Stawonogi (Arthropoda, z gr. arthron - staw + pous - noga) - najliczniejszy w gatunki typ zwierząt na Ziemi. Ich przodkami były wieloszczety (typ: pierścienice). Dotychczas opisano ponad milion gatunków[1] , a z każdym rokiem przybywa ich coraz więcej.
Stawonogi zamieszkują wszystkie środowiska nadające się do życia (od głębin morskich po szczyty gór), co jest możliwe dzięki ich licznym przystosowaniom (fizjologicznym, biologicznym, anatomicznym, jak i dużej rozrodczości).
Wiele osobników ma zdolności do diapauzy (obniżenia poziomu metabolizmu), dzięki czemu mogą przetrwać niekorzystne warunki panujące w środowisku. Długość życia jest bardzo zróżnicowana, żyją od kilku dni do kilkudziesięciu lat (kraby nawet do 35 lat[2]).
Główne cechy budowy stawonogów
heteronomiczna segmentacja ciała (zespolenia segmentów w tagmy)
występowanie parzystych, członowanych odnóży (przednie pary przekształcone w narządy gębowe)
szkielet zewnętrzny, utworzony z płytek ruchomo połączonych ze sobą (ochrania ciało, służy jako miejsce zaczepu mięśni)
brak wora powłokowego, zróżnicowanie mięśni w zespoły (wyłącznie mięśnie poprzecznie prążkowane)
występowanie larw w rozwoju osobniczym (linienie w czasie wzrostu)
posiadają chitynowy pancerz albo oskórek<nie mylić z naskórkiem>
Układ ruchu
Mięśnie występujące u stawonogów można podzielić na zginacze oraz prostowniki, zapewniające możliwość zmiany położenia elementów szkieletowych - a więc umożliwiające ruch. Podstawą działania odnóży składających się z członów jest ich połączenie za pomocą stawów.
Skorupiaki |
Pajęczaki |
Owady |
czułki (2 pary) |
zaniknięcie czułek |
czułki (jedna para) |
odnóża gębowe (6 par) |
odnóża gębowe (2 pary) |
odnóża gębowe (3 pary) |
odnóża kroczne (5 par) |
odnóża kroczne z pazurkami(4 pary) |
odnóża kroczne z pazurkami (3 pary) |
odnóża odwłokowe (5-6 par) |
|
|
Układ oddechowy
Budowa układu oddechowego jest zależna od środowiska życia.
Skrzela - służą do oddychania pod wodą; są to cienkościenne, blaszkowate wyrostki osadzone na tułowiu, odwłoku lub odnóżach, w których krąży krew)
Płucotchawki - służą do oddychania powietrzem atmosferycznym; są to wpuklenia o kształcie komory z otworkami (przetchlinkami, stigmami). Komora wewnątrz jest silnie pofałdowana i płynie w niej krew. Wymiana gazowa zachodzi na drodze dyfuzji.
Tchawki - tak jak płucotchawki służą do oddychania powietrzem atmosferycznym. Jest to sieć rurek (wpukleń) rozgałęziających się na coraz to drobniejsze tchawki. Zaczynają się przetchlinkami występującymi na bokach tułowia i odwłoku. Końcowe odcinki zawierają płyn, w którym może rozpuszczać się tlen i dyfundować do otaczających komórek. Taki układ zapewnia bardzo wydajną wymianę gazową - szczególnie przydatną owadom podczas lotu.
Skrzelotchawki - występują u larw żyjących w wodzie. Są to zmodyfikowane tchawki, stanowiące system zamknięty.
Skorupiakokształtne - skrzela, wymiana gazów całą powierzchnią ciała.
Pajęczaki - tchawki, płucotchawki (worki płucne), narządy oddechowe mogą również nie występować.
Tchawkowce - tchawki lub brak narządów.
Układ pokarmowy
Układ pokarmowy jest podobny do układu pierścienic - zawsze składa się z trzech odcinków: jelita przedniego, środkowego i tylnego. Zarówno jelito przednie, jak i tylne wysłane są kutykulą, taką jak ta, która tworzy ich zewnętrzny pancerz. Dlatego nie mogą zachodzić tutaj żadne procesy trawienia i wchłaniania. Zachodzą tylko w jelicie środkowym. Otwór gębowy jest otoczony narządami gębowymi, umożliwiającymi m.in. pobieranie i mechaniczne rozdrabnianie pokarmu. Stawonogi odżywiające się pokarmem płynnym (np. pajęczaki, owady krwiopijne) mają umięśnioną gardziel ssącą lub żołądek ssący. Do jelita środkowego stawonogów uchodzi palczasty gruczoł trawienny. Na granicy jelit środkowego i tylnego owadów, wijów i większości pajęczaków znajdują się ujścia narządów wydalniczych. Żołądek tych zwierząt podzielony jest na dwie części - żującą oraz "filtrującą" pokarm silnie rozdrobniony.
Układ wydalniczy
U stawonogów występują:
metanefrydia (skorupiaki, część szczękoczułkowców) zlokalizowane są w parzystych gruczołach czułkowych i szczękowych u skorupiaków oraz gruczołach biodrowych u pajęczaków.
cewki Malpighiego (stawonogi lądowe: część pajęczaków i wszystkie tchawkowce)mają one postać zamkniętych od strony jamy ciała cienkich kanalików, których ujście znajduje się na granicy pomiędzy jelitem środkowym i tylnym. Kanaliki te zbierają zbędne i szkodliwe metabolity z płynu wypełniającego jamę ciała (hemolimfy) i przekazują je do jelita. Tam zaś po resorpcji wody, razem z resztkami pokarmu są usuwane na zewnątrz.cewki Malpighiego występują u owadów, wijów i wyżej uorganizowanych pajęczaków
Stawonogi wodne wydalają głównie silnie rozcieńczony amoniak. Lądowe zaś, które muszą oszczędzać wodę, przetwarzają amoniak w związki azotowe słabo rozpuszczalne w wodzie, jak guanina (pajęczaki) czy kwas moczowy (owady).