Stawonogi

Stawonogi tworzą najliczniejszy i najbardziej zróżnicowany typ w świecie zwierząt. Żyją we wszystkich warunkach środowiskowych, na całej kuli ziemskiej. Zachowując wspólny podstawowy plan budowy ciała wytworzyły ogromne bogactwo form. Liczba opisanych gatunków stawonogów przekracza milion, co stanowi trzy czwarte wszystkich gatunków zwierząt na Ziemi. Zamieszkują wszystkie znane środowiska i pobierają różnorodny pokarm, same również stanowiąc pokarm wielu zwierząt. Wśród stawonogów są drapieżniki, roślinożercy (w tym szkodniki upraw), wszystkożercy i pasożyty (niekiedy dodatkowo przenoszące groźne drobnoustroje chorobotwórcze oraz robaki pasożytnicze).
Nazwę „stawonogi” zwierzęta te, zawdzięczają sobie charakterystycznym dla wszystkich przedstawicieli tego typu, wyrostkom, których człony połączone są stawami. Wyrostki te spełniają wiele rozmaitych funkcji. Mogą służyć jako wiosła do pływania, jako odnóża kroczne, jako dodatkowe narządy pyszczkowe lub narządy kopulacyjne do przenoszenia spermy. Kończyny stawonogów mają ogólnie zdolność do poruszania się i zdobywania pokarmu (wyjątek stanowią owady).

Ogólna budowa stawonogów.

Ciało większości stawonogów jest podzielone na trzy części: głowę, zbudowaną zawsze z sześciu segmentów oraz tułów i odwłok, składające się z dość zmiennej liczby segmentów. Wszystkie stawonogi mają ciało pokryte twardym chitynowym oskórkiem (kutikulą). Wytwarzany przez te zwierzęta pancerzyk, zabezpiecza ciało przed zbytnią utratą wilgotności (szczególnie te stawonogi, których tryb życia jest mieszany, wodno-lądowy np. rak). Chroni również przed napastnikami (szczególnie małe skorupiaki i owady, stanowiące pokarm dla przedstawicieli innych gromad). Pancerzyk stanowi rusztowanie dla leżących pod nim miękkich tkanek. Jednym słowem chroni przed szkodliwymi wpływami środowiska - urazami mechanicznymi i wysychaniem.

W nabłonku stawonogów znajdują się komórki barwnikowe, które nadają im odpowiednią barwę. Nieliczne gatunki przystosowując się do środowiska, w którym żyją, potrafią się skutecznie „zakamuflować” dzięki barwie, jaką posiadają. Zwiększają tym sposobem swoje szanse na przeżycie.

Bardzo ważnym przystosowaniem się do środowiska jest wytworzenie się (pierwszy raz!) mięśni poprzecznie prążkowanych, które mimo twardego pancerza, umożliwiają precyzyjne poruszanie poszczególnymi częściami ciała. Dzięki temu stawonogi z łatwością przemieszczają się w każdych warunkach i środowisku.

Układ oddechowy i jego budowa zależą od środowiska. Wodne stawonogi posiadają skrzela, przez które prowadzą wymianę gazową. Jednak warunki lądowe wykluczają zastosowanie skrzeli. Są one zbyt delikatne i szybko zlepiają się, gdy nie działa prąd wodny, usprawniający wymianę gazową. Ponieważ zawartość tlenu w atmosferze jest wielokrotnie większa niż w wodzie, u stawonogów lądowych, wytworzyły się mniejsze powierzchnie oddechowe ukryte we wnętrzu ciała i mniej wrażliwe na skutki grawitacji. Taki typ oddychanie zapewniły dwa niezależne systemy: tchawkowy i płucotchawkowy.

Dobrze rozwinięty układ nerwowy jest układem, który pomógł stawonogom przystosować się do różnorakiego środowiska. Drogą ewolucji układ ten uległ centralizacji, co doprowadziło do wytworzenia się mózgu. Układ nerwowy zbudowany jest metamerycznie - ma postać drabinki lub łańcuszka, i składa się z parzystych, segmentalnych zwojów i łączących je spoideł poprzecznych i podłużnych. U niektórych stawonogów, wskutek zlania się segemntów podczas tworzenia poszczególnych części ciała, sąsiednie zwoje z drabinki nerwowej leżą bliżej siebie lub zlewają się. Prowadzi to do większej centralizacji układu nerwowego, jak np. u pająków.

Stawonogi - zwierzęta zazwyczaj bardzo aktywne - mają zróżnicowane i dobrze rozwinięte narządy zmysłów. Najprostszymi narządami są chemoreceptory, wyspecjalizowane grupy komórek znajdujące się na czułkach. Pełnią funkcję narządów węchu i smaku, reagują na substancje chemiczne niesione przez wodę lub powietrze. Dzięki nim stawonogi są w mniejszym stopniu narażone na wszelkiego rodzaju ataki, gdyż mają zdolność wyczuwania niebezpieczeństwa. Posiadają również narządy wzroku - oczy. Ich złożoność zależy od środowiska życia stawonoga.

Sposób rozmnażania się stawonogów również zależy od środowiska. Stawonogi rozmnażają się płciowo i są przeważnie rozdzielnopłciowe. Często wyraźnie zaznacza się dymorfizm płciowy. U niektórych stawonogów zachodzi zjawisko partenogenezy, które jest szczególnym rodzajem rozmnażania płciowego, nie wymagającym zapłodnienia do rozpoczęcia rozwoju. Ich rozwój jest prosty lub złożony (z postaciami larwalnymi i przeobrażeniem). Zarodki zwierząt wodnych w naturalny sposób mają zapewnione odpowiednie środowisko do rozrodu. Na lądzie wysychanie grozi zarówno gametom, jak i embrionom. Rozwiązaniem dla zwierząt lądowych było przejście na zapłodnienie wewnętrzne i wykształcenie osłon jajowych.

Układ krążenia u stawonogów jest otwarty. Stopień rozwoju zależy od rozwoju posiadanych narządów oddechowych, a to wiąże się z ich środowiskiem życia. Jeżeli narządy oddechowe doprowadzają tlen bezpośrednio do wszystkich części ciała za pomocą tchawek, układ krążenia jest odpowiednio zredukowany i zawiera tylko serce z ostiami i jedną lub dwie tętnice. Płyn krążący w tym układzie nazywany hemolimfą, jako że powstał z wymieszania krwi i płynu jamy ciała. Sposób powstawania, budowa i działanie serca stawonogów sugeruje, że powstało ono z przekształconego naczynia grzbietowego wieloszczetów.

Układ pokarmowy stawonogów podzielony jest na anatomiczne i funkcjonalnie zróżnicowane odcinki. Otwór gębowy otoczony jest aparatem gębowym, utworzonym przez odpowiednio zmodyfikowane odnóża i przystosowanym do pobierania określonego pokarmu, a często do jego wstępnej obróbki. Pierwszy i ostatni segment wyściełane są oskórkiem chitynowym.

Układ wydalniczy niektórych stawonogów to przekształcone metanefrydia, tworzące gruczoły wydalnicze: szczękowe i czułkowe u skorupiaków; biodrowe u pajęczaków. U większości stawonogów funkcjonuje układ wydalniczy w postaci rurek, zamkniętych od strony jamy ciała tzw. cewki Malpighiego. Zbierają zbędne metabolity z płynu, który wypełnia jamę ciała, przekazują je do jelita i tam po resorpcji razem z resztkami pokarmu usuwane na zewnątrz.

Stawonogi opuszczając środowisko wodne, dysponowały potężnymi atutami biologicznymi. Dość prosta budowa, odporność na warunki zewnętrzne i dobrze rozwinięty układ nerwowy pozwoliły im zająć ogromna ilość nisz ekologicznych.

Wśród stawonogów rozróżniamy:
· Skorupiaki
· Wije
· Pajęczaki
· Owady
· Trylobity

Skorupiaki

Skorupiaki zamieszkują środowiska wodne, gdzie w ogromnej liczbie wchodzą, miedzy innymi w skład planktonu. W morzach i oceanach niektóre skorupiaki zasiedlają płycizny strefy przybrzeżnej, inne przystosowały się do życia w głębinach, jeszcze inne unoszą się w toni wodnej. Duża grupa skorupiaków zamieszkuje wody słodkie - zarówno duże rzeki, jeziora, jak i małe zbiorniki wodne, nawet kałuże. Nieliczne skorupiaki żyją na lądzie zasiedlając miejsca o dużej wilgotności, natomiast dla nielicznych w tej gromadzie pasożytów środowiskiem życia jest powierzchnia lub wnętrze ciała żywiciela. Skorupiaki to zwierzęta przeważnie wolno żyjące, ale znamy też również gatunki osiadłe.

Ciało skorupiaków jest segmentowane, podzielone na: głowę tułów i odwłok. U wielu skorupiaków segmenty głowowe zrastają się z tułowiowymi, tworząc głowotułów okryty jednolitym pancerzem. Jest to widoczne przystosowanie do środowiska wodnego. Obły kształt skorupiaka umożliwia mu szybkie poruszanie się (mały opór wody).

U przedstawicieli Decapoda (np. u raka) na przodzie ciała pancerz, ukształtowany jest na obraz „dzióbka”. Ten fałd pancerza tworzy płytę grzbietową, która ogranicza po bokach komory skrzelowe. Skorupiaki, jako że są zwierzętami w większości wodnymi, wytworzyły skrzela, gdyż gruby pancerz uniemożliwiał im oddychanie. Skrzela umieszczone są u podnóża odnóży. Przepływająca dzięki ruchom odnóży woda, omywa wyrostki skrzeli, przez których ścianki zachodzi wymiana gazowa.

Skorupiaki dzieli się na podraczaki i rakowce. Podraczaki są grupą zbiorczą, do której zalicza się wszystkie prymitywniejsze gatunki skorupiaków, mającą zmienną ilość segmentów ciała. Są to zwierzęta małe, wolno pływające jak rozwielitka (dafnie). Rozwielitki to gatunki pospolite w naszych wodach, a zwłaszcza w małych stawach. W ciele rozwielitki możemy wyodrębnić głowę, tułów i odwłok. Całe ciało zwierzęcia okrywa długi, dwuklapkowy pancerz przyrośnięty do głowotułowia. Pod pancerzem kryje się tułów z krótkimi odnóżami oraz pozbawiony odnóży odwłok. U samic pod pancerzem znajduje się komora lęgowa wraz z jajami lub świeżo wyległymi z jaj młodymi. Pancerz więc pełni funkcję ochronną. Zapłodnione jaja zamknięte są w wytworzonej przez samice kapsułce, która znajduje się na pancerzyku. Ten mechanizm ochronny i za razem obronny pomaga przerwać jajom okres zimowy, nawet, jeśli organizm obumrze. U rozwielitek występuje również ciekawe zjawisko tzw. cyklomorfoza. Związane jest ze zmianą warunków środowiska. Rozwielitka potrafi okresowo (sezonowo) zmienić kształt pancerza oraz rozmiar ciała (w tym długość czułków). To przystosowanie pozwala jej na przetrwanie w różnych, często niekorzystnych warunkach życia.

Skorupiaki osiadłe zamieszkują wiele mórz, również nasz Bałtyk. Należą do nich pąkle, otoczone domkiem (pancerzem) z białych, zwapniałych płytek w kształcie przypominających kwiat tulipana. Wewnątrz pancerza znajduje się skorupiak przymocowany grzbietem do podłoża. Jego budowa jest silnie zmodyfikowana pod wpływem osiadłego trybu życia. Przez otwór w pancerzu wystawia odnóża w postaci dwugałęzistych „wąsów” i napędza nimi pokarm do otworu gębowego. Podrażniona pąkla chowa się całkowicie i zwiera płytki pancerza.

Wśród skorupiaków nie brak przykładów zewnętrznych i wewnętrznych pasożytów zwierząt wodnych. Ciekawym przypadkiem symbiozy jest współżycie pustelników z ukwiałami.

Wije

Szeroko rozpowszechniona grupa stawonogów lądowych. Mają zawsze wyodrębniona głowę z jedna parą czułków i trzema parami odnóży gębowych. Za głową ciągnie się długi walcowaty lub spłaszczony korpus. Jest on posegmentowany, a u niektórych podzielony na tułów i odwłok. Wśród wijów wyróżniamy gatunki drapieżne i roślinożerne.

Przedstawicielem pierwszej grupy jest pospolity i ruchliwy wij drewniak. Jego ciało jest morfologicznie zróżnicowane na tułów i odwłok. Pierwsza para odnóży krocznych przekształcona jest w chwytne szczękonóża, wyposażone w gruczoły jadowe. To przekształcenie jest widocznym przystosowaniem do środowiska lądowego. Szczękonóża umożliwiają pobieranie pokarmu, rozdrabnianie go, chwytanie, a dodatkowo zaopatrzone w jad pełnią funkcję obronną. Paraliżują i odstraszają ofiarę.

Do wijów roślinożernych należy krocionóg, mało ruchliwy i wilgociolubny wij, o korpusie podzielonym na tułów i odwłok. Aby przetrwać u krocionogów wytworzyły się gruczoły przędne, dzięki którym mają możliwość łapać na lepką nić pożywienie. Posiadają również gruczoły obronne wydzielające ciecz o nieprzyjemnym zapachu, co pozwala im na ucieczkę przed napastnikiem, gdyż są łatwym składnikiem posiłku innych zwierząt.

Pajęczaki

Pajęczaki to zróżnicowana pod względem budowy i biologii gromada stawonogów lądowych. Obok znacznych różnic w wyglądzie i budowie wewnętrznej przedstawicieli, pajęczaki mają wspólne charakterystyczne cechy. Ciało pajęczaków dzieli się na głowotułów i odwłok, który jest różnie ukształtowany i połączony z głowotułowiem. Odwłok może być segmentowany i przyrośnięty całą szerokością do głowotułowia (jak u skorpionów). Może być niesegmentowany i łączyć się z głowotułowiem wąską szypułka (jak u pająków). Takie połączenie sprawia, iż są to zwinne i szybkie zwierzęta. Odwłok może być jeszcze w różnym stopniu zredukowany i zrastać się z głowotułowiem w jednolita całość, jak u roztoczy. Ta znacznie uproszczona budowa zewnętrzna roztoczy, ułatwia im pasożytniczy tryb życia.
Powłokę ciała u pajęczaków tworzy nabłonek wydzielający chitynowy oskórek, który może być miejscami gruby i tworzyć twardą płytkę grzbietową nad głowotułowiem (u pająków).

Pajęczaki różnią się od stawonogów budową układu pokarmowego i częściową jego zmianą. Pajęczaki mają wypracowane mięśnie gardzieli oraz tzw. żołądek ssący, co umożliwia im wysysanie płynnej części pokarmu ze schwytanej zdobyczy. Pozostałe elementy przewodu pokarmowego są zbudowane jak u innych stawonogów. Niektóre pajęczaki są pasożytami wysysającymi soki roślinne lub płynu ciała zwierząt jak np. kleszcz.

Ze względu, że wszystkie stawonogi pokrywa gruby pancerz, który uniemożliwia im oddychanie powierzchnią ciała, wytworzyły się u nich narządy, które pozwalają na pobierani tlenu. U pajęczaków, które są stawonogami lądowymi wytworzyły się płuca. Jednak niektóre pajęczaki mają tchawki, inne płucotchawki, a jeszcze inne (np. pasożytnicze) obywają się bez narządów oddechowych.

Tchawki występują u niektórych pajęczaków. Mają postać chitynowych rurek rozgałęziających się w całym ciele. Najcieńsze tchawki (tzw. tracheole) docierają niemal do każdej komórki ciała, dzięki czemu układ krążenia nie uczestniczy w rozprowadzaniu gazów oddechowych. Na zewnątrz tchawki otwierają się przetchlinkami położonymi najczęściej z boku ciała.

Płuca (worki płucne) to ukrwione komory powietrzne, w których zachodzi wymiana gazowa. Ściany komórki mają liczne zagłębienia i wypustki. Wnika do nich - od strony ciała- krew (hemofilia).

Tchawkowy i płucny system oddychania są dobrze przystosowane do środowiska lądowego. Z łatwością pobierają tlen i doprowadzają go do każdej komórki.

Układ nerwowy wykazuje bardzo różny stopień koncentracji, zależny m.in. od trybu życia pajęczaka. Rozwój pajęczaków doprowadził do tego, że wytworzył się dwudzielny mózg.

Narządami zmysłów u pajęczaków są oczy proste, w liczbie 1-8 par, oraz włoski zmysłowo dotykowe.

Niektóre pajęczaki, na przykład skorpiony i pająki, mają gruczoły jadowe uchodzące w różnych okolicach ciała (skorpiony w kolcu jadowym na końcu odwłoka, pająki w szczękoczułkach). Posiadanie gruczołów pozwala im na skuteczną obronę w razie ataku. Pająki, zaleszczotki i niektóre roztocze wytworzyły gruczoły przędne. U pająków znajduje się na końcu odwłoku. Nici, będące wydzieliną tych gruczołów, służą do łowienia zdobyczy, do wyściełania kokonów z jajami i kryjówek mieszkalnych oraz do przenoszenia się w prądach powietrza (babie lato). Pająki wytwarzają kilka rodzajów wydzieliny, twardniejącej w zetknięciu z powietrzem. Nić, zbudowana z substancji białkowej, jest elastyczna i wytrzymała. Gruczoły przędne u pająków zajmują wiele miejsca w odwłoku. Pająki mogą wytwarzać jednorazowo ogromne ilości nici np. pająk krzyżak może jej wysunąć za jednym razem 500 m. Ten wielofunkcyjny gruczoł jest widocznym przystosowaniem do środowiska lądowego.

Pajęczaki są rozdzielnopłciowe, często z wyraźnym dymorfizmem płciowym (samiec jest dużo mniejszy od samicy). U niektórych istnieją narządy kopulacyjne, natomiast u niektórych odnóża są przystosowane do przenoszenia spermatorforów (np. nogogłaszczki u pająków). Pajęczaki, z nielicznymi wyjątkami (roztocze) mają rozwój prosty, bez przeobrażenia. Znane są przypadki opieki nad potomstwem (skorpiony, niektóre pająki).

Skorpiony to duże (do 20 cm) pajęczaki o charakterystycznym wyglądzie. Ich głowotułów jest jednolity, a odwłok ma wyraźna segmentacje i dzieli się na dwie części: grubszą, połączoną z głowotułowiem, i cieńszą, bardziej ruchliwą, zakończoną kolcem jadowym, co pozwala na obronę przed atakiem wroga. Szczękoczułki i nogogłaszczki są zakończone szczypcami, które umożliwiają zwierzętom pobieranie i rozdrabnianie pokarmu, oraz pełnią funkcję narządu obronnego. Skorpiony są jajożyworodne, a ich samice opiekują się jajami.

Kleszcze należą do pasożytniczych roztoczy, które wyodrębniły sobie aparat ssący. Dzięki niemu pobierają pokarm, ssąc krew kręgowców lądowych. Ich przystosowanie do różnych środowisk i warunków życia jest tak różnorodne, że chociaż ich nie widzimy, żyją w naszej pościeli, w sierści zwierząt domowych itp. Ich obecność bardzo często jest przyczyną alergii u ludzi.

Pajęczaki drapieżne oraz pasożytnicze wpływają na liczebność innych zwierząt, na szkody upraw (pajęczaki odżywiające się sokiem roślin), tym samym na równowagę biocenotyczną.

Owady

Są najliczniejszą grupą zwierząt.Liczba opisanych gatunków sięga około 1 mln, a wiadomo, że nie opisano wszystkich żyjących obecnie na Ziemi. Są nieduże - ich rozmiary wahają się od części milimetra do kilku centymetrów. Owady żyją na lądzie, ale niektóre wtórnie przystosowały się do życia w wodach słodkich. Wielu badaczy twierdzi, że owady rozwinęły się z prymitywnych wijów. Owady podzielone są na dwie grupy: pierwotne bezskrzydłe i uskrzydlone. Te drugie przeszły bardzo szeroką radiację adaptacyjną, której skutkiem było powstanie wielu bardzo zróżnicowanych grup. Przede wszystkim odnóża gębowe przekształciły się w aparaty gębowe. Liczne modyfikacje pozwoliły znacznie poszerzyć bazę pokarmową. Wyodrębniały się trzy rodzaje aparatu gębowego, który zależy od rodzaju pokarmu i sposobu jego pobierania:

• Aparat kłująco - ssący posiadają owady, które odżywiają się sokami roślinnymi lub płynami ciała zwierząt (np. mszyce czy komary).

• Aparat gryząco - liżący spotyka się u owadów drapieżnych oraz takich, które pobierają kęsy pokarmu stałego, również pochodzenia roślinnego, a także u larw (np. mucha, pszczoła).

• Aparat ssący posiadają owady, które bezpośrednio pobierają pokarm płynny np. motyl, który wysysa nektar kwiatów.

Tułów owadów zaopatrzony jest w trzy pary członowanych odnóży krocznych, często zmodyfikowanych, w zależności od prowadzonego trybu życia. Owady wodne mają odnóża spłaszczone, często zaopatrzone w rząd włosków, które powiększają powierzchnię tak utworzonej „płetwy” (np. u pływaka żółtobrzeżka). Niektóre owady drapieżne mają zmodyfikowaną pierwszą parę odnóży. Przypomina ona scyzoryki i dobrze służy do przytrzymywania ofiar (np. u modliszki). Owady grzebiące pod ziemią mają odnóża skrócone, przystosowane do kopania (np. turkuć podjadek). Z kolei owady wykonujące skoki (np. pasikonik zielony) mają odnóża silnie umięśnione. Odnóża mogą pełnić wiele innych, szczególnych funkcji na przykład u pszczół służą do zbierania i przenoszenia pyłku, u wszy ludzkiej pełnia funkcje czepną. Na drugim i trzecim segmencie tułowia u większości owadów uskrzydlonych rozwijają się skrzydła (dwie pary). Skrzydła mogą różnić się wielkością, kształtem i ubarwieniem, w zależności od środowiska życia. Wiele owadów dzięki barwom na skrzydłach, może kamuflować się i skutecznie wtapiać w tło, co pomaga w ochronie przed napastnikami. Skrzydła mogą być szczepione parami jak u osy dla lepszej synchronizacji ruchu. I niektórych owadów (np. komara, muchy) druga para skrzydeł przekształca się w przezmianki, pełniące funkcję zmysłu równowagi.

Układ pokarmowy ma budowę typową dla stawonogów. Owady mają dobrze rozwinięte gruczoły ślinowe, pełnią funkcję gruczołów trawiennych.

Układ oddechowy tworzą tchawki rozchodzące się w całym ciele owada oplatające wszystkie narządy. Wymiana gazowa zachodzi przez wilgotne powierzchnie chitynowych ścianek najcieńszych tchawek. Układ ten jest bardzo efektywny, gdyż tlen dostaje się do wszystkich tkanek. Obecność rozbudowanego układu tchawkowego, w którym odbywa się transport gazów oddechowych, sprawia, że owadom wystarcza otwarty układ krążenia.

Narządem wydalniczym są cewki Malpighiego.

Układ nerwowy ma formę łańcuszka. Owady mają liczne i różnorodne komórki zmysłowe, najczęściej umieszczone na czułkach, odpowiadające na węch, dotyk i słuch. Bardzo ważną cechą przystosowania się owadów do środowiska życia, są oczy złożone, znajdujące się na głowie owada. Zmysł ten jest ważny w warunkach lądowych. Zapewnia, bowiem możliwość błyskawicznego odbioru sygnałów, ulegających małym zniekształceniom. Takie oko zbudowane jest z wielu oczek prostych - omatidiów, które ciasno przylegają do siebie. Każde omatidium jest perfekcyjnie dopracowaną sensyllą (technicznie zaś fotokomórką). Wyróżniamy dwa rodzaje oczu:

• Oczy apozycyjne przystosowane jest do światła dziennego. Omatidia nie „kontaktują” się ze sobą, a dodatkowo otoczone barwnikami wychwytują nadmiar promieni świetlnych.

• Oczy superpozycyjne występuje u owadów nocnych. „Kontaktują” się ze sobą, dzięki czemu mogą widzieć w świetle bardzo rozproszonym, chociaż odbywa się to kosztem dokładności widzenia.

Owady przejawiają wiele złożonych zachowań instynktownych. Niektóre na przykład opiekują się potomstwem czy prowadzą życie społeczne. Owady są rozdzielnopłciowe, niekiedy z dobrze zaznaczonym dymorfizmem płciowym. U niektórych zachodzi zjawisko partenogenezy (np. samiec pszczoły). W bardzo nielicznych przypadkach rozwój przebiega bez przeobrażenia. Większość jednak owadów przechodzi rozwój złożony, z przeobrażeniem niezupełnym bądź zupełnym. Dzięki temu doszło u owadów do silnego rozwoju powłoki ciała grzbietowej części tułowia. Umożliwiło to wykształcenie skrzydeł i zdolności do aktywnego lotu.

Bardzo ważnym osiągnięciem owadów było rozwinięcie osłon jajowych, a także larw zdolnych do życia na lądzie. Ze względu na sztywny szkielet zewnętrzny, wzrost i rozwój takich zwierząt odbywał się skokowo. Przystosowanie owadów do różnych środowisk zadziwia biologów, którzy stykają się z wieloma ciekawymi zjawiskami, takimi jak mimetyzm, życie społeczne, polimorfizm. Przykładem owada, który w jednej z faz swojego życia przemierza ogromne odległości, jest szarańcza wędrowna, duży, osiągający 6 cm owad, podobny do pasikonika. Wędrują chmarami zarówno larwy („pieszo”), jak i latające postacie dorosłe. W nocy migrują wolniej, gdyż wiąże się to z niższą temperaturą panującą w nocy. Bardzo przydatnym przystosowaniem jest „niewidoczność”. Wiele owadów jest prawie niewidoczna na tle swego naturalnego środowiska, dzięki obecności ubarwienia ochronnego. Bywa i tak, że owad nie tylko kolorem i wzorem ubarwienia, ale kształtem oraz sposobem zachowania, na przykład znieruchomieniem, upodabnia się do środowiska. Takie przystosowanie nazywamy mimetyzmem, którego przykładem są patyczaki, które do złudzenia przypominają cienkie gałązki, na których zresztą lubią przebywać. Owady, które mają specjalne przystosowania zapewniające im bezpieczeństwo, na przykład gruczoły jadowe lub zapachowe, żądło, nieprzyjemny smak lub substancje trujące dla drapieżnika, nie muszą się ukrywać. Ich jaskrawe i kontrastowe w stosunku do środowiska ubarwienie (żółcie, czerwienie) ma charakter ostrzegawczy. Inne owady, które nie mają struktur obronnych, mogą naśladować to ubarwienie, czy nawet pokrój ciała. Takie przystosowanie nazywamy mimikrą, a jej przykładem mogą być niektóre muchówki, które przypominają szerszenie.
Polimorfizm (wielopostaciowość) występuje między innymi wśród owadów żyjących społecznie, na przykład mrówek czy pszczół. Owady są grupą zwierząt, która uległa najsilniejszej modyfikacji i najlepiej przystosowała się do środowiska i warunków życia, jakie zamieszkuje.

Bibliografia:
1. „Biologia” kl. 1 - zakres rozszerzony, Jacek Balerstet, wyd. OPERON
2. „Zoologia”, Janina Grzegorek, wyd. Prószyński i S-ka
3. „Biologia” kl.2, Waldemar Lewiński, wyd. OPERON

10

---