębowy
skorpiony: kolec jadowy, pająki: podstawa chelicer
zaleszczotki: podstawa pedipalpów
Gruczoły przędne - pająki, zaleszczotki i roztocze
Mózg (dwupęcherzykowy):
protocerebrum (unerwia oczy)
tritocerebrum (unerwia chelicery)
+ zwój podprzełkowy - całe ciało + układ nerwowy łańcuszkowy
Oczy na górnej części głowotułowia w liczbie 1-6 lub zredukowane (liczba i ich umiejscowienie są cechą systematyczną)
Oczy pająków można podzielić na dwie grupy: oczy dzienne (bez pigmentu) środek prosomy i nocne z pigmentem boki prosomy
Narządami dotyku są włoski, głównie na nogogłaszczkach - dotyk i ruch powietrza
Narządy szczelinowate - chemoreceptory występujące pojedynczo lub w grupach (narządy lirowate u pająków na udach i goleniach: narządy kinestetyczne „widzenie dotykiem”) - proprioreceptory odbierają informacje o napięciu poszczególnych części oskórka
Narządy węchowe zlokalizowane są na górnej stronie stopy
Smak odbierany jest przez komórki smakowe zgrupowane w bocznej ścianie gardzieli lub stopach
Układ pokarmowy pajęczaków składa się z jelita przedniego (otworu gębowego, gardzieli, przełyku - żołądka) jelita środkowego (z gruczołem wątrobowo-trzustkowym) oraz jelita tylnego - odbytu
Nadtrawianie pokarmu - pobierane frakcji płynnej
Oddychanie:
tchawki (kapturce, zaleszczotki, solfugi, kosarze, roztocze)
płucotchawki (skorpiony, biczykoodwłokowce, rozłupnogłowce, tępoodwłokowce)
Głaszczkochody i niektóre roztocze oddychają całą powierzchnią ciała
U pająków tchawki i płucotchawki
Płucotchawki - 8spód opistosomy (1-4 pary) - u pająków (1-2 pary)
Tchawki sitowe jako pęki nierozgałęzionych wpukleń w pokryciu ciała u pająków (1 rzadko 2 pary)
Stima i tenidia
Układ krwionośny różnie zbudowany, otwarty
Obecność płucotchawek - system naczyń jest liczny
Obecność tchawek - system naczyń zredukowany
Hemocjanina rozpuszczona w osoczu
Serce w odwłoku (u większości roztoczy serce zredukowane lub układ krwionośny nie występuje)
Układ wydalniczy - Cewki Malpighiego (substancją wydalaną jest guanina)
Parzyste gruczoły koksalne (biodrowe) w głowotułowiu połączone z pęcherzem, mają ujście u podstawy tylnych odnóży - formy młodociane
Układ rozrodczy:
Gonady parzyste lub nieparzyste
drogi wyprowadzające parzyste
narząd kopulacyjny: u kosarzy i niektórych roztoczy
u innych do przenoszenia spermy (spermatofory) służą najczęściej chelicery lub pedipalpy
Otwory płciowe III segment odwłoka
Rozdzielnopłciowe
Zapłodnienie głównie wewnętrzne
Jajorodne lub żyworodne (skorpiony)
Rozwój prosty
Rozwój złożony - roztocze, zaleszczotki, kapturnice
Dymorfizm płciowy wyraźny
Kanibalizm
Rząd 1. skorpiony (Scorpionida)
Najstarsze stawonogi lądowe (sylur), 600 gatunków
Żyją głównie w klimacie gorącym, suchym
1909 gatunków, z czego ok. 50 gatunków dysponuje na tyle silnym jadem, aby zagrozić życiu bądź zdrowiu dorosłego człowieka
13 do nawet ponad 180 mm (Pandinus imperator - skorpion cesarski)
Głowotułów (7 segmentów) (postać tarczy, 1 para oczu większych i 2-5 par oczu mniejszych)
Odwłok (przedodwłok (8s) i zaodwłok (6s))
Szczękoczułki małe szczypcowate, nogogłaszczki duże, trójczłonowe zakończone kleszczami, nawiązują budową do ostrogonów
4 pary odnóży krocznych, zakończone pazurkami
Przedodwłok:
I s. otwór płciowy zakryty wieczkiem genitalnym
II s. grzebienie są zmodyfikowanymi odnóżami - funkcja zmysłowa
III-VI - cztery pary stigm prowadzące do płucotchawek
Zaodwłok: w ostatnim segmencie znajduje się odbyt, zakończony jest telsonem z kolcem jadowym
Zdolność hibernacji i estywacji
Spermatofory
Żyworodne, opieka samic nad potomstwem
Rząd 2. Biczykoodwłokowce (Uropygi) (Thelyphonida)
3 rodziny i 19 rodzajów i około 100 gatunków
Ciepłe strefy klimatyczne, nocne (głównie środowiska o dużej wilgotności, gleba, ściółka)
U samców z ostatniego segmentu wyrasta długi biczyk
Szczękoczułki dwuczęściowe, z pazurem
Nogogłaszczki długie, masywne, trójczłonowe
W odwłoku gruczoły obronne wydzielina wyrzucana do 30 cm (głównie kwas octowy)
Rząd 3. Rozłupnogłowce (Schizomida)
Ponad 200 gatunków
Drobne (do 3 mm długości),
Ciepłe strefy klimatyczne
Żyją pod kamieniami w ściółce (ślepe)
I para odnóży krocznych długa - funkcja zmysłowa
Rząd 4. Tępoodwłokowce (Amblypygi)
Ponad 130 gatunków
Ciepłe strefy klimatyczne,
nocne
Wielkość do 5 cm długości,
I para odnóży krocznych długa - funkcja zmysłowa (np. u gatunku 5cm, może osiągać nawet 25 cm)
W odwłoku gruczołu obronne
Rząd 5. Głaszczkochody (Palpigradi)
Około 80 gatunków
Głównie ciepłe strefy klimatyczne (kilka gatunków w płd. Europie)
Małe (do 3 mm długości)
ślepe, cienki oskórek, oddychają całą powierzchnią ciała.
Na ostatnim segmencie odwłoka biczyk, podobny jak u biczykoodwłokowców.
Nogogłaszczki zbudowane jak odnóża kroczne, nie ma na nich wyrostków do żucia i służą do chodzenia.
Rząd 6. Pająki (Araneae)
Najliczniejszy rząd pajęczaków (około 36 tys. gatunków)
2 podrzędy ze 106 rodzinami
typowo lądowe
od 0,5 mm do 12 cm długości i do około 32 cm rozstawu odnóży
Często samice są większe od samców
Głowotułów i odwłok połączone są z przekształconym segmentem odwłoka, tzw. stylikiem
Głowotułów okryty grubym oskórkiem, pokrytym dodatkowo oskórkowymi włoskami
Odwłok miękki, pokryty cienkim oskórkiem; powstał ze zrośnięcia 12 segmentów (ślady pierwotnej segmentacji są widoczne tylko u niektórych gatunków)
W tylnej części odwłoka kądziołki przędne
Odnóża: na głowotułowiu 6 par odnóży, w tym 4 pary krocznych
Szczękoczułki masywne, dwuczłonowe, zakończone ruchomym pazurem, do którego uchodzi przewód gruczołu jadowego
Nogogłaszczki podobne do odnóży lokomocyjnych, zakończone pazurkami
Układ krwionośny otwarty
Układ oddechowy: płucotchawki i tchawki
Układ nerwowy skoncentrowany, z dwuczęściowym mózgiem; narządy zmysłów dobrze rozwinięte; oczy proste; włoski czuciowe
Układ pokarmowy: końcowa część jelita przekształcona w żołądek ssący; obecność gruczołu trzustkowo- wątrobowego
Układ wydalniczy: gruczoły biodrowe i cewki Malpighiego
Układ rozrodczy: gonady parzyste; czasem nieparzyste; zapłodnienie wewnętrzne
Gruczoły jadowe leżą u podstawy szczękoczułków, produkują jady hemolityczne i jad neurotoksyczne
Większość samców ptaszników posiada haki, a wszystkie bulbusy. Haki umiejscowione są na pierwszej parze odnóży krocznych, a dokładniej na goleniach. Służą do podtrzymywania samicy w czasie kopulacji.
Bulbusy to narządy usytuowane na zakończeniach nogogłaszczek, przechowywane jest w nich nasienie. Samiec napełnia bulbusy niedługo po przejściu ostatniej linki i po każdej kopulacji. Stwierdzenie występowania bulbusów u ptasznika jest wyznacznikiem dojrzałości.
Rząd 7. Kapturce (Ricinulei)
Około 60 gatunków w jednej rodzinie
Głównie ciepłe strefy klimatyczne
Ślepe
Żyją w ściółce i szczelinach skalnych
Obecność dużej ruchomej płytki zasłaniającej otwór gębowy i szczękoczułki, które są zakończone przydatkami w kształcie szczypiec.
Nogogłaszczki krótkie zakończone szczypcami
Larwy kapturców posiadają 3 pary odnóży lokomotorycznych.
Rząd 8. Zaleszczotki (Pseudoscorpionida)
2 podrzędy i 25 rodzin, około 2500 gatunków (w Europie około 450, w Polsce 40).
Głównie ciepłe strefy klimatyczne
Drobne (od 1-8 mm długości),
Żyją pod kamieniami, w ściółce, w strefie odpływu oraz w starych księgozbiorach.
Szczękoczułki dwuczłonowe, zakończone szczypcami. Z gruczołami przędnymi, a ponadto grzebieniaste struktury służące do oczyszczania otworu gębowego.
Nogogłaszczki duże, z ujściem gruczołów jadowych.
Odnóża kroczne zaopatrzone w podwójne pazurki i przylgi.
Głowotułów- jednolity
Brak zaodwłoka, odwłok jest szerszy niż głowotułów segmentowany, złożony z 12 segmentów.
Rząd 9. Solfugi (Solifugae)
Około 1000 z 12 rodzin
Ciepłe strefy klimatyczne, głównie nocne (w Australii nie występują).
0,6 a 6 cm długości
Ciało składa się z krótkiego głowotułowia, 2 segmentów tułowiowych i odwłoka złożonego z 11 segmentów (segmenty tułowia zaliczane są do niejednolitego głowotułowia)
Na głowotułowiu szczękoczułki, nogogłaszczki i 1 para odnóży krocznych.
Nogogłaszczki funkcje pokarmowe (niewielkie wyrostki służące do żucia, przytrzymywanie ofiary) oraz lokomocja)
Na tułowiu występują 3 pary odnóży krocznych. Pierwsza para odnóży lokomocyjnych pełni funkcje dotykowe.
Odnóża kroczne zbudowane z większej liczby segmentów niż u pozostałych pajęczaków.
Na odnóżach ostatniej pary znajdują się narządy zmysłowe.
Narządy zmysłów rozwinięte: oczy proste, włoski czuciowe i narządy czuciowe w odnóżach.
Tchawki
Cewki Malpighiego i gruczoły biodrowe.
Rząd 10. kosarze (Opiliones)
Szeroki głowotułów całą średnicą przylega do odwłoka - ciało kuliste
Bardzo długie odnóża - zjawisko autotomii
Gruczoły produkujące substancje odstraszające o zapach kwasu octowego (boki głowotułowia)
Rząd 11. roztocze (Acari)
Około 30 tys. gatunków (akarologia)
Wszystkie strefy klimatyczne
Od mikroskopijnych do 3-centymetrowych (kleszcze)
Saprofagi, pasożyty
Segmentacja ciała zatarta, ciało zbudowane z 13 segmentów.
Gnatosoma - część gębowa (brzuszna strona 3 pierwszych segmentów głowotułowia) i idiosoma
Gnatosoma (szczękoczułki, nogogłaszczki, rostrum)
Szczękoczułki służą do pobierania pokarmu; mogą tworzyć szczypce, narząd tnący lub pazur.
Nogogłaszczki różnie zbudowane
galasy
Odnóża lokomocyjne 1-4 par (u larw 3 pary)
Oskórek czasem cienki lub bardzo rozciągliwy
Oczy proste, czasem uwstecznione lub całkowity brak
Narząd Hallera kleszczy
Brak serca
Układ pokarmowy trzyodcinkowy, o złożonej budowie
Tchawki lub wymiana przez powierzchnię ciała
Cewki Malpighiego; gruczoły biodrowe.
Układ rozrodczy parzyste gonady i przewody wyprowadzające; u samic wielu gatunków występuje pokładełko; u samców niektórych gatunków narząd kopulacyjny
Demodex canis - Nużeniec psi
Demodex cati - Nużeniec koci
Demodex bovis - Nużeniec bydlęcy
Demodex ovis - Nużeniec owczy
Demodex caprae - Nużeniec kozi
Demodex phylloides - Nużeniec świński
Demodex equi - Nużeniec koński
Demodex cuniculi - Nużeniec króliczy
Demodex folliculorum - Nużeniec ludzki
Kleszcz pospolity - Ixodes ricinus
Dermacentor variablis
Obrzeżek gołębień (Argas reflexus)
Ptaszyniec kurzy (Dermanyssus gallinae)
Varroa destructor (jacobsoni)
świeżbowce
szpeciele
Przędziorek chmielowiec
Rozkruszki
mechowce
Gromada staroraki (Merostomata)
4 gatunki żyjące współcześnie i około 500 gatunków kopalnych (powstały w sylurze),
7 par odnóży na głowotułowiu (piąta para do zagrzebywania się w piasku mórz),
Dzielone na 2 rzędy:
† wielkoraki (Eurypterida) - do 3 metrów długości, podobne do skorpionów
ostrogony (Xiphosura) - Skrzypłocze: wodne północno-wschodnie wybrzeża Ameryki Północnej, Zatoka Meksykańska i północno-wschodnie wybrzeża Azji (rzadkie wymierające)
Typ: Stawonogi - Arthropoda
Podtyp: Tchawkowce - Tracheata
Gromada: OWADY - Insecta
Podgromada: owady uskrzydlone - Pterygota
OWADY O PRZEOBRAŻENIU NIEZUPEŁNYM
Rząd: Ważki - Odonata
Rząd: Karaczany - Blattodea
Rząd: Modliszki - Manthodea
Rząd: Prostoskrzydłe - Orthoptera
Rząd: Pluskwiaki różnoskrzydłe - Hemiptera
Rząd: Pluskwiaki równoskrzydłe - Homoptera
Rząd: Wszy - Anoplura
Rząd: Wszoły - Mallophaga
OWADY O PRZEOBRAŻENIU ZUPEŁNYM
Rząd: Chrząszcze - Coleoptera
Rząd: Błonkoskrzydłe - Hymenoptera
Rząd: Pchły - Siphonaptera
Rząd: Dwuskrzydłe - Diptera
Rząd: Motyle - Lepidoptera
Jednogałęziowce (Uniramia)
Tchawkowce (Tracheata)
Tchawkowce właściwe (Eutracheata)
Charakterystyka ogólna tchawkowców:
Tagmy: głowa i tułów (wije) lub głowa, tułów i odwłok (sześcionogi), cefalizacja, wyraźna segmentacja odwłoka
1 para czułków (antennae)
różne typy aparatów gębowych
Tchawki (brak wymiana gazowa całą powierzchnią ciała) wodne: tchawki lub skrzelotchawki, larwy: skrzelotchawki)
Lądowe (pierwotnie lub wtórnie wodne)
Uproszczenie układu krwionośnego, otwarty, krew bezbarwna
Specjalizacja odnóży
Układ nerwowy dobrze rozwinięty, wzrok
Jama ciała zawiera tzw. ciało tłuszczowe
Narządy wydalnicze - cewki Malpighiego
Rozdzielnopłciowe
Zapłodnienie wewnętrzne
Rozwój złożony (hemimetabolia lub holometabolia) lub prosty
Wije
Pareczniki (Chilopoda)
Głowa i tułów (spłaszczone grzbietowo-brzusznie)
W okolicy oczu narządy skroniowe (Tömösvary'ego) odpowiedzialne za recepcję stopnia wilgotności
Na każdym segmencie ciała 1 para odnóży krocznych siedmioczłonowych (3 ostatnie brak)
Gruczoły: jadowe (szczękonóża), przędne (okolica odbytu), świecące
Lithobius forficatus - wij drewniak
Skolopendra olbrzymia (Scolopendra gigantea)
Dwuparce (Diplopoda)
2 pary odnóży na każdym segmencie
krocionogowate (Julidae)
skulicowate (Glomeridae) Glomeris marginata - Skulica obrzeżona
węzławcowate (Strongylosomidae) Węzławiec walcowaty (Strongylosoma stigmatosum)
strzępnicowate (Polyxenidae) Strzępnica (Polyxenus lagurus)
rosochatkowate (Polydesmidae) Polydesmus angustus
Skąponogi (Pauropoda)
500 gatunków (30 w Polsce) drapieżne, saprofity
Drobne do 2 mm. długości
Przebywają w miejscach o stałej wilgotności, pod kamieniami, w butwiejącym drewnie, wśród opadłych liści
Brak oczu złożonych, obecne oczy proste
Drobnonogi (Symphyla)
Nieliczna gromada, glebowe - detrytofagi (martwa materia organiczna)
Drobne do 2-10 mm
Ślepe
Owady
1 mln gatunków (75% świata zwierzęcego)
wszystkie środowiska, wtórnie wodne, lot
0,25 mm do ponad 350 mm
olbrzymie znaczenie w ekosystemach, pasożyty, wektory pasożytów, komensale
znane ze skamieniałości karbońskich (ponad 300 mln lat temu)
Liczba segmentów do 21
głowa (caput) 6 segmentów
tułów (thorax) 3 segmenty
odwłok (abdomen) 6-12 segmentów
Głowa
prognatyczna (termity)
hipognatyczna (pasikoniki)
epistognatyczna (pluskwiaki)
Czułki
1 para
typy: szczeciniaste, paciorkowate, grzybkowate, piłkowane
zbudowane z wici, nóżki, trzonka i panewki czułkowej
Nieregularne ze szczecinką (mucha)
Buławkowate (motyle)
Maczugowate (chrząszcze)
Szczeciniaste/ niteczkowate rybiki, karaczany
Kolankowato załamane mrówki
Wachlarzowate chrząszcze
paciorkowate termity
grzebykowate ćmy
pierzaste ćmy
piłkowane chrząszcze
Aparaty gębowe:
Gryzący (warga górna, parzyste żuwaczki, szczęki I pary, warga dolna) wiele rzędów owadów + większość larw (pasikonik)
Kłująco-ssący (wszy, pchły, muchówki, pluskwiaki)
Ssący (łuskoskrzydłe)
Liżący (muchówki)
Gryząco-liżący (żądłówki)
Oczy
złożone - Oczy złożone, oczy mozaikowe, oczy fasetkowe
+ oczy proste - PRZYOCZKA (dorsalne i lateralne u larw)
Tułów
przedtułów, śródtułów i zatułów
odnóża (3 pary)
2 pary skrzydeł
Odnóża
kroczne (muchówki, błonkoskrzydłe, większość chrząszczy)
grzebne (turkuć podjadek)
pływne (pływak żółtobrzeżek, pluskolec pospolity)
skoczne (prostoskrzydłe, pchły)
bieżne (karaczany)
chwytne (ważki)
czepne (wszoły, wszy)
Biodro, krętarz, Udo, goleń, stopa
Skrzydła
Błoniaste
Pokrywy
Półpokrywy- (skrzydła I pary pluskwiaków różnoskrzydłych (Heteroptera). Zwykle w części nasadowej skórzaste, w końcowej błoniaste)
Rozpinacze
Przezmianki - Haltery (przezmianki, odpowiedzialne za kontrolę jakości lotu)
łuski
uwypuklenie powłok ciała (fałdy skórne), wzmocnione żyłkami, pokryte czasami włoskami lub łuskami służące owadom jako narząd lotu
Odwłok
Odwłok
Część pregenitalna (serce, przewód pokarmowy, gonady i ciało tłuszczowe)
Część genitalna (narządy rozrodcze i otwory płciowe)
Przydatki odwłokowe:
Lokomotoryczne
Oddechowe
Zmysłowe
Kopulacyjne
obronno-ochronne
Oskórek cienki - brak soli Ca
Liczne gruczoły:
Woskowe
Linienia (Versona)
Smarowe
Lakowe
Przędne
Wonne oraz allotroficzne (mleczko pszczół)
Układ pokarmowy
Jelito przednie (przełyk, gardziel, wole, żołądek żujący) i tylne z oskórkiem oraz środkowe z mikrokosmkami
Zastawki (kardialna, pyloryczna i rektalna)
Układ oddechowy
tchawki (przetchlinka - stigma, peritrema, tracheola) tenidia
Maksymalna liczba przetchlinek wynosi 20 (8 par przetchlinek tułowiowych i 2 pary odwłokowych).
Dyfuzja gazów przez stigmy - skurcze mięśni tułowia i odwłoka
Dyfuzja gazów pomiędzy płynem wypełniającym tracheole, a komórkami ciała
Worki tchawkowe - rezonatory
U wodnych skrzela oskórkowe (uwypuklenia ścian jelita tylnego) lub rurki teleskopowe
Skrzelotchawki u larw owadów wodnych (cienkościenne blaszki na odwłoku prowadzące do właściwych tchawek)
Jama ciała
hemolimfa + narządy wewnętrzne + ciało tłuszczowe
Układ krwionośny
Serce w odwłoku lub tułowiu-odwłoku podzielone na odcinki z zastawkami (średnio 8 par ostii u ważek 1 para)
Krew bezbarwna (amebocyty, leukocyty + komórki fagocytarne)
Czasami barwniki krwi: hemoglobina i erytrokruoryna
Układ wydalniczy
cewki Malpighiego od 2-150
Metabolity z jamy ciała przekształcane są w kwas moczowy
Układ dokrewny
Komórki neurosekrecyjne mózgu (hormon linienia - ekdyzon, juwenilny)
Rola hormonów (linienie, wzrost, diapauza, akacja serca, ruchy perystaltyczne jelit, gospodarka wodna)
Ponadto produkcja feromonów - bombykol u jedwabników - atraktant
Układ nerwowy
mózg trójpęcherzykowy), obrączka okołoprzełykowa + łańcuszek nerwowy brzuszny (w odwłoku 8-11 par zwojów)
Narządy zmysłu
Oczy proste i złożone
Mechanoreceptory (włoski czuciowe, kopułki, narządy bębenkowe - chrodotonalne - równowaga, słuchowe - tympanalne, narządy do wydawania dźwięków)
Chemoreceptory smakowe i węchowe (czułki, przysadki gębowe, stopy)
Rozmnażanie i rozwój:
Rozdzielnopłciowe
gonady parzyste
Hermafrodytyzm rzadki, partenogeneza częsta (przypadkowa, stała, cykliczna i geograficzna),
Poliembronia
Hemimetabolia!!
Holometabolia!!
Larwy:
polipodialne
oligopodialne (kampodeoidalne i erukoidalne)
Apodialne
Poczwarki:
Wolna (pupa libera)
Zamknięta (pupa obtecta)
Baryłkowata, bobówka (pupa coarctata)
Systematyka
Podgromada: owady bezskrzydłe (Apterygota)
pierwotny brak skrzydeł
drobne, miękkie ciało, szeroko rozprzestrzenione głównie glebowe oraz synantropijne
zmienna liczba segmentów odwłoka (6-12)
odwłok z przydatkami (odnóża szczątkowe, narządy czepne lub skoczne - widełki skokowe)
rozdzielnopłciowe
aparat gębowy typu gryzącego
rozwój prosty bez przeobrażenia lub z metamorfozę szczątkową
Rząd: przerzutki (Microcoryphia)
Rząd: rybiki (Zygentoma)
Owady o przeobrażeniu niezupełnym
ważki (Odonata)
stare filogenetycznie
długość ciała 2-17 cm, rozpiętość skrzydeł 2-18 cm
duże oczy złożone (nawet 40 tys. ommatidiów), 3 przyoczka
aparat gębowy typu gryzącego, drapieżne
dwie pary skrzydeł błoniastych z silnym użyłkowaniem
szybki lot (nawet 10 m/s)
polują w locie chwytając ofiary nogami zaopatrzonymi w sztywne szczeciny
czas życia imago - kilka miesięcy
larwy żyją w wodzie (od sześciu miesięcy do siedmiu lat)
larwy - warga dolna - maska, narząd chwytny
pokarm dla ryb
postacie dorosłe przenosiciele głównie przywr atakujących ptactwo wodne
jętki (Ephemeroptera)
długość ciała 3-40 mm
Okres życia larw długi (1-3 lat), imago krótko (jętka jednodniówka)
Związane ze środowiskiem wodnym (około 25 linień)
Typy larw
larwy grzebiące (wody wolno płynące lub stojące)
larwy pełzające (dno górskich strumieni)
larwy pływające (wody o bogatej roślinności)
Imago:
delikatna budowa ciała
Narządy gębowe zredukowane, przewód pokarmowy wypełniony powietrzem (areostat - ułatwia lot)
Skrzydła, dwie pary, przy czym przednie są nawet dwukrotnie większe niż tylne
Na końcu odwłoka: przydatki i nić końcowa
Karaczany, hełmce(Blattodea)
Tropikalne, synantropijne, nocne, wszystkożerne
Głowa zakryta mocnym przedpleczem
Czułki długie, cienkie, wieloczłonowe
I p.S twarda schitynizowana (półpokrywy)
II p.S błoniasta
Odnóża długie i smukłe, bieżne
Odwłok szeroki + cerci.
U samic pokładełko + zdolność do produkcji kokonów (ooteka)
W polsce (7 gatunków naturalnych, pozostałe zawleczone)
modliszki (Mantodea)
Głównie strefa tropikalna i subtropikalna.
W południowej polsce modliszka zwyczajna (mantis religiosa).
Drapieżne (kanibalizm)
Głowa ortognatyczna, ruchliwa, z dużymi oczami (przyoczka obecne)
Skrzydła błoniaste
Odnóża przedtułowia chwytne (wydłużone uda, żabkowane biodra i golenie)
U wielu gatunków ubarwienie kryptyczne
Płeć modliszek rozpoznaje się po segmentach na odwłoku (u samca 8, u samicy 6)
Jaja składane w kokonach
prostoskrzydłe (Orthoptera)
kosmopolityczne (roślinożerne, drapieżne i wszystkożerne)
głowa hipognatyczna
aparat gębowy typu gryzącego,
I p.s sztywne pokrywy
II p.s błoniaste (w czasie spoczynku ukryte pod przednimi)
u większości odnóża III pary - skoczne.
aparaty strydulacyjne (wytworzone przez pierwsze skrzydła lub tylne nogi i skrzydła) i tympanalne (obecne lub brak)
u samic pokładełko rzeczywiste (brak u turkuciowatych), u samców cerci
podrząd krótkoczułkowe (Caelifera): szarańczowate
podrząd długoczułkowe (Ensifera): pasikonikowate, turkuciowate, świerszczowate
straszyki (Phasmida)
duże rozmiary 1,5 cm do 35 cm
tropikalne i subtropikalne, roślinożerne, nocne, mało ruchliwe
aparat gębowy typu gryzącego
skrzydła obecne lub brak
mimetyzm
wyrostki rylcowate na odwłoku, u samic pokładełko
rozmnażanie płciowe (partenogenetyczne)
do rzędu straszyków (Phasmatidae - straszykowate i Phyllidae - liśćcowate
terrarystyka
Phthiraptera
w nowym ujęciu systematycznym obejmują 3 podrzędy:
wszy - Anoplura
wszoły bezgłaszczkowe -Ischnocera
wszoły głaszczkowe -Amblycera (Kadulski 2008)
wszy (Anoplura)
od 0,35 do 6 mm
Pasożyty zwierząt gospodarskich, wolno żyjących oraz człowieka (ssaki)
Charakteryzują się duża specyficznością w doborze żywiciela
Wtórnie bezskrzydłe (przystosowanie do pasożytniczego trybu życia)
Ciało spłaszczone grzbietobrzusznie, długości kilku milimetrów.
Oczy zredukowane lub ich brak
Stopy zakończone pazurem dostawanym do chwytania pojedynczych włosów żywiciela
Odżywiają się krwią, posiadają aparat gębowy kłujący - ssąco
Rozdzielnopłciowe
Jaja przyczepiane do włosów lub sierści żywiciela tzw. gnidy przyklejają do włosów (wylęg larw 6 dniach)
Rozwój z przeobrażeniem niezupełnym z trzema stadiami larwalnymi
W Polsce stwierdzono 34 gatunki
Wykazują dużą specyficzność do żywiciela
Przyczyna znacznych strat gospodarczych
wszoły (Mallophaga)
0,5-11 mm
wtórnie bezskrzydłe, pasożytnicze (wszołowica, wektory, żywiciele pośredni)
silnie spłaszczone grzbietowo-brzusznie
odnóża czepne
ciało pokryte gęsto włoskami oskórkowymi.
narządy gębowe typu gryzącego,
rozmnażanie płciowe (partenogenetyczne)
pasożyty ptaków i ssaków
odżywiają się piórami, włosami, złuszczonym naskórkiem, wydzielinami skóry oraz częściowo także krwią (piórojady, sierściojady)
trzy pary krótkich odnóży zaopatrzonych w pazurek
rozdzielnopłciowe
jaja przyczepiane do włosów lub piór żywiciela
rozwój z przeobrażeniem niezupełnym z trzema stadiami larwalnymi
wykazują mała specyficzność do żywiciela
pluskwiaki różnoskrzydłe (Heteroptera)
kosmopolityczne (lądowe i wodne)
głównie roślinożerne, drapieżne i wszystkożerne (szkodniki roślin)
pasożyty (Cimicidae)
silnie spłaszczone grzbietowo-brzusznie
I p.s - ze sklerytyzowaniem w części bazalnej, przy części końcowej, która jest błoniasta (półpokrywy)
II p.s - błoniasta (redukcje skrzydeł)
gruczoły zapachowe (substancje cuchnące)
aparat gębowy typu kłująco-ssącego, gryzącego
odnóża kroczne
zimują postacie imago
dziubałek - walka biologiczna (roztocze)
pluskwiaki równoskrzydłe (Homoptera)
kosmopolityczne (lądowe i wodne) najliczniej w strefie ciepłej
głównie roślinożerne (szkodniki roślin)
I p.s i II p.s - błoniasta (redukcje II pary)
aparat gębowy typu kłująco-ssącego tworzący ryjek (u niektórych uwsteczniony)
odnóża kroczne (czasami skrócone lub zredukowane)
wydzieliny woskowe i spadź
jajorodne, jajożyworodne, żyworodne
rozdzielnopłciowe lub partenogenetyczne
wielodomowość, polimorfizm
rodziny: cykadowate (piewikowate), mszyce, mączliki, czerwce
Owady o przeobrażeniu zupełnym
chruściki (Trichoptera)
2-30 mm, znane z permu
imago lądowe, latające, roślinożerne,
skrzydła pokryte są włoskami (włoskoskrzydłe) oraz czasem łuseczkami
czułki długie i skierowane do przodu.
na głowie występują oczy złożone oraz przyoczka.
aparat gębowy silnie uwsteczniony (brak szczęk I pary),
larwy wodne (2-40 mm), bioindykatory
larwa: (aparat gębowy gryzący, zredukowane czułki, odnóża dobrze wykształcone + para odnóży analnych, różny rodzaj pokarmu, skrzelotchawki)
jajo, kilka stadiów larwalnych, poczwarka (przepoczwarczenie odbywa się w domku zbudowanym przez ostatnie stadium larwalne) i owad doskonały.
Larwy chruścików budują różnorodne konstrukcje: norki, sieci łowne, domki, przenośne domki (larwy czerwiowate lub kampoidalne)
dwuskrzydłe, muchówki (Diptera)
Roślinożerne, padlinożerne, drapieżne i pasożyty
I p.s błoniasta (redukcje skrzydeł)
II p.s redukcja do postaci przezmianek (haltery).
duża, ruchoma głowa + duże oczy złożone + trzy przyoczka.
czułki krótkie dwuczłonowe lub długie
narządy gębowe: kłujące, liżące, gryzące lub ssące (labella). U samców brak żuwaczek
segmenty tułowia silnie ze sobą pozrastane.
odwłok składa się z 9 lub 10 segmentów.
odnóża zakończone pięcioczłonowymi stopami zaopatrzonymi w pazurki lub przyssawki.
jajorodne, żyworodne.
różne typy larw (z narządami gębowymi typu gryzącego - mięsożerne, roślinożerne lub redukcja - pokarm płynny) pasożyty
2 podrzędy muchówek: długoczułkie: komarowate, meszkowate, ochotkowate krótkoczułkie: bąkowate, gzowate, muchowate
pchły (Siphonaptera)
wtórnie bezskrzydłe, pasożyty kręgowców
narządy gębowe typu kłująco-ssącego
spłaszczone bocznie
odnóża skoczne (III para)
twardy oskórek ze szczecinkami lub ząbkami skierowanymi do tyłu.
roznoszą: dżumę, tularemię, wąglika, riketsje
wywołują Alergiczne Pchle Zapalenie Skóry (APZS).
żywiciele pośredni pasożytów
u młodych zwierząt prowadzą do znacznej utraty krwi i anemii
samica składa 600-2000 jaj w ciągu życia poza żywicielem, larwa, poczwarka - imago
Cykl rozwojowy 2 - 3 tygodnie.
chrząszcze (Coleoptera)
kosmopolityczne, roślinożerne, drapieżne, padlinożerne, wszystkożerne, lądowe i wodne
aparat gębowy typu gryzącego
I p.s pokrywy
II p.s błoniaste
oskórek chitynowy gruby, często rzeźbiony.
czułki różnorodnie zbudowane
Larwa erukoidalna lub kampoidalna
Adephaga - chrząszcze drapieżne (biegaczowate, pływakowte)
Polyphaga - chrząszcze wielożerne (kusakowate, żukowate, biedronkowate, kózkowate, stonkowate, ryjkowcowate, kornikowate)
łuskoskrzydłe, motyle (Lepidoptera)
kosmopolityczne - dzienne/nocne
aparat gębowy typu ssącego (ssawka)
duże oczy złożone
czułki z receptorami zapachowymi
skrzydła pokryte są drobnymi łuskami, u samców niektórych gatunków łuski zapachowe - głównie u samców.
odwłok o wyraźnej segmentacji, u samic pokładełko
u larw polipodialnych (gąsienica) aparat gębowy typu gryzącego
poczwarka zamknięta
błonkoskrzydłe (Hymenoptera)
kosmopolityczne, więcej w krajach tropikalnych znane ze środkowej jury, 0,2 mm do 5 cm
dwie pary skrzydeł błoniastych (redukcje np. mrówki i niektóre osy) połączonych haczykami,
narządy gębowe typu gryząco-liżącego lub liżąco-ssącego.
para dużych oczu złożonych oraz dodatkowo zwykle 3 oczy proste.
budowa czułków jest zróżnicowana;
samice zazwyczaj posiadają pokładełko albo żądło
połączenie tułowia i odwłoka stylikiem (trzonkiem)
poczwarka wolna, częsro w kokonach
największe znaczenie dla gospodarki człowieka
podrzędy: rośliniarek (Symphyta) oraz trzonkówki (stylikowców) (Apocrita) z grupą owadziarki: bleskotki, gąsieniczniki (Ichneumonoidea) oraz grupą żądłówki
Gasterophilus intestinalis
Znaczenie owadów:
Pasożyty zwierząt i człowieka
Szkodniki upraw (rolnych i leśnych) oraz szkodniki magazynowe
Przenosiciele patogenów bakteryjnych, wirusowych i pasożytniczych
Używane do walki biologicznej
Uczestniczą w obiegu materii w ekosystemach
Dostarczanie surowców i pożywienia (owady użytkowe
Zapylanie roślin