1. Przedmiot, zadania i główne kierunki zainteresowań pedagogiki opiekuńczej.
Pedagogika opiekuńcza jest nauką o funkcjach, zadaniach, zasadach, formach i metodach opieki przede wszystkim nad dziećmi i młodzieżą na wychowaniu przez opiekę i wychowaniu opiekuńczym
Pedagogika opiekuńcza - nauka która opisuje, wyjaśnia, bada fakty, sytuacje i procesy, istniejące między nimi zależności związane z tworzeniem warunków do zaspokojenia potrzeb ludzi, szczególnie dzieci i młodzieży.
Zadaniem pedagogiki opiekuńczej jest:
- badanie i poznawanie życia ludzi oraz ich potrzeb,
- wyjaśnianie faktów, zjawisk, procesów z zakresu działalności opiekuńczej, oraz

ustalenie związków i zależności między nimi,
- programowanie działalności opiekuńczo - wychowawczej przez wypracowanie

nowych modeli działania, nowych modeli pracy opiekuńczo - wychowawczej.
Zadania pedagogiki opiekuńczej dzielą się na zadania:
- na płaszczyźnie teoretycznej
- budowanie zadań na płaszczyźnie praktycznej
a) formułowanie problemów, zasad i metod poszczególnych form działalności

opiekuńczej,
b) dostarczanie wiedzy o potrzebach podopiecznych, formach i metodach ich

zaspokajania celem zapewnienia warunków dla pełnego i prawidłowego

rozwoju osobowości.
Główne kierunki badań:
- badania dotyczące historii (analiza)
- badania dotyczące współczesnych problemów (funkcjonowanie rodziny, formy

opieki nad dzieckiem -Sieroctwo)
- badania związane z funkcjonowaniem systemów opiekuńczych poza granicami

kraju.

2. Rys historyczny pedagogiki opiekuńczej i jej główni przedstawiciele.
W pierwszych latach XX wieku rozwój wiedzy o dziecku, o uwarunkowaniach jego życia i rozwoju spowodował generalny zwrot w naukach pedagogicznych. Zwrócono baczną uwagę na dwustronny charakter wszelkich działań pedagogicznych i podmiotową rolę dziecka w tych działaniach. . Nauki pedagogiczne zaczęły bliżej interesować się dziedziną opieki, zwłaszcza opieki nad dzieckiem, dostrzegając konieczność wzbogacenia teorii i praktyki pedagogicznej o doświadczenia opiekuńczego działania.
Jest nauką młodą, rozwijającą się. Pierwszy nazwą tą posłużył się Czesław Babicki w 1925 r.
Do wybitnych jej przedstawicieli w Polsce należeli:
- J. Cz. Babicki (1880-1952), polski pedagog, działacz oświatowy. 1915-1925 wychowawca w zakładach opiekuńczych dla dzieci. 1926 współzałożyciel związku zawodowego wychowawców. Stworzył system wychowania dzieci pozbawionych rodziny w zakładach opiekuńczych, zwanych rodzinnym. Grupy dzieci w różnym wieku (tzw. rodzinka) pozostawały w jednym domu pod ogólną opieką wychowawcy. Rozpoczął działalność opiekuńczo-wychowawczą w okresie II wojny światowej
- K. Jeżewski (1877-1948), działacz oświatowy i pedagog. W 1908 zorganizował w Warszawie Towarzystwo Gniazd Sierocych, którego był przewodniczącym do końca życia. Na podstawie własnej koncepcji wychowawczej tworzył tzw. gniazda rodzinne, czyli rodziny zastępcze dla dzieci osieroconych w wieku 2-10 lat, w których pozostawały do usamodzielnienia się. Po 1918 organizował wioski kościuszkowskie, w których obowiązkiem osadników było wychowywanie sierot wraz z własnymi dziećmi.
- J. Korczak Współtwórca i kierownik żydowskiego Domu Sierot w Warszawie (1912-1942) i sierocińca dla dzieci polskich Nasz Dom (1919-1936), gdzie stosował nowatorskie metody pedagogiczne. Wykładowca Instytutu Pedagogiki Specjalnej i Wolnej Wszechnicy Polskiej. Zginął wraz ze swymi wychowankami wywieziony z getta w 1942, dobrowolnie towarzysząc im w drodze na śmierć. Prace z dziedziny pedagogiki, np.: Momenty wychowawcze (1919), Jak kochać dzieci (cz. 1-3, 1920), Prawo dziecka do szacunku (1929).

3. Pojęcie „opieka” (wg. A Kelma, Z. Dąbrowskiego).
Opieka to działania podejmowane przez osoby i instytucje wobec dzieci w związku z faktyczną lub potencjalną sytuacją zagrożenia przy braku lub ograniczonych możliwościach przezwyciężania tej sytuacji przez same dziecko w celu zapewnienia prawidłowych warunków rozwoju i wychowania młodego pokolenia. (A. Kelm)
Opieka to obiektywnie konieczne czynności i zachowania jej podmiotów wobec zależnych niesymetrycznie od nich przedmiotów polegające na ciągłym w określonych granicach zaspokajaniu ich ponadpodmiotowych potrzeb i kompensowaniu niedyspozycji do samozachowania i samosterowania. (Z.Dąbrowski)

4. Rodzaje opieki i kryteria ich wyróżniania (ze względu na istotę działania, podmiot i przedmiot, treść działania)
- ze względu na istotę działania:
a) opieka profilaktyczna,
b) opieka interwencyjna,
c) opieka kompensacyjna
- ze względu na przedmiot działania:
kryterium wyróżnienia: wiek, sytuacja społeczna dziecka (np. opieka nad dzieckiem w wieku niemowlęcym, poniemowlęcym, przedszkolnym, szkolnym...)
- ze względu na podmiot działania:
a) kryterium statusu prawnego - opieka prywatna, społeczna, państwowa
b) kryterium motywów sprawowania opieki: np.: wyznaniowe, humanitarne
- ze względu na treść działania:
a) kryterium rodzaju środków i czynności zastosowanych w działaniu - opieka

materialna, zdrowotna, prawna, wychowawcza
b) kryterium rodzaju środowiska społecznego - opieka rodzinna, szkolna, w

placówkach opiekuńczo -wychowawczych
c) kryterium zakresu i kształtu organizacyjnego (formy) działania - opieka

całkowita, częściowa, zamknięta, otwarta
d) kryterium czasu - opieka doraźna, stała, okresowa

5. Elementy składowe pojęcia opieki nad dzieckiem (sytuacja zagrożenia, brak lub ograniczone możliwości przezwyciężenia sytuacji zagrożenia przez samo dziecko.)
Opieka posiada trzy podstawowe elementy składowe: przedmiot, podmiot i treść. Przedmiotem jest dziecko, podmiotem osoby i instytucje podejmujące to działanie, treścią przedmioty i środki użyte w tym działaniu. Kelm wyróżnia trzy cechy konstytutywne, które charakteryzują opiekę:
- Sytuacja zagrożenia - na tę sytuacje składa się zespół czynników oddziaływujących negatywnie na dziecko. Sytuacja zagrożenia wiąże się z podstawowymi sferami jego rozwoju fizycznego, psychicznego, społecznego i kulturalnego. W obrębie każdej z tych sfer mogą wystąpić czynniki oddziaływujące negatywnie. Sytuacje te mogą mieć kilka postaci: zagrożenia potencjalnego, rzeczywistego i skutków zagrożenia rzeczywistego. Przezwyciężanie takiej sytuacji, a także usuwanie skutków sytuacji zagrożenia w której się dziecko znajdowało - składa się na wypełnienie społecznej funkcji opieki nad dzieckiem,
- Brak lub ograniczone możliwości przezwyciężenia sytuacji zagrożenia przez samo dziecko to druga istotna cecha pojęcia opieki nad dzieckiem. Jej wyodrębnienie wynika ze związku i zależności opieki i wychowania. Podejmowanie opieki bez potrzeby lub w nadmiarze jest zbędne i szkodliwe, gdyż osłabia aktywność własną dziecka, co w skrajnych przypadkach prowadzi do ubezwłasnowolnienia. Przy podejmowaniu decyzji o opiece konieczne jest rozeznanie jaki jest stan świadomości u dziecka w sytuacji zagrożenia i jakie ma ono rzeczywisty możliwości przeciwstawić się temu zagrożeniu. Dziecko może być nieświadome sytuacji zagrożenia, , świadome w ograniczonym zakresie lub w pełni świadome. Pełna świadomość nie oznacza jeszcze możliwości jej przezwyciężenia, zależy to bowiem od tego jakimi siłami i środkami ono dysponuje. Podkreślenie możliwości dziecka wynika ze specyficznych jego właściwości jako przedmiotu opieki. Dlatego też dobór treści opieki nad dzieckiem zależy zarówno od stanu i rodzaju sytuacji zagrożenia jak i od wieku i właściwości dziecka.
- Trzecią cechą opieki wymienianą przez A. Kelma jest wypełnienie społecznej funkcji opieki nad dzieckiem Wiąże się ona przede wszystkim z podmiotem opieki nad dzieckiem to jest z osobami i instytucjami podejmującymi ten typ działania społecznego. Od podmiotu zależy ocena prawidłowości warunków rozwoju i wychowania młodego pokolenia, rozpoznanie sytuacji zagrożenia oraz oczekiwań społeczeństwa wobec dziecka. W społecznej funkcji opieki nad dzieckiem zarysowuje się związek opieki z wychowaniem ponieważ z jednej strony ważne jest zaspokojenie potrzeb dziecka z drugiej zaspokojenie oczekiwań społeczeństwa wobec dziecka.

6. Funkcje opieki - pojęcie funkcji opieki i ich rodzaje.
Wyróżniamy 5 głównych funkcji opieki:
1. f. homeostatyczna - jest to funkcja polegająca na ciągły doprowadzaniu

podopiecznego do stanu optymalnego zaspokajania wielorakich potrzeb,
2. f. egzystencjalna - jest to funkcja zachowania życia i zdrowia z określonymi

jakościami wielostronnego rozwoju, normalności funkcjonowania

i umożliwienia wychowania,

3. f. regulacyjna - polegająca na regulowaniu i rozbudzaniu potrzeb

kształtowania granic, norm i sposobów ich zaspokajania,
4. f. usamodzielniająca - polegająca na doprowadzeniu podopiecznego do

względnej samodzielności życiowej,
5. f. socjalizacyjna - uspołecznienie i ukulturalnienie potrzeb, oraz ich

zaspokojenie.

7. Kategorie opieki - opieka jako kategoria rodzinna, moralna społeczna, prawna i wychowawcza.
Kategorie opieki to określony przejaw, aspekt opieki przejawiający się w wyniku integralnego powiązania się jej w pewnym wymiarze z inną dziedziną, tworzącego jakościowo inny wymiar.
a) opieka jako kategoria rodzinna -
b) opieka jako kategoria społeczna - o społecznym charakterze opieki rozstrzyga jej społeczny podmiot oraz społeczne siły i środki realizacji. Opieka jest społeczna gdy: jej podmiot jest społeczeństwem, opiera się na społeczeństwie i jest realizowana przez specjalnie powołane instytucje. Głównym jej celem jest pomoc i wsparcie ludzi i ich egzystencji a głównie opieka i pomoc dzieciom i młodzieży, daje poczucie bezpieczeństwa socjalnego

c) opieka jako kategoria moralna - opieka osadzona jest od wieków w odczuciach i świadomości ludzi, przejawia się w pozytywnym albo negatywnym stosunku do jej określonego urzeczywistniania się w życiu codziennym. Stąd przede wszystkim wszelkie rażące zaniedbania opiekunów wobec swych podopiecznych a więc w stosunkach opiekuńczych spotykają się na ogół z dezaprobatą i potępieniem społecznym, zaś znęcanie się nad bezbronnym dzieckiem piętnowane jest powszechnie jako zachowanie nieludzkie.
Moralne normy opiekuńczości - opiekuńczość przejawiająca się w współżyciu między jednostkowego życia, czyli wg T. Kotarbiński za podst cnotę moralną co wyraża w swych oryginalnych założeniach etyki niezależnej i jej istocie - koncepcji opiekuna spolegliwego.
d) opieka jako kategoria prawna - najbardziej podstawowe normy prawne dotyczące opieki zawarte są w konstytucji. Do zakresu opieki prawnej zaliczamy: realizacja określonych świadczeń wynikających z norm prawnych oraz egzekwowanie tych świadczeń w wyniku ich zaniechania; stanowienie prawnych norm opieki;
e) opieka jako kategoria wychowawcza
W ostatnim czasie spotykamy się z wyróżnieniem opieki jako:
- kategorii leczniczej
- kategorii ekonomicznej,

- kategorii religijnej.

8.Proces Opieki i jago rodzaje

Proces opieki - to określony cykl następujących po sobie i wzajemnie uwarunkowanych zmian w opiece ( czynnościach, zachowaniach i zależnościach opiekuńczych) od jej początku do końca adekwatnych do zmieniających się kolejnych etapów osiągania przez podopiecznych samodzielności i niezależności życiowej, albo przeciwnie postępującej degradacji tych dyspozycji aż do kresu istnienia.

Proces Opieki występuje w dwóch podstawowych rodzajach:

1. ewolucyjnym - cechuje się postępującymi systematycznie zmianami z tendencją do ciągłej redukcji, stopniowego ograniczenia i zanikania opieki w wyniku usamodzielniania. Jego funkcją jest doprowadzenie podopiecznego do względnie pełnej samodzielności życiowej - w tym do samodzielnego zaspokojenia i regulowania potrzeb.

2. indywidualnym - charakteryzuje się stałą tendencją do powiększenia się zakresu i stopnia opieki , do uzależnienia się od opiekuna, a w niektórych przypadkach do pełnej zależności opiekuńczej.

9.Struktura opieki ( potrzeby ponadpodmiotowe, czynności opiekuńcze, sytuacje opiekuńcze, postawy i atmosfera opiekuńcza).

1. Potrzeby ponadpodmiotowe - potrzeby podopiecznych, których zaspokojenie i regulowanie przekracza jego podmiotowe możliwości ( co implikuje niezbędność interwencji opiekuńczej).

2. Czynności opiekuńcze opiekuna - podstawowe elementy sytuacji opiekuńczych, a jednocześnie elementarne jednostki opieki, przejaw aktywności ukierunkowane na zaspokajanie potrzeb podopiecznych.

3. Sytuacje opiekuńcze - rozumiane jako wyodrębniające się w czasowym układzie warunków i zależności całości( jednostki) działania opiekuńczego.

4. Postawy opiekuńcze opiekuna - będące jego określonym, względnie stałym ustosunkowaniem do ponadpodmiotowych potrzeb podopiecznego.

5. Atmosfera opiekuńcza- czyli atmosfera w danym układzie opiekuńczym, będąca przede wszystkim intersubiektywnym, poznawczo - emocjonalnym odzwierciedlaniem przez podopiecznego stanu zaspokojenia ich potrzeb.

10.Zasady opieki i wychowania przez opiekę.

Proces wychowania przez opiekę przebiega według praw odzwierciedlających stałe zależności między faktami opiekuńczo- wychowawczymi. Ich wyrazem są ( niezależne od stopnia poznania) specyficzne zasady będące ogólnymi normami postępowania opiekuńczo - wychowawczego wskazującymi na sposoby realizacji celów i zadań w tym zakresie.

Specyfika zasad opieki i wychowania przez opiekę polega na tym, że obejmują one tylko działalność opiekuńczą, oraz określają podstawowe warunki , w których opieka nabiera walorów wychowawczych.

ZASADY wg.Z.Dąbrowskiego:

• zasada opieki sprawiedliwej

• zasada optymalizacji opieki

• zasada czynnego udziału podopiecznych w zaspokajaniu ich potrzeb

• zasada modyfikacji wychowawczej opieki

• zasada oddziaływania wychowawczego na potrzeby

• zasada łączenia świadczeń opiekuńczych z wymaganiami.

Związek opieki z wychowaniem:

NIE MA OPIEKI BEZ WYCHOWANIA I NIE MA WYCHOWANIA BEZ OPIEKI.

OPIEKA MA CHARAKTER PIERWOTNY W STOSUNKU DO WYCHOWANIA..

11.Rodzina jako podstawowe środowisko opiekuńczo - wychowawcze, jej rodzaje, struktura, funkcje, więzi rodzinne.

Rodzina jako środowisko wychowawcze wg.J.Szczepański:

RODZINA to mała grupa pierwotnie złożona z osób, które łączy stosunek małżeński, rodzicielski oraz silna wież międzyosobnicza, przy czym stosunek rodzicielski używany jest w szerokim, społeczno - prawnym rozumieniu tego terminu, umacniany z reguły prawem naturalnym, obyczajami i kontekstem kulturowym.

Wyróżnia się trzy aspekty rodziny :

1. psychologiczny - układ więzi emocjonalnych

2. społeczny - układ pozycji społecznych, struktura władzy

3. kulturowy - wzory regulujące życie rodzinne, normy i wzory wewnątrzrodzinnych ról społecznych.

STRUKTURĘ RODZINY OKREŚLA: (wg. Z. Tyszka)

• liczba i jakoś członków rodziny ( liczba dzieci, liczba innych krewnych )

• układ ich pozycji i ról społecznych

• przestrzenne ich usytuowanie

• siła więzi instytucjonalnych i psychicznych łączących poszczególnych członków rodziny.

FUNKCJE RODZINY wg. Z. Tyszka:

1. materialno - ekonomiczna

2. opiekuńczo - zabezpieczająca

3. prokreacyjna

4. seksualna

5. legalizacyjno - kontrolna

6. socjalizacyjna

7. klasowa

8. kulturowa

9. rekreacyjno - towarzyska

DEFINICJE RODZINY:

Wg. Z. Tyszka RODZINA - rozumiana jako grupa społeczna to zbiorowość krewnych mieszkających we wspólnym gospodarstwie i poza nim. Rodzinę definiuje z punktu widzenia grupy i więzi łączących członków rodziny jako „ zbiorowość ludzi” powiązanych ze sobą więzią małżeństwa, pokrewieństwa, powinowactwa lub adopcji.

Wg. J. Rembowski RODZINA jest grupą podstawową także w tym sensie, że daje jednostce pierwsze i najbardziej całkowite przeżycie przynależności do grupy społecznej, a także w tym, że stosunki emocjonalne i społeczne w niej nie podlegają zmianom w tym samym stopniu, co wzajemne stosunki w innych grupach społecznych.

WIĘZI RODZINNE:

Rodzinę małą- składa się z pary małżeńskiej i niepełnoletnich dzieci. Cechą jest to że te rodziny są dwupokoleniowe.

Rodzina duża - (familia ) nazywana też niekiedy rodziną wielką. Jest to grupa, w ramach której kilka pokoleń krewnych żyje ze sobą we wspólnym gospodarstwie. Muszą to być przynajmniej trzy pokolenia.

Rodzina zmodyfikowana - nazywana inaczej bywa rozproszoną, zredukowaną rodziną dużą. Jest to wielopokoleniowa, bliska sobie grupa rodzinna, nie zamieszkująca jednak we wspólnym gospodarstwie.

12. Cechy środowiska rodzinnego( stałość, cielesność , unikatowość, spontaniczność)

• Stałość - oznacza to, że rodzina wykazuje stałość form na przestrzeni długich okresów. Tworzenie nowej rodziny odbywa się na podstawie ukształtowanego wyobrażenia, zaczerpniętego z wzorów rodziny, jej pochodzenia. Takim stałym komponentem życia rodzinnego niewątpliwie są uczucia, wiążące się z prokreacją i zaspokojeniem podstawowych biopsychicznych potrzeb członków rodziny

• Cielesność- byt rodzinny, istnienie poszczególnych osób ma w rodzinie o wiele większe znaczenie niż w instytucji. Duża część życia rodzinnego podporządkowana jest biologicznej sferze istnienia. Ta jej cecha w dużej mierze ustala, reguluje, i determinuje życie rodzinne. W rodzinie znaczenie cielesności uwidacznia się przede wszystkim w prokreacji. Zaspokajanie potrzeb związanych z ciałem , takich jak głód, pragnienie, potrzeba ciepła, bezpieczeństwa, czułości staje się szczególnie w rodzinach z małymi dziećmi treścią życia rodzinnego, dającą zadowolenie a nawet szczęście. W żadnej innej instytucji naturalny proces powstania, rozwoju i zakończenia życia nie ma takiego znaczenia jak w rodzinie.

• Unikatowość- ( jednorazowość i niepowtarzalność) Stosunek każdej osoby do innego członka rodziny ukształtowany jest przez to, że każda z tych osób stanowi dla innej niepowtarzalną wartość, jest dla niej jedyną i niewymienną. Unikatowość własnej rodziny świadomie szuka różnic między swoją rodziną ,a obcą. Unikatowość ma w dużej mierze charakter subiektywny i istnieje w przeżyciach członków jako uczucia spowodowane niepowtarzalnymi relacjami, interakcjami. Rodzina nie uświadamia sobie celów swych działań. Głównym celem jest troszczenie się o członka rodziny.

• Spontaniczność - jest sposobem wyrażania uczuć, prawem rodzicielskim jest wyrażanie uczuć w sposób spontaniczny, oraz zminimalizowanie kontroli intelektualnej we wzajemnych relacjach. Świadczy to o ogromnej potrzebie wyzwolenia się od finału, od powodującego napięcie i stres uświadomienie sobie celów i efektów działania .Charakterystyczne dla rodziców jest ogromna różnorodność i wzajemne nakładanie celów na siebie.

13.Zasadnicze kierunki działalności opiekuńczej w rodzinie wg.S.Kawuli

1. Kierunek działalności podstawowej

2. działalność stymulująca

3. kierunek oddziaływań asekuracyjnych

4. działalność opiekuńcza o charakterze kompensacyjnym

5. kierunek działań ratowniczych.

14.Cechy opieki w środowisku rodzinnym i klasyfikacja potrzeb , jakie zaspokaja rodzina.

Najistotniejsze potrzeby : wg. Z. Dąbrowskiego:

1. Akceptacji - takim jakim się jest, niezależnie od posiadanych wad i braków oraz ich rozpoznania ,

2. Bezpieczeństwa - polegającej na konieczności ciągłego zachowywania stanu nienaruszalności cenionych wartości, związanych bezpośrednio z własną osobą

3. Przynależności i miłości - której spełnianie się niesie poczucie, że jest się lubianym, kochanym przez najbliższe otoczenie i poszczególne osoby,

4. Pozytywnego oddźwięku psychicznego - będącego oczekiwaniem od otoczenia zrozumienia i podzielenia pobudek naszego działania, dążeń, pragnień, radości, trosk i niepokojów, oraz współodczuwania naszych stanów psychicznych.

5. Uznania dla wszystkich konstruktywnych poczynań - zaangażowania, wysiłku, twórczej inicjatywy, szlachetnych intencji oraz znaczących osiągnięć w różnych dziedzinach działalności.

6. Wyłączności, tak ze względu na posiadanie lub doświadczanie takich wysoko cenionych wartości,- jak matka, ojciec, ich uczucia rodzicielskie pewne przywileje, tolerancja, wzajemne porozumienie,

7. Ekspresji emocjonalnej - która objawia się jako konieczność wyrażania, wypowiadania swym bliskim własnych stanów psychicznych, uczuć, dzielenia się z nimi radościami, rozterkami i troskami.

8. Pomocy i oparcia w chorobie - szczególnych trudnościach i niepowodzeniach, wobec doznanej niesprawiedliwości i krzywdy, w chwilach rozterki duchowej i załamania psychicznego.

9. Intymności i rozluźnienia - która pozwala na rozwinięcie czysto osobistej sfery życia,

zażyłość i pełne zbliżenie z otoczeniem, zwierzanie się z pełnym zaufaniem.

10. Stabilizacji - której treścią przede wszystkim w odczuciach dzieci jest nastawienie na

pewną stałość i niezmienność otoczenia.

11. dobrej perspektywy - na którą składa się oczekiwanie przez dziecko pomyślności

życiowej na dalszych etapach życia, jak ukończenie odpowiedniej szkoły.

15. Postawy rodzicielskie i ich znaczenie dla rozwoju dziecka

M. Ziemska na podstawie przeprowadzonych przez siebie badań wyróżniła cztery postawy pozytywne (akceptacji, współdziałania z dzieckiem, rozumnej swobody, uznania praw dziecka), stwarzające odpowiednie warunki psychospołeczne dla prawidłowego rozwoju dziecka, oraz cztery postawy negatywne (unikającą, odtrącającą, nadmiernie wymagającą, nadmiernie chroniącą), wpływające ujemnie na kształtowanie się osobowości dziecka.

Postawy pozytywne:

• akceptacja dziecka - rodzice widzą swoje dziecko takim, jakie jest, ze wszystkimi jego zaletami, wadami i ułomnościami, takim go przyjmują i kochają. Lubią przebywać w jego towarzystwie, chętnie okazują mu swoje uczucia, często go chwalą, ale też dostrzegają negatywne zachowania dziecka i mówią mu o tym, nie krytykują jednak całej jego osoby, a jedynie to konkretne zachowanie. Indywidualność dziecka przyjmują jako coś naturalnego i pozytywnego. Starają się poznać i zaspokoić jego potrzeby;

• współdziałanie z dzieckiem - rodzice szczerze interesują się i angażują w zajęcia dziecka, a także starają się angażować je w sprawy rodziny. Cechą charakterystyczną dla nich jest aktywność w kontaktach z dzieckiem. Wspólne wykonywanie różnych czynności, wymiana uwag i doświadczeń sprawia im dużą przyjemność;

• rozumna swoboda - wraz z rozwojem dziecka rodzice dają mu odpowiedni do jego wieku zakres swobody, mimo to więź i ich autorytet nie zanika, a tylko zmienia się wraz z dzieckiem, więź staje się coraz bardziej świadoma, rodzice kierują dzieckiem na tyle, na ile jest to pożądane, realnie oceniają zagrożenia i ochraniają dziecko tylko w takim stopniu w jakim jest to potrzebne;

• uznanie - rodzice uznają prawa dziecka w rodzinie jako równe, jest ono postrzegane jako równoprawny członek rodziny. Aktywność dziecka traktują jako coś naturalnego, nie starają się narzucać mu własnego zdania, ani zbytnio w nią ingerować, pozwalają, a nawet oczekują, że dziecko będzie brać odpowiedzialność za swoje czyny. Kierują dzieckiem nie w sposób dyktatorski, ale za pomocą sugestii. Dużo rozmawiają, tłumaczą i wyjaśniają mu zarówno wymagania, jakie przed nim stawiają jak i kary. Wymagania dostosowane są do możliwości dziecka.

Postawy negatywne:

• unikająca - rodziców reprezentujących tą postawę cechuje nadmierny dystans

uczuciowy, wręcz obojętność uczuciowa, uległość i bierność, kontakt z dzieckiem nie sprawia im przyjemności, jest dla nich trudny, sprawiają wrażenie jakby nie wiedzieli, co mają z nim zrobić. Taka postawa może czasami być oceniana pozytywnie jako liberalna, dająca dziecku dużo swobody, jednak są to tylko pozory, nie jest to świadomy sposób wychowywania, maskowanie pustki, braku kontaktu z dzieckiem i zainteresowania nim. Dziecko jest zaniedbywane zarówno psychicznie, jak i fizycznie, lekkomyślność i beztroska rodziców posunięta jest czasami aż do obojętności na niebezpieczeństwa, jakie mogą grozić dziecku. W skrajnym przypadku może dojść do porzucenia dziecka;

• odtrącająca - postawę tę wyznacza nadmierny dystans uczuciowy i dominacja

rodziców, dziecko jest postrzegane przez rodziców jako ciężar, przeszkoda uniemożliwiająca im realizację planów życiowych, jest osobą niepożądaną, rodzice nie lubią go, a sam fakt, że przyszło na świat sprawia, iż żywią wobec niego uczucie rozczarowania, zawodu i urazy. Charakterystyczne dla tej postawy jest: niewyrażanie uczuć pozytywnych, ciągłe krytykowanie dziecka, brak zainteresowania jego potrzebami, niedopuszczanie go do głosu, nietolerowanie nawet najmniejszych wad czy niedociągnięć dziecka, stosowanie surowych kar i zastraszania. Wychowanie polega jedynie na wydawaniu rozkazów. Czasem u rodziców z taką postawą następuje tak duże nagromadzenie negatywnych uczuć, że znajdują one ujście w brutalnym traktowaniu dziecka;

• nadmiernie wymagająca, zmuszająca, korygująca - rodzice są nadmiernie

skoncentrowani na dziecku i dominujący, posiadają idealny obraz dziecka i próbują je do niego naginać, nie biorąc pod uwagę jego rzeczywistych możliwości, potrzeb i zainteresowań, przez co jest ono poddawane silnej presji. Rodzice nie akceptują niczego, co odbiegałoby od ich wymarzonego ideału, nie przyznają dziecku prawa do indywidualności, jeśli tylko nie spełnia ich oczekiwań. Okazują mu gniew i dezaprobatę, nie wnikając w to, dlaczego tak właśnie jest, ich wymagania do dziecka są wygórowane, a czasami nawet nierealne. W kontaktach z dzieckiem brak jest: czułości, ciepła, zrozumienia i autentycznego zainteresowania jego osobą;

• nadmiernie chroniąca - charakteryzuje ją nadmierne skoncentrowanie się na

dziecku i uległość. Rodzice widzą swoje dziecko jako idealne, a ich stosunek do niego jest bezkrytyczny. Dziecko „trzymane jest pod kloszem”, traktowane jak niemowlę, niedoceniane są jego możliwości, zwłaszcza dotyczące życia codziennego. Rodzice starają się uchronić je przed wszystkimi niebezpieczeństwami i trudnościami, nie pozwalają mu na samodzielność i normalne kontakty z rówieśnikami, uzależniają je od siebie. Świat przedstawiany jest dziecku jako groźny i nieprzyjazny. Idealizowanie dziecka sprawia, że każdy jego wybryk jest tolerowany i każdy kaprys zaspokajany, dziecko niemalże rządzi rodziną.

16. Ekonomiczne i społeczno - demograficzne czynniki zagrażające prawidłowemu funkcjonowaniu rodziny

17. Rodzina dysfunkcjonalna pojęcie i symptomy dysfunkcjonalności

Dysfunkcjonalny - „nieprzystosowany, niedostosowany do potrzeb, celów, zwłaszcza ludzkich, społecznych.” W przeniesieniu tego pojęcia na rodzinę - jest to rodzina, która nie spełnia już swoich naturalnych funkcji, a przecież funkcja rodzicielska łączy się ściśle z funkcją opiekuńczą i wychowawczą. Cechą środowiska rodzinnego jest to , iż jego funkcje stanowią ograniczoną całość, złożoną i jednolitą, oraz nie są i nie mogą być realizowane oddzielnie.

Pojmując rodzinę jako całość, jako integralny i niezależny byt, trzeba przyjąć, iż jakiekolwiek zaburzenie, utrudniające realizację którejś z podstawowych funkcji, może powodować przejściową lub dłuższą niewydolność ogólnego jej funkcjonowania czyli dysfunkcjonalność. Zaistnienie dysfunkcji w rodzinie jest następstwem wielu sytuacji, które niszczą i zakłócają prawidłowe funkcjonowanie rodziny prowadząc do zjawiska patologii: alkoholizm, prostytucja, narkomania, przemoc.

Wśród typologii rodzin znajdują się:

• rodziny wzorowe wychowawczo

• rodziny normalne

• rodziny jeszcze wydolne

• rodziny niewydolne

• rodziny patologiczne

Nawet jednak w rodzinach pełnych obserwujemy niewydolność wychowawczą wynikającą z:

• trudnej sytuacji materialno-bytowej

• niedostatecznego nadzoru nad dziećmi [praca obojga rodziców]

• niskiego poziomu wykształcenia rodziców

• dużej liczby dzieci w rodzinie

• złych warunków mieszkaniowych

Badania rodzin dysfunkcjonalnych ujawniły następujące braki:

- w rodzinie dysfunkcjonalnej potrzeby biologiczne dziecka nie są zaspokajane w

sposób wystarczający

- rodzina dysfunkcjonalna nie zaspokaja potrzeb poznawczych: pomoc w nauce,

zdobywaniu wiedzy,

- nie są zaspokajane w sposób wystarczający potrzeby psychiczne tj. akceptacji, , współdziałania, bezpieczeństwa, szacunku i dostatku

- zaniedbywane są potrzeby społeczno kulturalne, estetyczne

18. Zjawiska patologiczne w życiu rodziny (alkoholizm, narkomania, przestępczość, przemoc w rodzinie).

• ALKOHOLIZM

Dla określenia dzieci używających alkoholu używa się pojęcia alkoholizacji, definiowanej jako zjawisko będące faktem spożywania napojów alkoholowych bez względu na okoliczności, motywy i sposoby picia. Termin ten odnosi się tak do osób pijących umiarkowanie - gdzie można uznać, iż nie popadają oni w chorobę, ani też nie stanowią niebezpieczeństwa dla otoczenia; jak o do osób pijących nadmiernie, u których występuje jedna lub obydwie z powyższych cech.

Czynnikiem mającym niewątpliwie wpływ na alkoholizację społeczeństwa, jest łatwy dostęp do alkoholu i jego zakupu oraz nieograniczony czas handlu alkoholem, co powoduje co jakiś czas wprowadzanie przez państwo reform, polegających bądź to na podwyżce cen alkoholu, bądź na wprowadzanie pewnych ograniczeń w sprzedaży. Jednak dorośli nie potrafią egzekwować przestrzegania przepisów, które sami stworzyli, zaś aprobata społeczeństwa w stosunku do picia powoduje obojętny stosunek również do alkoholizujących się dzieci. Dorośli więc nie starają się przeszkadzać w piciu dzieciom i z reguły obojętnie mijając pijących, a nawet i czasami sami zachęcając ich do picia alkoholu.

• NARKOMANIA

Rozwój narkomani wiąże się z rozwojem cywilizacji, gdzie obok wielu osiągnięć w niemal wszystkich dziedzinach życia, również spowodował wiele negatywnych skutków. Ciągle przyspieszające tempo życia, które wymaga coraz to większego wysiłku psychicznego oraz towarzyszące mu chroniczne napięcie nerwowe, stają się przyczyną życiowych niepowodzeń, konfliktów oraz związanych z tymi czynnikami - zaburzeń nerwowych.

Szukanie coraz to nowszych sposobów, ułatwiających rozwiązywanie życiowych problemów oraz rozładowywaniu napięcia, doprowadziło do "rozpowszechniania się" uzależnień, a między innymi właśnie narkomanii. Zjawisko narkomanii zaczyna obejmować coraz to młodsze pokolenia, a granica wieku osób sięgających po narkotyki, ciągle się obniża. Znaczący wpływ na zjawisko popularyzacji narkotyków miały również (i nadal mają) mass media; czasopisma, filmy czy Internet stanowią swoisty przewodnik w świecie narkotyków. Pod ich wpływem, młodzież zaczyna się utożsamiać z bohaterami oraz dąży do naśladowania ich postaw i stylu życia. Po narkotyki sięgają przeważnie osoby słabe psychicznie, lecz również te radzące sobie świetnie, o silnej osobowości.

• PRZEMOC

Przemoc domową klasyfikuje się następująco:

• przemoc fizyczna - to nieprzypadkowe zranienia, przymus fizyczny, ograniczenie swobody (zalicza się tu również zaniedbywanie)

• przemoc psychiczna - zalicza się tutaj między innymi zastraszenie, nadużycia emocjonalne i brak uczuć

• przemoc seksualna - kazirodztwo i gwałt

W Polsce, proceder psychicznego i fizycznego znęcania się (przede wszystkim nad dziećmi) jest zjawiskiem bardzo powszechnym;

→ aż 250 dzieci na każde 100 tys. jest maltretowane

→ 60% dorosłych stosuje wobec swoich dzieci kary fizyczne

→ 14% przyznaje, że w przeciągu ostatniego roku, sprawiło dziecku "porządne lanie"

→ 33% rodziców dotkliwie bije swoje dzieci do 6 roku życia

Należy zaznaczyć, iż przemoc wobec dzieci nie stanowią jedynie rękoczyny i nadużycia seksualne; to również zaniedbywanie i niezaspokajanie ich podstawowych potrzeb życiowych. Do jednych z patologicznych zachowań zalicza się także dzieciobójstwo, które ma miejsce, gdy matka zabija swoje nowonarodzone dziecko, pod wpływem silnych przeżyć związanych z przebiegiem porodu lub też wynika to ze szczególnie trudnej sytuacji osobistej. Innym zachowanie zaliczanym do patologii jest seksualne wykorzystywanie nieletnich (czynności seksualne z dzieckiem będącym w wieku do 15 lat są w polskim prawie karnym zakazane i określane jako czyny lubieżne).Ponad połowę sprawców tych czynów stanowią osoby znane dziecku jak i jego rodzinie.

Osoby krzywdzące współmałżonka, dopuszczające się nadużyć wobec dzieci oraz dręczące starszych krewnych - mają pewne cechy wspólne:

• niska samoocena

• błędny wizerunek ofiary

• poczucie braku kompetencji

• brak wsparcia i pomocy

• brak empatii

• problemy w małżeństwie

• problemy z samokontrolą

• depresja

• izolacja społeczna

• doświadczenie bycia krzywdzonym i zaniedbywanym w dzieciństwie

Najczęściej interwencja przerywająca proceder przemocy domowej nadchodzi dopiero w sytuacji, gdy zmaltretowane fizycznie i psychicznie ofiary tej przemocy trafiają do szpitala. Niestety, przemoc w rodzinach ma długą historię, jednak można wskazać potencjalne czynniki ryzyka, które wskazywały by na to zjawisko, co pozwoliło by udzielić ofiarom odpowiednio wcześnie pomocy. Wśród czynników ryzyka, psychologowie najczęściej wymieniają:

• wcześniejsze doświadczenia związane z przemocą

• obojętność

• brak tolerancji

• rodzice nadopiekuńczy oraz nadmiernie obawiający się o swoje dziecko

• społeczno- ekonomiczne problemy

• choroby psychiczne

• uzależnienia

• młody wiek matki

• niewielkie odstępy czasu pomiędzy kolejnymi ciążami

• Ważnym jest, by ofiary przemocy nie czuły się osamotnione, zagubione i bezradne w swojej sytuacji, dlatego też tak wielkie znaczenie ma stworzenie instytucji pierwszego kontaktu. Podobną organizacją jest Ogólnopolskie Pogotowie dla Przemocy "Niebieska Linia" oraz Fundacja "Dzieci Niczyje".

• PRZESTĘPCZOŚĆ

Przestępczość obecnie dotyczy nie tylko osób dorosłych lecz także dzieci i młodzież; w przeciągu ostatnich lat liczba nieletnich sprawców przestępstw takich jak: pobicie z ciężkim uszczerbkiem na zdrowiu, zabójstwo, rozbój i wymuszenie - znacząco wzrosła. Coraz częściej dochodzi do przestępstw popełnianych przez całe bandy nieletnich - są to grupy specjalizujące się w określonych rodzajach przestępstw. Szczególnie groźną jest tendencja wzrostowa w przestępczości dzieci od lat 13; sprawcy ci najczęściej pochodzą z rodzin rozbitych lub rodzin żyjących w biedzie, niezdolnych do zaspokajania podstawowych potrzeb, zarówno materialnych jak i wychowawczych dzieci. Wśród przyczyn tej patologii często wymieniany jest również brak czasu dla dzieci (szczególnie wśród robiących karierę rodziców nieletnich przestępców) oraz coraz częściej szkoła - z jej przepełnionymi klasami i przeładowanymi programami nauczania.

Znaczącym problemem (jeśli chodzi o nieletnich przestępców) jest zjawisko wandalizmu; młodzi ludzie niszczą urządzenia znajdujące się na terenie szkół, boisk sportowych, sal kinowych jak również autobusów czy pociągów. Wśród najczęstszych przyczyn występowania przestępczości wśród dzieci i młodzieży wymienia się:

• motywy materialne

• odwet (szczególnie wśród nietrzeźwych)

• przyczyny o podłożu seksualnym

19. Formy, rodzaje i konsekwencje przemocy wobec dziecka

Przemoc fizyczna

Nazywamy nią takie zachowanie wobec dziecka, które wywołuje u niego znaczny ból fizyczny, bez względu na to, czy na jego ciele pozostaną ślady, czy też nie.

Jest jednak jeszcze wiele innych, rzadziej dostrzeganych skutków przemocy stosowanej wobec dzieci. Są to poznawcze, emocjonalne i behawioralne następstwa zespołu dziecka maltretowanego. Zaliczymy do nich zarówno brak poczucia bezpieczeństwa, przynależności uczuciowej do osób najbliższych oraz obniżoną samoocenę, jak i nieakceptowanie siebie, poczucie zagubienia, krzywdy i winy, a także trudności w nawiązywaniu kontaktów z otoczeniem. Dzieci, które są ofiarami przemocy fizycznej, przeżywają stany depresyjne i lęki; są egocentryczne, bierne i zależne lub agresywne i nadpobudliwe, ze skłonnościami do autodestrukcji. U dzieci bitych obserwuje się również zaburzenia pamięci, koncentracji uwagi, zaburzenia zachowania i emocjonalne oraz brak poczucia realności.

Przemoc seksualna

Seksualne wykorzystywanie dziecka jest najbardziej odrażającą i szkodliwą - ze względu na następstwa, jakie powoduje - formą przemocy. Według Józefy Brągiel jest to wciąganie dziecka w sferę aktywności seksualnej nieadekwatnej do jego etapu rozwojowego, w sferę działań, których dziecko nie rozumie i nie jest w stanie zaakceptować, i które naruszają jednocześnie normy prawne i społeczne. Dziecko jest w takich przypadkach traktowane jako obiekt seksualny, którym dorosły posługuje się w celu zaspokojenia własnych potrzeb.

Wyróżnia się trzy rodzaje zachowań w zakresie form seksualnego wykorzystywania dzieci przez dorosłych.

Pierwszą grupę stanowią tzw. akty pozbawione fizycznego kontaktu, czyli ekshibicjonizm, podglądactwo, fetyszyzm, obsceniczne telefony oraz eksponowanie ciała dziecka osobom dorosłym w celu zaspokojenia ich seksualnych pragnień. Kolejny rodzaj przemocy seksualnej to czyny skupione na fizycznym kontakcie osoby dorosłej z dzieckiem, do którego zalicza się petting bądź praktyki masturbacyjne. Ostatnią klasę tego typu zachowań stanowią akty noszące znamiona gwałtu, czyli zmuszanie dziecka do stosunków seksualnych.

Wśród bezpośrednich skutków somatycznych należy wymienić urazy zewnętrznych narządów płciowych, przerwanie błony dziewiczej, infekcje przenoszone drogą płciową oraz urazy ciała związane ze stosowaniem przemocy fizycznej jako środka do osiągnięcia celu - zaspokojenia seksualnego. Dużo dłuższa jest lista następstw psychicznych: erotyzacja dziecka, zaburzenia snu, fobie, lęki, nerwice, depresje. Ofiary przemocy seksualnej przejawiają prowokacyjne zachowania seksualne wobec swoich rówieśników, wykazują zachowania agresywne i autodestrukcyjne, łącznie z podejmowaniem prób samobójczych, albo wręcz przeciwnie - ich zachowania są regresywne, izolują się. Podobnie jak w przypadku innych rodzajów przemocy dzieci doznające tego typu nadużyć mają problemy w szkole, uciekają z domu, cechują je zachowania przestępcze oraz niska samoocena, poczucie winy i krzywdy.

Przemoc domowa nie jest czynem jednorazowym. Często ma długą, nawet kilkunastoletnia historię. Zwykle powtarza się według zauważalnej prawidłowości. Cykl przemocy składa się z trzech następujących po sobie faz:

1. Faza narastania napięcia - początkiem cyklu jest zwykle wyczuwalny wzrost napięcia, narastają sytuacje konfliktowe. Przyczyny napięcia mogą tkwić poza rodziną, czasem są to błahostki, drobne nieporozumienia, zaczyna pojawiać się agresja.

2. Faza ostrej przemocy - następuje wybuch agresji, sprawca z „normalnego człowieka” przemienia się w „kata”, może dokonać strasznych czynów, nie zwracając uwagi na krzywdę innych.

3. Faza miodowego miesiąca - faza skruchy i okazywania miłości, sprawca jakby na nowo uwodzi ofiarę. Sprawca zaczyna dostrzegać to, co się wydarzyło. Próbuje załagodzić sytuację, przeprasza, obiecuje poprawę, staje się uczynny i miły. Próbuje przekonać ofiarę że teraz będzie inaczej, że to się więcej nie powtórzy. Ofiary mu wierzą bo wbrew zdrowemu rozsądkowi, w głębi serca tego właśnie pragną. I nawet jeśli przed chwilą były gotowe uciec, zostają.  Sprawca nie jest w stanie długo wytrzymać w takiej roli. Narasta napięcie i wszystko zaczyna się od nowa.

20. Sieroctwo społeczne

Sieroctwo społeczne natomiast polega na tym, że dziecko jest pozbawione normalnego środowiska rodzinnego. Przyczyny tego mogą być bardzo różne: rozpad rodziny, wykolejenie, alkoholizm, narkotyki, bieda czy choroby (fizyczne i psychiczne)

W sieroctwie społecznym możemy wyróżnić trzy stopnie osierocenia:

• stopień najwyższy: całkowite opuszczenie dziecka przez rodziców, czego konsekwencją jest zupełny brak kontaktów z naturalnymi rodzicami; w takim przypadku losem dziecka kierują obcy ludzie

• stopień średni: dziecko ma bardzo sporadyczny kontakt z rodzicami, np. jedno z rodziców odwiedza dziecko w placówce opiekuńczo - wychowawczej, jednak te odwiedziny są rzadkie i nieregularne

• stopień najniższy: rodzice dziecka wykazują pewne zainteresowanie jego losem, odwiedzają go w placówce, robią sporadyczne zakupy, organizują dziecku wypoczynek; jednak wychowanie i opieka nad dzieckiem nadal jest sprawowana przez obce osoby

Do głównych przyczyn sieroctwa społecznego zalicza się:

- "dezorganizacja rodziny". Oznacza ona, że rodzina nie spełnia w sposób prawidłowy podstawowych funkcji wychowawczych i społecznych.

- Bardzo wysoki procent dzieci, które zaliczane są do sierot społecznych pochodzi z rodzin niepełnych.

ETAPY CHOROBY SIEROCEJ
1. Dziecko protestuje przeciwko rozłączeniu z rodzicem płacząc i krzycząc. Starsze dzieci reagują agresją fizyczną, słowną lub obiema równocześnie. Agresja może być skierowana przeciwko sobie, przedmiotom lub innym osobom.
2. Dziecko nadal czuje rozpacz, zagrożenie i strach. Wie już, że protest niczego nie da i nic nie może zrobić, więc zaczyna rozpaczać. Staje się apatyczne, wpada w depresję, chodzi ciągle smutne i często płacze. Odmawia posiłków, aż w końcu staje się obojętne.
3. Dziecko pozornie jest pogodzone z własnym losem i sprawia wrażenie, że dostosowało się do nowej sytuacji. Ale to tylko pozory wynikające z alienacji i zobojętnienia. Jego aktywność życiowa, rozwój umysłowy i emocjonalny ulegają zahamowaniu. Pojawiają się pierwsze zachowania typowe dla alienacji, np. kiwanie się, bezmyślne stukanie przedmiotami, rytmiczne ruchy głową, itp. Każde dziecko wyrabia inny, indywidualny odruch.
NAJCZĘSTSZE OBJAWY
Bardzo trudno nawiązać kontakt z dzieckiem. Często patrzy bezwiednie, jest apatyczne, źle się rozwija fizycznie i psychicznie. Apatia obniża odporność układu immunologicznego i dziecko częściej choruje. Ponadto bezustannie znajduje się w przewlekłym stanie depresyjno-apatycznym, co objawia się słabym apetytem, wymiotami, problemami żołądkowymi, płaczem, rzucaniem przedmiotami, itp. Dziecko zachowuje się stereotypowo (wspomniane wcześniej kiwanie się, bujanie, itp.).

SKUTKI CHOROBY SIEROCEJ
1. Niedojrzałość uczuciowa, zahamowanie rozwoju emocjonalnego.
2. Problemy z nawiązywaniem i podtrzymywaniem kontaktów uczuciowych.
3. Poczucie niższości, samotności, lęki i depresja.
4. Niska aktywność życiowa i ubóstwo inicjatyw.
5. Niskie zainteresowanie światem i otoczeniem.
6. Huśtawka nastrojów, nieprzewidywalne zachowania.
7. Nieumiejętność radzenia sobie w nowych sytuacjach (bezradność lub agresja).
8. Brak zainteresowania opiekunami (pracownikami domu dziecka).
9. Duże zainteresowanie obcymi ludźmi.

FAZY LECZENIA CHOROBY SIEROCEJ
1. Oswajanie dziecka z nową sytuacją życiową. Opiekun dziecka nie może narzucać się dziecku (pozorna bierność), a równocześnie musi okazywać mu życzliwość i zrozumienie. Powinien być zawsze w pobliżu, towarzyszyć mu i akceptować je takim, jakie jest.
2. Po początkowym, spokojnym okresie, dziecko zaczyna zachowywać się agresywnie, jest niespokojne i zaczyna rozpamiętywać przeszłość (frustracja). Wtedy można nawiązać z dzieckiem nić porozumienia.
3. Dziecko dochodzi do równowagi psychicznej, zaczyna przywiązywać się do opiekunów, staje się wrażliwsze i "normalniejsze".

---