WARTOŚCI POLITYCZNE W PAŃSTWIE DEMOKRATYCZNYM
I KRYTERIA WSPÓŁCZESNEJ DEMOKRACJI
HISTORIA I CECHY CHARAKTERYSTYCZNE USTROJU DEMOKRATYCZNEGO
Demokracja oznacza ustrój, w którym lud sprawuje władzę, względnie wybiera swoich rządzących przedstawicieli (demos - lud, kratos - władza) - władza ludu, czyli inaczej ludowładztwo. Czasem wskazywano, że demokracja, to „władza ludu, dla ludu i przez lud” -
- sposób sprawowania władzy w państwie, w którym wola obywateli lub przynajmniej wola większości obywateli stanowi najwyższy imperatyw polityczny, zaś obywatele sprawują władzę we własnym imieniu w sposób bezpośredni lub pośredni. W takim ujęciu demokracja jawi się jako forma państwa, w której obywatele są zarówno źródłem władzy, jak i zbiorowym podmiotem sprawującym tę władzę - albo przez instytucje demokracji bezpośredniej, albo pośrednio przez instytucje przedstawicielskie.
Ustrój demokratyczny nie może istnieć bez systemu władzy opartego na państwie prawa oraz bez społeczeństwa charakteryzującego się demokratyczną kulturą polityczną. Elementy te są ze sobą zintegrowane i współzależne. Demokracja jest więc ustrojem politycznym i systemem społecznym, w którym:
Suwerenem władzy są obywatele;
Władza w państwie pochodzi z wyboru;
Obywatele mają realny wpływ na politykę, gospodarkę i życie społeczne państwa;
Najwyższe organy władzy są od siebie niezależne i podlegają kontroli;
Podstawą działalności władzy jest prawo (rządy prawa);
Wszyscy obywatele są wolni i równi wobec prawa;
Panuje pluralizm polityczny;
Stosunki społeczne reguluje prawo i treści demokratycznej kultury politycznej;
Życie społeczne mieści się w ramach społeczeństwa obywatelskiego, a życie prywatne obywateli pozostaje poza kontrolą państwa;
Warunki egzystencji obywateli nie są poniżej godności osoby ludzkiej.
Polski uczony Michał Pietrzak wylicza z kolei siedem filarów nośnych konstrukcji demokratycznego państwa prawnego:
Zasada konstytucjonalizmu;
Suwerenność narodu;
Podział władzy;
Uznanie ustawy za podstawowe źródło tworzenia prawa;
Niezawisłość sądownictwa;
Instytucje samorządowe;
7. Konstytucyjny charakter i konstytucyjne gwarancje praw i wolności obywatelskich;
System ten powstał w Atenach na przełomie VI i V wieku p.n.e., jednak dzisiejsza demokracja ma niewiele wspólnego z demokracją ateńską. Demokracja w dzisiejszym rozumieniu zaczęła się kształtować od XVIII wieku pod wpływem myśli liberalnej i ideałów Oświecenia. Istotne znaczenie dla wypracowania jej zasad i rozwiązań miał XIX wiek, a zwłaszcza druga jego połowa. Proces ukształtowania rozwiniętej koncepcji współczesnej demokracji dokonał się w XX wieku, głównie po I i II wojnie światowej. Pojęcie demokracji opiera się na tradycyjnych prawach człowieka zawartych w doktrynie chrześcijańskiej, w filozofii oświeceniowej, a oficjalnie sformułowanych najpierw w Stanach Zjednoczonych w Deklaracji Praw z roku 1776, a następnie we Francji w Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela uchwalonej przez Zgromadzenie Narodowe w roku 1789. Wolność, własność, równość wobec prawa i bezpieczeństwo stały się wówczas wartościami, które powinno realizować państwo. Dwa podstawowe prawa człowieka były szczególnie podkreślane: wolność i równość, jednak do połowy XIX pojęcie demokracji obejmowało przede wszystkim dziedzinę prawno -polityczną, a ściślej ustrój polityczny przeciwstawny absolutyzmowi monarchów i nierówności stanowej. Ustrój ten utorował drogę do władzy burżuazji, która pilnie strzegła swoich przywilejów. Demokracja musiała więc ulec znacznej ewolucji zanim podstawowe prawa człowieka rozszerzono na wszystkich ludzi. Wolność ludzka jest niepodzielna, zatem jej realizacja w dziedzinie prawno - politycznej pociągnęła za sobą konieczność realizacji także podstawowych swobód człowieka w innych dziedzinach życia ludzkiego, mianowicie w życiu ekonomicznym, społecznym i kulturalnym. Pojecie demokracji ewoluowało zatem od demokracji prawno - politycznej do demokracji społecznej.
Demokracja jest w swej istocie niezwykle labilną i delikatną formą rządów. Jest narażona zarówno na przekształcanie się w rządy totalitarne, jak również na wynaturzenie i skorumpowanie, kiedy to przy zachowaniu pozorów demokracji rządy przejmują partie o charakterze mafijnym. Występuje to najczęściej w tych krajach, gdzie część społeczeństwa nie posiada dostatecznej świadomości swoich praw i obowiązków lub też ogarnięta jest apatią i zmęczeniem po przejściach epoki totalitarnej Zatem, by demokracja mogła w ogóle istnieć i nie uległa degeneracji społeczeństwo musi uznawać podstawowe wartości i dzielić minimum przekonań, takich jak: przekonanie o istotowej równości wszystkich ludzi, przekonanie, że ludzie są zdolni poznawać rzeczywistość, rozumnie na nią reagować i wyciągać wnioski ze zdobytych doświadczeń, przekonanie, że ludzie są w stanie odróżnić dobro od zła i w zasadzie wybierać dobro, przekonanie, że racją istnienia wspólnoty politycznej jest budowanie dobra wspólnego, przekonanie, że demokracja potrzebuje do istnienia wolności i tolerancji.
Państwo demokratyczne należące do kręgu europejskiej kultury politycznej odwołuje się do powszechnie uznawanych zasad, wartości i norm praktykowanych i wzbogacanych w procesach rozwoju cywilizacyjnego. Współczesne demokratyczne państwo konstytucyjne jest państwem prawa realizującym w szczególności zasady suwerenności narodu, pluralizmu politycznego i podziału władzy. Właśnie ów pluralizm polityczny stanowi podstawowe kryterium współczesnej demokracji i powinien być traktowany jako istotny element funkcjonowania społeczeństwa demokratycznego. Termin ten oznacza istnienie wielości partii politycznych konkurujących z sobą w walce o władzę w ramach określonego prawa i zasad zwyczajowych. Formuła pluralizmu ustala również zasady, które powinny być respektowane przez partie w walce o władzę: zasadę wolnej gry sił politycznych, zasadę zmienności władzy oraz przyznania określonych uprawnień opozycji. Pluralizm wymaga, by poszczególne władze istniejące w społeczeństwie były rozdzielone, zwłaszcza cztery zasadnicze władze: państwowa, ekonomiczna, władza organizacji masowych oraz władza organizacyjna.
Społeczeństwo pluralistyczne bywa również określane jako „społeczeństwo otwarte”. oparte na uznaniu rozumu i wolności. Członkowie takiego społeczeństwa ponoszą indywidualną odpowiedzialność za swe działania, maja również swobodną możliwość wyrażania swych opinii na każdy temat, a zwłaszcza oceniania poczynań osób sprawujących władzę.
Pluralizm polityczny stanowi podstawowe kryterium demokracji, jest to jednak kryterium bardzo ogólne. Aby było ono spełnione muszą zostać spełnione określone warunki, respektowane zasady, akceptowane specyficzne wartości. Kiedy to wszystko ma miejsce, spełnione są wymogi demokratycznego funkcjonowania instytucji oraz przestrzegania praw człowieka. Z tego względu demokracje współczesną należy postrzegać jako pewna złożona całość, w obrębie której poszczególne elementy są w jednakowym stopniu niezbędne, nawet jeśli niektóre z nich odgrywają większą rolę od innych. Demokracja jako złożona całość obejmuje określone zasady wyznaczające kształt i funkcjonowanie struktur politycznych, wartości uznawane przez społeczeństwo oraz utrwalone zwyczajowo i powszechnie akceptowane style działania politycznego.
O tym, na ile państwo i społeczeństwo są demokratyczne decyduje realizowanie zasad demokratycznych na różnych płaszczyznach życia narodu. Na płaszczyźnie politycznej demokracja dotyczy całego życia politycznego państwa, procesów powoływania, kontrolowania i organizowania władzy. Demokracja polityczna powinna dopuszczać istnienie i zapewniać prawa funkcjonowania opozycji politycznej wobec władz państwowych oraz zachowywać i szanować prawa mniejszości. Demokracja na płaszczyźnie społecznej oznacza realizację zasad demokracji w stosunkach społecznych. W praktyce polega ona na równych szansach awansu, wykształcenia, dostępu do stanowisk. Jest ona wyrazem autentycznej równości społeczeństwa i przekonuje obywateli do tego systemu urządzenia państwa i społeczeństwa. Demokracja gospodarcza natomiast realizuje się w życiu ekonomicznym. Oznacza ona, że różne podmioty gospodarcze mają formalnie równe szanse i możliwości działania, a prawa ekonomiczne nie mogą być wykorzystane do celów politycznych i odwrotnie - pozycja polityczna nie jest środkiem do zdobywania przywilejów ekonomicznych. Całość tę można ująć też nieco inaczej stwierdzając, że o funkcjonowaniu demokracji decydują dwa elementy: demokratyczna władza i demokratyczne społeczeństwo.
Demokracja jako forma i system ustrojowy państwa nie jest łatwa do osiągnięcia. Polega ona na dojrzałości obywatelskiej wyrażającej się silnym poczuciem odpowiedzialności.
2. SPOSOBY REALIZACJI DEMOKRACJI
Demokracja nie jest pojęciem jednoznacznym. Stosując kryterium zakresu udziału obywateli w sprawowaniu władzy, można wyróżnić co najmniej dwie postaci: demokrację bezpośrednią i demokrację pośrednią (reprezentacyjną, przedstawicielską).
Demokracja bezpośrednia polega na tym, że ważne decyzje podejmowane są nie przez organ pośredni, lecz przez samych obywateli. Naród bezpośrednio decyduje w ważnej sprawie. W praktyce oznacza to absolutną realizację podstawowego elementu pojęcia demokracji - władzy ludu. Każdy z obywateli bezpośrednio podejmuje decyzje - zgodnie z własnymi przekonaniami i wiedzą - dotyczące całego państwa. Wszystkie instytucje państwowe podlegają bezpośredniej ocenie i kontroli całej społeczności, nie ma więc rozdziału władz ani niezależności władzy sądowniczej. Wybory w demokracji bezpośredniej są zbędne, obywatele bowiem, sami stanowiąc władzę najwyższą - nie potrzebują swojej reprezentacji we władzach. Demokracja w swojej pierwotnej postaci istniała jedynie w starożytności. Obecnie w formie klasycznej nigdzie nie występuje ten typ demokracji. Demokracja bezpośrednia funkcjonuje zamiennie z pośrednią. Jej elementem najczęściej występującym w nowoczesnych państwach jest referendum, czyli podejmowanie ważnych decyzji państwowych poprzez głosowanie powszechne oraz inicjatywa ludowa. Ta ostatnia polega na tym, że obywatele zebrawszy odpowiednią liczbę podpisów mogą przedstawić parlamentowi swoje stanowisko lub projekt ustawy. Inicjatywa ludowa polega więc na tym, że naród ma prawo bezpośredniego inicjowania ustaw.
Kraje, które w dużym stopniu korzystają z demokracji bezpośredniej, to Włochy, Francja, Dania, Irlandia i USA. W najdoskonalszy sposób realizuje ją Szwajcaria.
Demokracja pośrednia jest realizowana przez organy przedstawicielskie: parlament i samorządy. Jest to system, w którym władzę sprawują reprezentanci społeczeństwa wyłonieni w drodze wyborów powszechnych. Tworzą oni ciało zbiorowe, zwane legislatywą, które sprawuje władzę ustawodawczą. Legislatywa powołuje organy władzy wykonawczej, a często również sądowniczej. Taki typ demokracji nazywamy demokracją pośrednią, przedstawicielską bądź reprezentacyjną. Podstawą reprezentacji jest naród, bo to on wybiera swoją reprezentację władzy. We współczesnych państwach demokratycznych relacje między trzema władzami (ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą), ich kompetencje, wzajemne zależności, zakres kontroli władzy ustawodawczej nad wykonawczą określa ustawa zasadnicza, czyli konstytucja. Parlament, rząd i niezawisłe sądy sprawują władzę w państwie w ramach obowiązującego prawa. System taki gwarantuje udział wszystkich zainteresowanych obywateli w sprawowaniu władzy, ograniczając jednocześnie liczbę osób bezpośrednio decydujących o kształcie prawa oraz polityce wewnętrznej i zewnętrznej państwa, co umożliwia sprawne podejmowanie decyzji. Konieczność rywalizacji o głosy wyborców przyczynia się do podniesienia poziomu kompetencji polityków i zmusza ich do uwzględniania opinii obywateli. Z systemem demokracji reprezentacyjnej łączy się instytucja partii politycznej, czyli organizacji dążącej do przejęcia władzy dzięki wygranym wyborom; w kampanii wyborczej podstawową rolę odgrywa kompleksowy program partii. Oczywiście, warunkiem rywalizacji między partiami jest istnienie co najmniej dwu partii o odmiennych programach. Aby uzyskać głosy wyborców, kandydat danej partii zabiegający o miejsce w parlamencie musi przedstawić jak najlepszy program i być człowiekiem gwarantującym jego realizację, w przeciwnym razie nie ma szans przekonania kandydatów innych partii.
II PRAWNO - KONSTYTUCYJNE ZASADY USTROJU DEMOKRATYCZNEGO
Historyczne formy demokracji rozwijały i doskonaliły zasady i cechy ustroju demokratycznego, które stały się podstawą współczesnych systemów demokratycznych.
Do podstawowych zasad demokratycznego państwa należą:
zasada suwerenności;
zasada reprezentacji (przedstawicielstwa);
zasada samorządności;
zasada podziału władzy;
zasada pluralizmu;
zasada consensusu;
zasada praworządności;
zasada większości.
1. ZASADA SUWERENNOŚCI
Fundamentalną i naczelną zasadą - zarówno w demokratycznej ideologii politycznej, jak też w rozwiązaniach konstytucyjno - prawnych - występującą we wszystkich współczesnych państwach demokratycznych jest zasada suwerenności narodu (ludu). Zasada ta oznacza, że władza zwierzchnia w państwie należy do narodu i jedynie naród jest władny dokonać legitymizacji władzy. Suwerenność jest cechą władzy państwowej nieograniczonej i najwyższej. Pierwotnie określała ona strukturę aparatu państwowego i była przypisywana władzy monarchy - pierwotnej, najwyższej i niezawisłej. Współcześnie suwerenności nadawana jest nowa treść. Jest ona związana z tzw. legitymizmem władzy państwowej, tzn. faktem, że władza ta pochodzi od narodu. Zasada suwerenności oznacza też, że państwo - władza - jest organem woli narodu, który jest najważniejszym źródłem władzy. W państwie demokratycznym do sprawowania władzy nie jest uprawniona żadna jednostka, grupa społeczna czy partia polityczna, a tylko naród. Władcze uprawnienia narodu są urzeczywistniane za pomocą demokracji pośredniej i bezpośredniej. Bezpośrednie formy demokracji to referendum, inicjatywa ludowa, veto ludowe oraz różne rodzaje samorządów. Pośrednie formy demokracji, to uczestnictwo w rządzeniu poprzez wybór niektórych organów państwowych za pomocą różnych form reprezentacji interesów, zwłaszcza partii politycznych i grup nacisku.
Według G. Ulickiej na pojęcie suwerenności składają się trzy elementy:
- władza nieograniczona,
- władza najwyższa,
- władza decydowania.
Wyodrębnia ona trzy aspekty udziału ludu, czy też społeczeństwa w procesie rządzenia. Są to jednocześnie trzy kryteria pojęcia suwerenności narodu. Pierwsze z nich odnosi się do realizacji przez władzę dobra powszechnego. Władzą suwerenną jest tylko taka władza, która realizuje dobro ogółu. Tym samym władza demokratyczna jest nie do pogodzenia z monopolem, a nawet uprzywilejowaniem jakiejkolwiek doktryny, czy określonej klasy bądź grupy społecznej, gdyż wówczas przestaje ona reprezentować interesy ogólne. Władza powinna realizować cele powszechnie akceptowane oraz budować równowagę pomiędzy różnymi interesami. O konkretnym kształcie tych celów decyduje społeczeństwo wypowiadając się w różnych formach. Może się to odbywać w drodze referendum, które oznacza bezpośredni udział obywateli w podejmowaniu decyzji władczych i stanowi drugie kryterium suwerenności. Trzecim kryterium suwerenności jest wybór reprezentantów powołanych do rządzenia w imieniu narodu. Wybór reprezentantów można ujmować w trzech płaszczyznach: jako akt kreacji organów władzy, formę wyrażania preferencji politycznych przez obywateli oraz ukierunkowywanie polityki państwa. Elementy te są obecne w akcie wyborczym rozumianym jako akt jednorazowej decyzji władczej. Wybory w państwie demokratycznym służą kreowaniu organów, które w imieniu narodu będą realizowały suwerenność. Wybór tych organów jest traktowany jako minimalne, ogólne kryterium suwerenności. Obok określenia, kogo się wybiera, ważne jest również ustalenie, kto i w jaki sposób dokonuje wyboru. Dlatego z pojecie suwerenności narodu łączy się również demokratyczne prawo wyborcze, które powinno zapewnić każdemu obywatelowi nieskrępowane warunki do wyrażenia swoich preferencji politycznych.
Zasada suwerenności narodu jest zawarta w tekstach konstytucji państw demokratycznych. W rozdziale I Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku czytamy:
Art. 4
Władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej należy do Narodu.
Naród sprawuje władzę przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio.
2. ZASADA REPREZENTACJI
Zasada reprezentacji (przedstawicielstwa) wynika z zasady suwerenności. Jest ona podstawą parlamentaryzmu. Zasada ta głosi: „nic o nas bez nas”. Określa ona pozycję i obowiązki wybranych przez naród reprezentantów oraz powiązania między nimi a społeczeństwem. W starożytności demokracja była demokracją bezpośrednią. Wszyscy obywatele brali udział w uchwalaniu prawa gromadząc się na miejskim rynku. Obecnie niemożliwe są wspólne obrady wszystkich obywateli państwa, dlatego pozostaje nam wybór przedstawicieli. Instytucje przedstawicielskie, to wybieralne organy władzy w państwie; przede wszystkim parlament (sejm i senat), oraz główny urząd w państwie (prezydent). Zasada ta jest również realizowana przez organy samorządu terytorialnego, rady miejskie, gminne i prowincjonalne. Ludzie pełniący funkcje w organach władzy państwowej i samorządowej posiadają uprawnienia do sprawowania władzy nadanej im z woli narodu. Senatorowie, posłowie i członkowie samorządów lokalnych reprezentują naród, nie zaś tylko grupę ludzi, którzy na nich głosowali. Poseł, mimo, że wybrany w danym okręgu wyborczym jest jednym z reprezentantów całego społeczeństwa i powinien kierować się interesem ogólnym, nie tylko zaleceniami swoich bezpośrednich wyborców, nie oznacza to jednak, że może on interesy swoich wyborców pomijać. Zasada przedstawicielstwa ma to do siebie, że działalność przedstawicieli narodu jest obserwowana i oceniana przez opinię publiczną.
3. ZASADA PODZIAŁU WŁADZY
Zasada podziału władzy jako jedna z podstawowych zasad demokracji pojawiła się w wieku oświecenia. Stanowi ona istotny element współczesnej koncepcji państwa prawa. Zaproponowali ją niezależnie od siebie John Locke i Monteskiusz. Jej istota przejawia się współcześnie nie tylko w wyraźnym podziale władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej, lecz również w ochronie niezawisłości sędziów, roli mass mediów wyrażających opinię publiczną (tzw. „czwartej władzy”), federalistycznej budowie państwa, autonomii terytorialnej, silnej parlamentarnej opozycji i w praktykowanym pluralizmie zorganizowanych grup interesu. Władza zatem zostaje powierzona oddzielnym organom. Ważne jest przede wszystkim to, by władza ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza nie pozostawały w tych samych rękach, tzn. by ci, którzy ustanawiają prawo nie byli jednocześnie sędziami. Historycznie najstarsza jest koncepcja trójpodziału władzy. Z punktu widzenia organizacyjnego oznacza ona:
- wyodrębnienie trzech funkcji państwa: ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej;
- realizowanie każdej z tych funkcji przez inny organ państwowy;
- wzajemne ograniczanie się władz;
Współcześnie jednak przyjmuje się powszechnie, że podział władz występuje w czterech obszarach określających stosunki prawno - polityczne:
- dotyczy on podziału zadań i uprawnień w ramach państw o strukturze federacyjnej;
- polega na oddzieleniu sądów od pozostałych organów władzy państwowej;
- obejmuje podział uprawnień w zakresie wzajemnych stosunków między władzą ustawodawczą a wykonawczą;
- dotyczy swoiście rozumianego podziału władzy między większością rządzącą a opozycją;
4. ZASADA PLURALIZMU POLITYCZNEGO
Jednym z podstawowych kryteriów współczesnej demokracji jest wspomniany wyżej pluralizm polityczny. Pluralizm polityczny jako charakterystyczna cecha ustroju demokratycznego oznacza „różnorodność w wielości”. Zasada ta wynika ze zróżnicowania społecznego. Zakłada ona istnienie różnorodnych sił politycznych konkurujących w ramach przyjętych w danym państwie reguł gry ustanowionych przez prawo konstytucyjne i uzupełnianych zasadami przyjętymi zwyczajowo. Zróżnicowanie to wyraża się usankcjonowanym przez prawo funkcjonowaniem w społeczeństwie różnych grup społecznych o różnych poglądach politycznych (partii politycznych, grup interesu). Grupy te działają legalnie i tworzą różne organizacje. Mogą manifestować swoje odmienne poglądy i stanowiska, posiadać własne środki przekazu. Zasada pluralizmu polega na możliwości działania tych grup. Wymaga ona tolerancji, przeciwdziałania narzucaniu woli i obowiązujących wzorów mniejszościom. Wyrazem funkcjonowania zasady pluralizmu jest działalność wielu partii politycznych i stowarzyszeń społecznych w jednym państwie. W międzynarodowych stosunkach politycznych zasada ta gwarantuje zachowanie tożsamości państw i narodów. Dla pełnej realizacji pluralizmu politycznego w danym państwie niezbędne jest występowanie zróżnicowanych interesów w otoczeniu systemu politycznego, a zwłaszcza w społeczeństwie i gospodarce.
5. ZASADA CONSENSUSU I KOMPROMISU
Consensus oznacza zgodność co do określonego obszaru spraw. W systemie demokratycznym zgodność nie może być narzucona ani ograniczona, ze względu na to, iż jest ona pewnym obiektywnym faktem społeczno - psychologicznym i politycznym, kształtującym się historycznie w obrębie poszczególnych państw. Zadaniem polityki jest osiąganie owej zgody społecznej - czyli consensusu. Tam, gdzie funkcjonuje wiele partii politycznych i innych organizacji społecznych bywa wiele zdań dotyczących rozwiązań pewnych kwestii i problemów. Często rodzą się konflikty na tle dążeń grup społecznych do wykluczających się celów.. Zasada consensusu natomiast wyraża się powszechną zgodą na rozwiązanie konfliktu i wypracowane wspólnego rozwiązania; innymi słowy chodzi o jednomyślne, nikomu nie narzucone rozwiązanie sporów. Zgoda ta z reguły ma kształt umowy zawierającej zgodne oświadczenie woli społecznej wszystkich umawiających się stron. Consensus wpływa także na sposób rozstrzygania sporów, odnośnie których występują różnice zdań i interesów. W tych przypadkach metodą pozwalającą rozstrzygnąć problem jest kompromis. Kompromis zakłada wzajemne ustępstwa grup społecznych o odmiennych dążeniach i różnych interesach, umożliwiając osiąganie przez nie wspólnych celów.
Consensus oznacza opiera się na akceptacji podstawowych wartości przez członków społeczeństwa realizowanych w ramach odpowiednich struktur społecznych i politycznych. Może on być ujmowany w trzech powiązanych ze sobą płaszczyznach:
- jako consensus systemowy (consensus konstytucyjny lub consensus wartości) wyrażający zgodność podstawowych wartości polityczno - ustrojowych i moralnych;
- consensus odnoszący się do reguł gry w systemie politycznym;
-consensus w zakresie rozwiązywania konkretnych problemów, gdzie podstawą jest consensus uzyskany na dwóch powyższych płaszczyznach. W różnych państwach consensus może mieć różny zasięg, jednak dla zachowania koherencji społecznej musi istnieć jakiś consensus minimum, czyli aprobata dla podstawowych wartości i reguł gry przyjętych w danym społeczeństwie. Współcześnie owo minimum w państwach demokratycznych wyznacza akceptacja przez ogół obywateli i ugrupowania polityczne praw człowieka i godności ludzkiej, demokratycznych reguł w wolnej grze sił oraz państwowego monopolu władzy przy jednoczesnym zagwarantowaniu politycznych alternatyw.
Im szerszy jest consensus, tym mniejsza groźba zastąpienia demokracji tyranią. Zasięg consensusu zależy z kolei od stopnia zgodności interpretacji podstawowych wartości demokratycznych oraz zakresu aprobaty rozwiązań instytucjonalnych odnośnie do organizacji życia politycznego. Z tego względu consensus jest kategorie dynamiczną, której zasięg zmienia się pod wpływem przemian ekonomicznych i kulturowych. Wraz z rozwojem społeczeństw demokratycznych zasięg consensusu stale się zwiększa, a jego elementy składowe nabierają nowych treści.
ZASADA PRAWORZĄDNOŚCI. PAŃSTWO PRAWA
Zasada praworządności jest kolejnym warunkiem istnienia demokracji. Demokracja, to przede wszystkim państwo prawa. Państwo prawa, to takie państwo, gdzie porządek publiczny, stosunki między władzą a społeczeństwem jak i między obywatelami regulowane są przez ściśle określone i przestrzegane przepisy prawne. Wśród podstawowych cech wyróżniających państwo prawa wymienia się:
zabezpieczenia wolności;
równość wobec prawa;
nadrzędność praworządnych ustaw;
pewność prawna - realność praw i swobód jednostek;
organizację i funkcjonowanie suwerennej władzy państwowej opartej na zasadzie podziału władzy na egzekutywę, legislatywę i sądownictwo.
Prawo w państwie demokratycznym powinno wynikać z woli większości obywateli, co wpływa na większe zaufanie do norm prawnych. Ponadto cechuje je stabilność, przejrzystość oraz jednoznaczność, co sprawia, że obywatele mają poczucie bezpieczeństwa prawnego. Prawo odpowiadające istocie demokracji musi gwarantować podstawowe wolności: wolność słowa, wyznania, zrzeszania się, nietykalności osobistej, uwzględniając przy tym zasadę równości wszystkich obywateli wobec prawa. Cechą prawa współczesnych państw demokratycznych jest również to, że opiera się ono na treściach naturalnego prawa moralnego zawierającego wartości o znaczeniu ogólnoludzkim.
Zasada praworządności polega na tym, że prawo jest stanowione przez organ przedstawicielski suwerennego społeczeństwa. Akty prawne ułożone są hierarchicznie, z aktów wyższego rzędu muszą wynikać i być z nimi zgodne akty niższego rzędu. Zasada ta ma charakter demokratyczny wówczas, gdy treść prawa oraz sankcje, które grożą za jego nieprzestrzeganie, odpowiadają woli narodu i ogólnie przyjętym zasadom moralnym oraz wtedy, gdy obowiązuje zarówno obywateli, jak i władzę. Władza musi przestrzegać prawa, gdyż tylko wówczas obywatele są pewni jego skuteczności. Tam, gdzie prawo funkcjonuje i obowiązuje wszystkich w jednakowym stopniu może istnieć wzajemne zaufanie państwa do obywateli i obywateli do władzy. Jedynie taka sytuacja mobilizuje i uaktywnia obywateli do działania na rzecz państwa.
7. ZASADA SAMORZĄDNOŚCI
Samorządność również stanowi jedną z podstaw ustroju demokratycznego. Sprowadza się ona do faktu, że obywatele sami sobą rządzą poprzez instytucje samorządowe. Opiera się ona na uznaniu podmiotowości obywateli. Obywatel jest podmiotem, a nie przedmiotem prawa, jest więc zdolny do decydowania o sobie, odpowiedzialny za siebie i może samodzielnie decydować o swoich sprawach. Zasada samorządności jest realizowana przez samorządy, czyli zorganizowane instytucje, które reprezentują interesy grupy społecznej, tzn. podejmują decyzje w imieniu grupy. Samorząd tworzy się poprzez wybory. Najmniejszym samorządem terytorialnym jest gmina.
8. ZASADA WIĘKSZOŚCI
Pożądany stanem w systemach demokratycznych jest istnienie większości i mniejszości. Stan ten zakłada, że w społeczeństwie występuje wielość opinii, a przynajmniej ich dwoistość. W demokracji nie dąży się do uzyskania jednomyślności, ale uzyskania poparcia większości społeczeństwa. Zasada większości jest techniką w tym sensie, że określa ona sposób podejmowania decyzji. Decyzje o szczególnym znaczeniu są podejmowane tzw. kwalifikowaną większością głosów.
III PROCEDURY REALIZACJI DEMOKRACJI
Obok zasad demokracji, które decydują o tym, że demokracja jako forma państwa i ustroju społecznego jest realizowana, muszą jeszcze istnieć procedury demokratyczne. Do podstawowych procedur demokratycznych należą referendum i wybory.
Referendum pochodzi od łacińskiego słowa refero i oznacza przedstawienie, odwołanie się, oddanie. Często bywa określane jako głosowanie powszechne (ludowe). Jest to wypowiedź obywateli w konkretnej sprawie, sposób bezpośredniego decydowania wyborców, w drodze głosowania, o różnych sprawach życia państwowego kraju lub określonego terytorium. Ogół obywateli podejmuje tu decyzję w ważnych sprawach dotyczących państwa lub mniejszej jednostki terytorialnej (gminy, miasta lub województwa). W rozwiązaniach prawnych i w praktyce ustrojowej współczesnych państw mamy do czynienia z wielką różnorodnością referendów. Biorąc pod uwagę zasięg całego kraju wyróżnić można referendum ogólnokrajowe przeprowadzane na terytorium całego państwa, rozstrzygające sprawy o znaczeniu ogólnym i powszechnym, dotyczące wszystkich lub przynajmniej większość obywateli, w którym mogą wziąć udział wszyscy obywatele oraz referendum lokalne, przeprowadzane w poszczególnych jednostkach podziału terytorialnego kraju, w którym mogą brać udział obywatele zamieszkujący daną jednostkę. Z uwagi na prawny wymóg przeprowadzania referendum wyróżnia się referendum obligatoryjne, którego obowiązek wynika z przepisów ustawowych, wskazujących sytuacje, w jakich określone decyzje muszą zostać przyjęte w drodze referendum oraz referendum fakultatywne przeprowadzane w zależności od woli uprawnionych organów; które według swojego uznania podejmują decyzję co do jego przeprowadzenia. Ze względu na niezbędność rozstrzygnięcia danej sprawy drogą referendum wyróżnia się referendum nieodzowne, gdy dana sprawa nie może być rozstrzygnięta w inny sposób, chociaż nie ma prawnego obowiązku jego przeprowadzenia i referendum nie będące nieodzownym, gdy dana sprawa może zostać rozstrzygnięta w drodze referendum, jak i w inny sposób. Natomiast według kryterium materii głosowania referenda mogą być konstytucyjne - gdy ich przedmiotem jest uchwalenie lub zmiana konstytucji, ustawodawcze - dotyczące uchwalenia ustawy, administracyjne - rozstrzygające sprawy należące do kompetencji organów administracji publicznej oraz finansowe - dotyczące spraw finansowych lub budżetowych. Ze względu na etap procedury stanowienia aktu prawnego wyróżnia się z kolei: referendum wstępne (cząstkowe), poprzedzające ustanowienie danego aktu prawnego oraz referendum ratyfikacyjne, którego przedmiotem jest cały akt ustawodawczy, a rolą głosowania jest jego przyjęci lub odrzucenie. Biorąc pod uwagę moc wiążącą wyników referendum, możemy wyróżnić jeszcze referendum stanowiące (rozstrzygające), gdy decyzje w nim podjęte są wiążące dla organów władzy, jak też referendum konsultatywne (opiniodawcze), w którym obywatele wyrażają jedynie swoją opinię, zaś podjęcie ostatecznej decyzji pozostaje w gestii organu władzy publicznej.
Do procedur demokratycznych należą również wybory. Wybory mogą być krajowe, jeśli dotyczą wyłonienia parlamentu lub prezydenta lub regionalne, jeśli odnoszą się tylko do ustalenia władz regionalnych. Wybory demokratyczne określa się jako wolne, równe, powszechne, tajne, bezpośrednie, pośrednie, większościowe lub proporcjonalne.
Wybory nie mogą być skrępowane żadnymi formami nacisku na obywateli, dlatego określa się ich mianem wolnych. Każdy obywatel może w sposób nieskrępowany wziąć udział w wyborach , zgodnie ze swoimi przekonaniami. W wolnych wyborach musi się także realizować zasada pluralizmu, która mówi, że wszyscy obywatele mają prawo ubiegać się o stanowiska związane z władzą, co szczegółowo określa ustawa. Kandydaci i popierające ich partie muszą mieć jednakowe prawa do głoszenia swoich poglądów i takie same warunki zabiegania o poparcie wyborców w kampanii wyborczej . Wolne wybory powinny odbywać się pod kontrolą społeczną niezawisłych organów, czyli sądów, które decydują o prawdziwości wyniku wyborów i muszą odbywać się przed upływem kadencji dotychczasowych władz.
Wybory określa się jako powszechne, dlatego, że biorą w nich udział wszyscy dorośli obywatele bez względu na płeć, rasę, cenzus majątkowy, czy wyznanie. Jedynym ograniczeniem do udziału w wyborach jest wiek. Równość wyborów polega z kolei na tym, że każdy wyborca ma tylko jeden głos i każdy głos jest jednakowo ważny. Równość oznacza także dążenie do tego, by w każdym okręgu jednego posła lub senatora wybierano mniej więcej tą samą liczbą głosów, co w praktyce jest bardzo trudne, ale możliwe. Tajność wyborów ma gwarantować bezpieczeństwo głosującym. Zapewnia to koperta i urna do głosowania.
Bezpośredniość wyborów polega na tym, że wyborca głosuje wprost na kandydata na dane stanowisko, a w wyborach pośrednich kandydata na określone stanowisko państwowe wybiera organ wyłoniony w wyborach powszechnych.
W państwach demokratycznych stosowane są dwa systemy wyborcze - system wyborów większościowych i system wyborów proporcjonalnych. System większościowy polega na tym, że o wyborze decyduje większość głosów, zgodnie z amerykańską zasadą, w myśl której zwycięzca bierze wszystko. Wybory tego typu stosowane są w wielu krajach demokratycznych i spełniają swoją funkcję tam, gdzie rywalizują ze sobą głownie dwie duże partie polityczne bądź tam, gdzie liczba partii nie jest zbyt duża. Wadą takich wyborów jest to, że małe partie nie mają większych szans na wejście do organów władzy. System proporcjonalny wyborów natomiast jest dość skomplikowany. Jest on zazwyczaj stosowany w wyborach instytucji wieloosobowych, np. parlamentu. Polega on na tym, że każda partia polityczna ma tylu posłów w parlamencie, ilu ma zwolenników w społeczeństwie. W ten sposób mandat jest odbiciem politycznej struktury społecznej. Wybory proporcjonalne najczęściej wyglądają w ten sposób , że kraj jest podzielony na wielomandatowe okręgi wyborcze, w których przedstawione są listy kandydatów poszczególnych partii. Wyborcy głosują zazwyczaj na listę, czyli na całą partię, a nie na konkretną osobę, a głos uzyskuje i lista i osoba. Jeżeli dana partia uzyska w wyborach 20% poparcie, wówczas może liczyć proporcjonalnie na 20% miejsc w parlamencie.
Wyróżnia się jeszcze trzeci system wyborów, tak zwany system mieszany, który korzysta z elementów systemu większościowego i mniejszościowego.
IV ZASADY ZWYCZAJOWE
Istotny wpływ na funkcjonowanie państwa w europejskim kręgu kulturowym mają także zasady postępowania, które zwyczajowo utworzyły się w naszym kręgu kulturowym, a wśród nich przede wszystkim racjonalność i tolerancja. Zasady te mają również bardzo istotny wpływ na kształt i funkcjonowanie demokracji.
1. ZASADA RACJONALNOŚCI
Zasada racjonalności obowiązuje w demokracji od ponad dwustu lat. Oznacza ona oddzielenie celów od środków. Każdy problem można dzięki niej określić w taki sposób, że cele i środki zostaną rozdzielone tak, iż możliwe staje się znalezienie racjonalnego rozwiązania. Takie podejście stwarza możliwość wypracowania decyzji wychodzących naprzeciw interesom zarówno jednostkowym, jak i zbiorowym. Umożliwia również dość efektywne przewidywanie rezultatów - pozwala z określonym prawdopodobieństwem przewidywać efekty, a tym samym struktura zachowań indywidualnych i zbiorowych jest czytelna. Można więc wiedzieć, czego należy oczekiwać od poszczególnych uczestników procesu politycznego, nawet jeśli posiadają oni odmienne układy preferencji.
W sferze politycznej procedury demokratyczne opierające się na podwójnym pojęciu: woli powszechnej natomiast suwerenności oraz na zasadzie racjonalności pozwalają wypracować natomiast realizować decyzje zadowalające indywidualnych natomiast zbiorowych uczestników. Ważne jest tu również istnienie odpowiednio zorganizowanej administracji zapewniającej ścisłą i bezosobową realizacje decyzji.
2. ZASADA TOLERANCJI
Drugą zasadą utrwaloną w świadomości społeczeństw demokratycznych i regulującą życie polityczne jest zasada tolerancji. Łaciński termin tolerantia oznacza znoszenie, wytrwałość, zrzeczenie się czegoś, wytrzymywanie. Tolerancja oznacza uznawanie prawa człowieka do posiadania odmiennych poglądów, gustów, stylów życia, postaw, obyczajów i zwyczajów, z wyłączeniem idei antyhumanistycznych i zbrodniczych. Oznacza ponadto szacunek dla cudzych poglądów. Tolerancja ma chronić nawet tych, którzy negują demokrację, jeśli formy ich zachowania nie naruszają obowiązujących mechanizmów prawnych. Zabroniona jest działalność szerząca nienawiść, rasizm, czy antysemityzm, jako niegodna z porządkiem prawnym obowiązującym w każdym demokratycznym państwie. Zasada tolerancji określa również wzajemne stosunki między zwolennikami rożnych orientacji politycznych. Postawa tolerancyjna zakłada relatywizm ocen, odrzuca dążenie do zniszczenia konkurenta politycznego i wyeliminowania go z gry. Przeciwnie, uznaje za naturalne i pożyteczne istnienie różnych ugrupowań politycznych.
V WARTOŚCI SPOŁECZEŃSTWA DEMOKRATYCZNEGO I ICH ZNACZENIE W DZIAŁANIACH POLITYCZNYCH
W każdym społeczeństwie można wyodrębnić właściwą mu hierarchię wartości - - od osobistych i prywatnych po publiczne. Określają one wspólnotę kulturową narodu i państwa, charakteryzują stosunek do jego tradycji oraz sposoby, za pomocą których rozpoznawane są i uwzględniane wyzwania cywilizacyjne. Poszczególne grupy społeczne w obrębie państwa mogą w sobie właściwy sposób konkretyzować, modyfikować i interpretować ową hierarchię wartości. Mogą również w pewnym sensie ja podważać proponując własny alternatywny model rozwiązań. Obserwuje się również zjawisko powszechnego odwoływania się do tego samego systemu wartości w wysoko rozwiniętych krajach zachodnich. W związku z tym można mówić o wspólnocie duchowej właściwej cywilizacji zachodniej. Dominujący porządek wartości nigdy jednak nie został sformułowany w sposób arbitralny, np. w formie obowiązującej ideologii państwowej. Idea systemów demokratycznych polega bowiem na tym, że stwarzają one szansę współistnienia różnych ideologii reprezentowanych przez poszczególne partie i ruchy społeczne. Odrzucenie monopolu na ustalanie wartości i ich interpretację nie oznacza jednak zupełnej dowolności w tym względzie. Międzynarodowe pakty oraz konstytucje poszczególnych państw w sposób szeroki i dopuszczający różne rozwiązania szczegółowo ujmują problem podstawowych praw człowieka, co z kolei wyznacza charakter samego rozumienia demokracji, jak i wartości, które ją określają. Państwo demokratyczne utrwala takie kardynalne wartości, jak: wolność, równość, sprawiedliwość, porządek i efektywność oraz dualizm. Wolność jednostki jest wartością podstawową i stanowi jej niezbywalne prawo. Równość w państwie demokratycznym oznacza przede wszystkim równość wobec norm obowiązującego systemu prawa. Sprawiedliwość jest zasadą oceny postępowania jednostek i grup społecznych w kategoriach prawno - moralnych. Porządek natomiast, to zasady postępowania zarówno indywidualnego, jak i zbiorowego uznające reguły ładu obowiązującego w państwie demokratycznym. Dualizm zaś zawiera się w podziale na prawice i lewicę w demokratycznym państwie.
Powszechna akceptacja dla tych wartości oraz kierowanie się nimi w codziennym postępowaniu zarówno przez władze, jak i obywateli jest gwarancją stabilności ustrojów demokratycznych.
1. WOLNOŚĆ
Wolność - czyli niezależność, niepodległość, swoboda lub samodzielność, uważana jest za jedną z najistotniejszych wartości w dziejach ludzkości oraz za główną wartość wpływającą na kształt i funkcjonowanie systemów politycznych określającą również miejsce jednostki w społeczeństwie. Jest ona jedną z podstawowych kategorii antropologiczno-ontologicznych, mająca fundamentalne znaczenie w filozofii, teologii, historiozofii, psychologii, socjologii, ekonomii, polityce, prawie itp. Na przestrzeni wieków zmieniał się zakres znaczeniowy pojęcia. W dziedzinie politycznej rozumie się przez nie niezależność, niezawisłość jednego narodu (państwa) od innego narodu (państwa) w sprawach wewnętrznych i stosunkach zewnętrznych; suwerenność narodową i państwową oraz prawa i obowiązki człowieka i obywatela, m.in. zakres wolności i praw osobistych, wolności i praw politycznych, ekonomicznych, socjalnych i kulturalnych. Na ścisły związek między demokracją a wolnością zwracał uwagę już Arystoteles, dla którego wolność, uznawana za cnotę i wartość społeczną, nie oznaczała możliwości czynienia wszystkiego, ale miała swoje granice, gdyż inaczej torowałaby drogę anarchii i oznaczałaby rozprzężenie życia społecznego. W antycznej demokracji greckiej obywatele dysponowali wolnością polityczną, która polegała na uczestnictwie w kierowaniu sprawami państwowymi. W XVIII wieku przedstawiciele myśli liberalnej zaprezentowali inne rozumienie wolności politycznej - jako wolności od państwa, wyzwolenia się spod władzy, jarzma państwowego. Rozumienie to zawierało w sobie, obok pojęcia wolności politycznych, zakres swobód indywidualnych określających możliwości działania jednostki w sferze nie objętej działaniem państwa oraz łączący się z tym system gwarancji prawa, umożliwiający respektowanie tych swobód. Właśnie takie rozumienie wolności jednostki dominuje obecnie w doktrynie współczesnych państw demokratycznych.
Wolność uważana jest w nich za główną wartość wpływającą na kształt i funkcjonowanie systemu władzy oraz określającą miejsce jednostki w społeczeństwie. Wolność stała się podstawą takich relacji między jednostką a państwem, które zakładają, że kompetencje wszelkiej władzy publicznej ograniczającej wolność jednostki są ściśle określone przepisami prawnymi rangi ustawowej. Rozumienie pojęcia wolności bywa rozmaite i zależy od przyjętych koncepcji metafizycznych, teoriopoznawczych i etycznych, Na przykład:
- za wolność uznaje się albo "wolność-od" (wolność negatywna), tzn. idealną sytuację braku przymusu, podejmowania decyzji i działania w sposób absolutnie niezdeterminowany, w zgodzie z własnymi popędami i własną wolą albo "wolność -do"(wolność pozytywna), tj. pozytywną możliwość realizacji pewnych wybranych zamierzeń.
- traktuje się ją jako właściwą człowiekowi z natury lub jako swoisty normatyw stanowiący wytwór cywilizacji i kultury.
- za pole jej manifestacji uważa się bądź indywidualne istnienie pojedynczego człowieka bądź byt pewnej zbiorowości, np. klasy, narodu itp.
- twierdzi się, że człowiek zdobywa wolność poprzez zapewnienie sobie odpowiednich warunków bytu, np. materialnych możliwości spełniania własnych pragnień i stanu prawnego, który wolność gwarantuje lub że jest w stanie osiągnąć ją bez względu na sytuację w jakiej "obiektywnie" tkwi, w drodze doskonalenia się wewnętrznego.
Z problemem wolności łączy się wiele ważnych kwestii natury światopoglądowej, m.in. chrześcijański problem wolnej woli, problem wolności i odpowiedzialności, zwłaszcza odpowiedzialności moralnej, problem tolerancji i samoograniczenia własnej wolności związany ze społecznym bytowaniem człowieka, problem wartości wolności, podnoszony zwłaszcza przez egzystencjalizm (tzw. zniewolenie wolności, czyli postrzeganie wolności jako ciężaru), problem zagrożeń wolności, których źródłem może być nie tylko bezpośredni przymus fizyczny, ale pewne uświęcone tradycją formy kulturowe (np. stereotyp dobra i zła).
Najlepszym zabezpieczeniem wolności jest podporządkowanie jednostki prawu, z nie władzy.
2. RÓWNOŚĆ
Równość, w myśli społeczno-politycznej najczęściej odnoszona jest do: naturalnego statusu ludzi, niezależnie od rasy, narodowości, wyznania, a także pozycji społecznej i zdolności, równouprawnienia politycznego związanego z działaniem prawa konstytucyjnego (wszyscy są równi wobec prawa) oraz stosunków społeczno-ekonomicznych jako postulatu zrównania szans wszystkich członków społeczeństwa. W zależności od założeń teoretycznych równość jest różnie interpretowana. Liberalizm wiązał równość z równością praw i wolności wszystkich jednostek, które mają jednakowe możliwości wyboru drogi życiowej. Tradycja konserwatywna przeciwna jest egalitaryzmowi. Uznaje ona, że podziały społeczne są czymś naturalnym. Prawem przypisanym w równym stopniu każdej jednostce jest prawo własności prywatnej, jako fundament ładu społecznego myśli socjaldemokratycznej postuluje się uzupełnienie praw obywatelskich i politycznych prawami społecznymi i ekonomicznymi. Wreszcie według ideologii socjalizmu równość może być w pełni realizowana tylko w warunkach społeczeństwa bezklasowego. W skrajnej postaci (socjalizm utopijny) postulat równości społecznej zakłada absolutną równość obejmującą wszystkie dziedziny życia bez względu na różnice występujące między poszczególnymi jednostkami.
Równość jest kolejną „dominującą wartością orientującą” w demokracjach zachodnich.
Najstarsza koncepcja równości wywodzi się z Biblii - z punktu widzenia chrześcijaństwa wszyscy ludzie są równi w obliczu Boga. Przez wieki traktowano ją jednak jako "nie z tego świata", dlatego że mówiła o relacji człowieka z Bogiem, a jedynie wtórnie o relacjach z innymi ludźmi. Inne uzasadnienie równości wyczytać można w dziełach filozofów prawa naturalnego. Równość jest tutaj równością uprawnień i posiadanego potencjału. Utylitaryści z kolei dowodzili równości ludzi wskazując na obecną u wszystkich jednostek zdolność do odczuwania przyjemności i bólu. Taka koncepcja pozwalała im traktować ludzi jako właściwie tożsamych, co, ich zdaniem, rozwiązywało problem dobra publicznego (pojmowali je jako szczęście jak największej liczby jednostek), które poddawało się teraz arytmetycznej kalkulacji. Dla Immanuela Kanta równość wynikała natomiast ze zdolności każdego człowieka do tworzenia dla siebie norm prawa moralnego o wymiarze uniwersalnym. Obecnie często mówi się, że fundamentalna równość istot ludzkich wynika z ich godności stanowiącej niezbywalną cechę każdej jednostki. Równość jest więc skutkiem uznania wartości każdego człowieka jako niepowtarzalnej jednostki - skoro każdy jest inny i nieporównywalny, to w efekcie wszyscy są równi, bo sami dla siebie stanowią jedyną miarę.
Równość jednostek odnosić można do rożnych sfer życia społecznego. Można więc mówić o równości prawnopolitycznej, społecznej i ekonomicznej. Najbardziej powszechnie akceptowanym rodzajem równości jest równość wobec prawa, która nie sprowadza się tylko do równego traktowania przez państwo wszystkich obywateli, ale oznacza także konieczność identycznego respektowania prawa przez poszczególnych obywateli, niezależnie od ich statusu, funkcji czy stanowisk. Równość wobec prawa jest fundamentem konstytucyjnej demokracji, podstawą koncepcji państwa prawa - państwa, w którym prawo stoi ponad rządem. Idea równości wobec prawa zawiera w sobie dwa nieodłączne elementy: - nakaz jednakowego (równego) traktowania jednostek przez organy władzy państwowej przy kształtowaniu treści obowiązującego prawa oraz nakaz jednakowego traktowania wszystkich jednostek w procesie stosowania prawa. Równość w sferze praw politycznych oznacza natomiast, że prawa polityczne jednostek są uregulowane w sposób jednakowy (równy), jednostki zaś mają zapewnioną politycznie jednakową możliwość korzystania z tych praw. Tak pojmowana równość nie kłóci się z ideą wolności człowieka.
Skutkiem akceptacji idei równości w podanym wyżej znaczeniu jest dla wielu osób konieczność przyjęcia zasady większości w demokratycznym mechanizmie sprawowania władzy.
Równość demokratyczna, sprowadzająca się do postulatu równości we współwładaniu, wywodzi się z idei demokracji bezpośredniej w greckim polis. W myśli nowożytnej jej rzecznikiem był Jan Jakub Rousseau. Liberalny konstytucjonalizm zaakceptował tę zasadę, choć ze znaczącymi ograniczeniami: we współczesnych państwach jest ona podporządkowana równości wobec prawa, uprawnienia jednostek są zaś pilnie strzeżone, tak aby mniejszość nie była zdana na łaskę większości. Nie brakuje jednak takich myślicieli, którzy uważają obecną sytuację za niezadowalającą. Nie akceptują oni wcale poglądu, zgodnie z którym oprócz wolności udziału w życiu publicznym, istnieje także wolność od polityki. Marzy im się powszechny, stały i oczywiście równy udział wszystkich ludzi w sprawowaniu władzy. Stąd popularność idei referendum, stąd nieustanne poszukiwanie sposobów zwiększenia politycznej aktywności obywateli. O ile idea równości wobec prawa wspiera i ochrania wolność, a równość demokratyczna stosunkowo łatwo daje się okiełznać, tak aby wolności nie zagrażała, o tyle równość szans i równość materialna pozostają z wolnością w otwartym konflikcie. Dzieje się tak dlatego, że są one oparte nie na negatywnych, ale na pozytywnych prawach człowieka - dotyczą więc nie tego, czego rząd nie powinien robić, ale wręcz przeciwnie, co czynić powinien. Równość szans, a w nieporównanie większym stopniu równość materialna, aby zostać zrealizowane, wymagają interwencji rządu. W postaci skrajnej (komunizm) mogą być niezwykle niebezpieczne. Równość materialna może być osiągnięta bądź na drodze redystrybucji dochodów bądź też na drodze całkowitego zniesienia własności prywatnej - w obu przypadkach w oczywisty sposób wolność jednostki zostaje drastycznie naruszona. Przynosi to zresztą także fatalne skutki ekonomiczne: człowiek, któremu odbiera się prawo do tego, co wypracował, traci ochotę do pracy i zainteresowanie dla jakichkolwiek działań gospodarczych.. Współczesna demokracja konstytucyjna rozumie te niebezpieczeństwa, równocześnie jednak zdaje sobie sprawę z "bezduszności" równości wobec prawa. Dlatego też wybiera rozwiązanie kompromisowe. Zasada "ile kto sam zdobędzie, tyle jego" obowiązuje, ale została w poważny sposób ograniczona. Progresywne podatki pozwalają państwu zdobyć środki na rozwijanie systemu edukacji (równość szans) i pomoc dla najbiedniejszych (równość materialna).
Z pojęciem łowności związane jest pojęcie sprawiedliwości jako cnoty regulującej stosunki społeczne związanej z redystrybucją dóbr i wyrównywaniem szkód. Z jednej strony sprawiedliwość, ma charakter rozdzielający dobra (sprawiedliwość społeczna), z drugiej zaś - wyrównujący szkody (sprawiedliwość prawna).
3. PORZĄDEK I EFEKTYWNOŚĆ
Porządek i efektywność, to kolejne wartości powszechnie aprobowane w społeczeństwie demokratycznym i regulujące jego funkcjonowanie. Porządek rozumiany jest w ten sposób, że problemy i ludzie muszą znajdować się na „właściwym miejscu”, by społeczeństwo mogło normalnie funkcjonować. Regulują to normy prawne oraz określone nawyki i utrwalone wzory zachowań. Porządek ten może być ujmowany w różnych wymiarach, nie oznacza jednak wcale rezygnacji ze zmian, często daleko idących dokonujących się zgodnie z określonymi regułami i nie naruszającymi społecznego ładu. Taki mechanizm zmian możliwy jest w warunkach społeczeństwa otwartego, zapewniającego możliwość swobodnej artykulacji interesów.
Wielu autorów pojęcie porządku nieprzypadkowo łączy z pojęciem efektywności. Porządek jest ich zdaniem metodą osiągania efektywności, która z kolei stanowi warunek dobrze prosperującego społeczeństwa.
4. DUALIZM
Ważną wartością orientującą w społeczeństwach demokratycznych jest także dualizm, głęboko zakorzeniony w tradycji społeczeństw zachodnich. Kiedyś wyznaczała go przeciwstawność Kościół - państwo, a od ponad 100 lat zawiera się w podziale: lewica - prawica. Dualizm odzwierciedla odrębności interesów i możliwości ich politycznej artykulacji. Z punktu widzenia jednostki dualizm jest wartością dlatego, że stwarza jednostce możliwość wyboru w życiu społecznym i politycznym oraz zapewnia jej niezależność. W systemach demokratycznych dualizm ujawnia się zarówno w podziale sił politycznych, jak i opinii publicznej. Może to mieć pozytywny wpływ na efektywność procesu rządzenia, gdyż rząd znajduje się pod stałą kontrolą wynikającą z podziału społeczeństwa. Zasady dualizmu nie należy jednak traktować w sposób bezwyjątkowy. W niektórych krajach, gdzie występują nakładające się na siebie podziały społeczne, narodowościowe i religijne, obowiązuje zasada consensualizmu, czyli współpracy i współuczestnictwa we władzy głównych partii politycznych. Zasada ta nie oznacza jednak negacji dualizmu, lecz jest swoistą forma jego łagodzenia.
VI DEMOKRATYCZNA KULTURA POLITYCZNA WARUNKIEM ISTNIENIA DEMOKRACJI
Państwo demokratyczne nie może funkcjonować bez takiego czynnika, jakim jest kultura demokratyczna będąca odmianą kultury politycznej. Brak demokratycznej kultury politycznej zagraża demokracji.
Kultura polityczna, to zbiór wartości, norm, wzorów zachowań i reakcji odnoszących się do procesów sprawowania władzy oraz wzajemnych stosunków między władzą a obywatelami. Zaliczamy do niej: wiedzę o polityce, znajomość faktów politycznych, emocjonalną stronę postaw wobec faktów politycznych. Kulturę polityczną kształtują czynniki geopolityczne, historyczne, ekonomiczne, religijne. Trudno o wysoki poziom kultury politycznej w społeczeństwach o nikłej tradycji państwowej, czy gospodarczo zacofanych. Od rodzaju kultury politycznej zależy stopień uczestnictwa w życiu politycznym, aktywność lub bierność w działalności społecznej. Społeczeństwo o nikłej kulturze politycznej jest bierne, niezainteresowane funkcjonowaniem władzy, niezdolne do kierowania własnym losem, błędnie oceniające wydarzenia polityczne. W społeczeństwie takim występuje przewaga roszczeń wobec władzy oraz brak zaradności, a tym samym trudny do osiągnięcia jest stan społeczeństwa obywatelskiego.
Cechy demokratycznej kultury politycznej wynikają przede wszystkim z rozumienia i powszechnej akceptacji zasad oraz wartości demokratycznych. Rozumienie wolności, to m.in. akceptowanie odmiennych postaw i poglądów, szanowanie praw mniejszości, czyli urzeczywistnianie tolerancji. Ponadto kulturę demokratyczną cechuje umiejętność dyskusji, przyjęcie argumentów jako racji rozstrzygających, szacunek obywateli wobec władzy i władzy wobec obywateli, poszanowanie prawa i decyzji podjętych zgodnie z demokratycznymi procedurami. Kultura demokratyczna, to także uczciwość, prawdziwość informacji w środkach masowego przekazu, miejsce dla krytyki oraz samodyscyplina społeczna. Kultura demokratyczna wymaga dużej aktywności społecznej, jest praktyką życia społecznego, wymagającą zarówno wiedzy, jak i dojrzałych postaw obywatelskich. Wymaga również dużo czasu, komasacji doświadczeń oraz uczenia się określonych postaw, a przez to jest stanem niezwykle trudnym do osiągnięcia.
VII WSPÓŁCZESNE ZAGROŻENIA DEMOKRACJI
Na demokrację czyha wiele zagrożeń. Niektóre z nich tkwią wewnątrz systemu demokratycznego, na skutek czego są groźniejsze od zagrożeń zewnętrznych. Jednym z nich jest nadmiar i gloryfikacja wolności. Brak równowagi między obowiązkami a prawami obywateli jest o tyle poważnym zagrożeniem demokracji, że czyni z obywateli „bezwolna masę”, a nadmiar praw utrudnia poczynania władz. Zagrożeniem demokracji jest także brak opozycji politycznej, co utwierdza władzę w poczuciu nieomylności i zawęża pole działania społeczeństwa obywatelskiego.
Przewaga parlamentu nad innymi organami państwa również prowadzi do ograniczenia demokracji poprzez zgubne zjawisko tzw. Sejmokracji. Jest oczywiste, że zagrożeniem demokracji jest niski poziom kultury politycznej społeczeństwa, ponieważ pozwala to na funkcjonowanie demagogii, tendencji populistycznych, wzajemnych oskarżeń, destrukcyjnych działań i zachowań. Demokracja nie jest też ustrojem niekończącej się dyskusji, lecz ustrojem świadomych działań, ustrojem bardzo wymagającym. Nie oznacza też bezwzględnej równości wszystkich, a tylko równość wobec prawa. Ponieważ równość majątkowa jest zasadą niesprawiedliwości społecznej, konflikt między zasadą wolności i równości jest jednym z podstawowych konfliktów demokracji. Inne zagrożenia tkwią w samych ludziach. Wolność i odpowiedzialność odczuwają oni często jako ciężar, z którym nie mogą sobie poradzić, więc powierzają go autorytetom, które maja za nich decydować. Wówczas zaś jest tylko o krok od władzy autorytarnej. Naród nie umiejący udźwignąć ciężaru wolności może się wyzbyć zasad demokratycznych w zamian za opiekę i bezpieczeństwo władzy autorytarnej.
Zagrożeniem dla demokracji są również niepowodzenia ekonomiczne kraju i obywateli, które mogą doprowadzić do rozpowszechniania się opinii, jakoby stan ten wynikał z praktykowania zasad demokracji. Do zagrożeń należą także wszelkie stany napięć społecznych, prowadzące do konfliktów na tle narodowym, czy religijnym, nie mówiąc o konfliktach wojennych. Demokracja jest odporna na zagrożenia pod warunkiem, że obywatele są przekonani o słuszności tej formy ustrojowej i rozumieją jej zasady.
*
Winston Churchill powiedział kiedyś, że nie ma gorszego systemu sprawowania władzy, niż demokracja parlamentarna, jednak do dzisiaj nie wymyślono niczego lepszego. Współcześnie rozwija się swoista ideologia i apologia demokracji, wyrażająca się również w powiedzeniu, że demokracja jest ustrojem najlepszym ze wszystkich, ponieważ jest ustrojem najmniej złym. Demokracja ma bowiem również swoje słabości, a nawet wady. Generalnie jednak należy uznać, że państwo demokratyczne jest lepsze d jakiegokolwiek niedemokratycznego, gdyż jest w nim najwięcej wolności jednostki i najmniej przymusu, co sprawia, że jest ona ustrojem najłatwiejszym do zaakceptowania przez wszystkich. Demokracja stanowi więc najbardziej pożądany, optymalny model organizacji i funkcjonowania państwa. Bardzo racjonalnie dostrzegł to zagadnienie XIX - wieczny badacz demokracji a. de Tocqueville (1805 - 1859), gdy na podstawie doświadczeń amerykańskich pisał: „Demokracja nie daje narodowi rządu najbardziej sprawnego, lecz dokonuje tego, czego najsprawniejszy rząd dokonać nie jest w stanie: rodzi w całym organizmie społecznym niespokojne ożywienie, przemożna siłę i energię, które nie mogłyby bez niej zaistnieć, i które - przy sprzyjających okolicznościach - mogą zdziałać cuda. Na tym polega jej prawdziwa wartość.”
LITERATURA PRZEDMIOTU
By demokracja mogła istnieć; „Gość Niedzielny”, Nr 38 (1997);
Bocheński Józef, Sto Zabobonów. Krótki filozoficzny słownik zabobonów, Kraków 1994;
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.
Król Marcin, Słownik demokracji, Warszawa 1999;
Kuciński Jerzy, Podstawy wiedzy o państwie, Warszawa 2003;
Moniak Andrzej, Wiedza o społeczeństwie. Podręcznik dla liceów i techników, 1998;
Pilikowski Jerzy, Wiedza obywatelska - podstawowe wiadomości o państwie, społeczeństwie i polityce; Kraków 1995;
Pilikowski Jerzy, Wiedza o społeczeństwie; Zamiast korepetycji, Kraków 1996;
Programy partii politycznych mówiące o znaczeniu poszczególnych wartości ( z załączeniu)
Sochoń Jan, Samouczek polityczny. Tolerancja, „Polis” Nr 4(1993);
Sztumski Jerzy, Społeczeństwo i wartości, UŚ Katowice 1992;
Ulicka Grażyna, Demokracje zachodnie, Warszawa 1992;
Vernon van Dyke, Wprowadzenie do polityki, Poznań 2000;
Wielka Internetowa Encyklopedia Multimedialna, Wydanie siódme, Edycja WIEM 2004;
Winczorek Paweł, Wartości poza demokracją; „Rzeczpospolita” Nr 171(1991);
Wojtaszczyk Konstanty Adam, Wiedza o społeczeństwie, Warszawa1995;
SPIS TREŚCI
I Kryteria współczesnej demokracji
1. Historia i cechy ustroju demokratycznego
2. Sposoby realizacji demokracji
II Prawno - konstytucyjne zasady ustroju demokratycznego
Zasada suwerenności
Zasada reprezentacji
Zasada podziału władzy
Zasada pluralizmu politycznego
Zasada consensusu i kompromisu
Zasada praworządności. Państwo prawa
Zasada samorządności
Zasada większości
III Procedury realizacji demokracji
IV Zasady zwyczajowe
Zasada racjonalności
Zasada tolerancji
V Wartości społeczeństwa demokratycznego i ich znaczenie w działaniach politycznych
Wolność
Równość
Porządek i efektywność
Dualizm
VI Demokratyczna kultura polityczna warunkiem istnienia demokracji
VII Współczesne zagrożenia demokracji
A. Moniak, Wiedza o społeczeństwie dla liceów i techników, Poznań 1998, s. 114;
A. Moniak, Wiedza o społeczeństwie. Podręcznik dla liceów i techników, Poznań 1998; ss. 98 -99;
G. Ulicka, Demokracje zachodnie, Warszawa 1992, s. 59;
G. Ulicka, Demokracje zachodnie, Warszawa 1992; ss. 59 - 63;
Moniak Andrzej, Wiedza o społeczeństwie. Podręcznik dla liceów i techników, Poznań 1998, s. 109;
J. Kuciński, Podstawy wiedzy o państwie, Warszawa 2003, s. 177;
19