G  

GAAP

Generally Accepted Accounting Principles; Ogólnie Akceptowane Standardy Rachunkowości, amerykańskie standardy rachunkowości wydawane przez Radę Standardów Rachunkowości Finansowej (Financial Accounting Standards Board, FASB). GAAP występują również pod nazwą SFAS (Statements of Financial Accounting Standards; Stanowiska Dotyczące Standardów Sprawozdawczości Finansowej). W latach 1978-1985 FASB opracowała sześć założeń koncepcyjnych (Statements of Financial Accounting Concepts, SFAC): założenie koncepcyjne nr 1: „Cel sprawozdań finansowych jednostek gospodarczych” (Objective of Financial Reporting by Business Enterprises); założenie koncepcyjne nr 2: „Jakościowe cechy informacji księgowych” (Qualitative Characteristics of Accounting Information); założenie nr 3 - zastąpione przez założenie koncepcyjne nr 6; założenie koncepcyjne nr 4: dotyczy jednostek niezorientowanych na zysk; założenie koncepcyjne nr 5: „Zasady ujmowania i wyceny składników sprawozdań finansowych jednostek gospodarczych” (Recognition and Measurement in Financial Statements of Business Enterprises); założenie koncepcyjne nr 6: „Składniki sprawozdania finansowego” (Elements of Financial Statements).

Na koncepcjach zawartych w powyższych założeniach oparte są standardy wydawane przez FASB. Część z nich stanowi standardy znowelizowane lub uzupełnione wersje wcześniej uchwalonych norm. Standardy te stanowią podstawowe źródło regulacji dotyczących zasad i reguł rachunkowości oraz sprawozdawczości finansowej spółek, których akcje są przedmiotem publicznego obrotu. Oprócz standardów normy rachunkowości w Stanach Zjednoczonych tworzy wiele innych regulacji prawnych, określanych mianem reguł, zasad, rekomendacji itp. Wymienione regulacje prawne charakteryzują się dużą szczegółowością i złożonością, są bowiem ściśle dostosowane do specyficznych warunków gospodarki amerykańskiej.

Katarzyna Klimczak

Zob. → FASB.

GENERACJE KOMPUTERÓW

Poziom historycznego rozwoju komputerów, jedna z umownych typologii dotyczących sprzętu komputerowego, opierająca się na dominującej w danym okresie charakterystyce parametrów technicznych podstawowych elementów komputera, głównie obwodów, z których zbudowany jest komputer, jego pamięci operacyjnej i pamięci zewnętrznej, oraz określenia przez to generalnej tendencji rozwojowej sprzętu w tym okresie. Granice poszczególnych generacji uważa się za płynne z powodu długoletniej koegzystencji maszyn starszych i nowszych generacji. Na ogół przyjmowany jest podział na pięć generacji.- Niektórzy podają jeszcze generację „0” opartą na przekaźnikach przed pojawieniem się uniwersalnych elektronicznych maszyn cyfrowych.

I generacja (1944-1955) - maszyny zbudowane z lamp próżniowych; pamięci operacyjne na bębnach magnetycznych, pamięci zewnętrzne na taśmach i bębnach magnetycznych; duże rozmiary, skomplikowana budowa, ogromna liczba części, wielkie zużycie energii, duża awaryjność, liczna, specjalizowana obsługa, droga, jednostkowa produkcja; znikome, ograniczone wykorzystanie.

II generacja (1954-1960) - maszyny zbudowane z tranzystorów; pamięci operacyjne rdzeniowe (ferromagnetyczne), pamięci zewnętrzne na taśmach i dyskach magnetycznych; zdecydowane zmniejszenie rozmiarów, pewne uproszczenie budowy, zmniejszenie liczby części, zmniejszenie zużycia energii, obniżenie awaryjności, pojawienie się produkcji masowej; zróżnicowanie wykorzystania spowodowane rozwojem oprogramowania.

III generacja (1960-1973) - maszyny zbudowane z półprzewodnikowych układów scalonych; pamięci operacyjne w większości oparte o pamięci rdzeniowe (ferromagnetyczne), pamięci zewnętrzne - głównie dyski magnetyczne i niekiedy taśmy, zwłaszcza do archiwizowania; dalsze zmniejszenie gabarytów, zużycia energii, awaryjności, która zaczyna się przenosić z jednostki centralnej na urządzenia zewnętrzne; dalsze zmniejszenie kosztów związane z produkcją masową, powstanie maszyn różnej wielkości przeznaczonych do realizacji różnych zadań (duże komputery i minikomputery); dynamiczny rozwój oprogramowania i zastosowań, wzmagający rozwój sprzętu.

IV generacja (1974-1992) - sprzęt budowany jest z układów scalonych o dużej skali integracji (LSI); pamięci operacyjne - z układów scalonych typu (LSI), pamięci masowe na dyskach i dyskietkach magnetycznych; powstaje mikrokomputer; produkcja tania, masowa przeznaczona dla indywidualnego odbiorcy, sięgająca oprócz zastosowań przemysłowych i biurowych w inne sfery działalności człowieka; znaczne zmniejszenie kosztów przetwarzania, duża łatwość nauki i obsługi maszyn, powszechna dostępność i zastosowanie; różne rodzaje komputerów do wykonywania różnych działań (superkomputery, duże, średnie komputery, mini- i mikrokomputery), zdecydowane zmniejszenie awaryjności.

V generacja (od 1992 r.) - sprzęt zbudowany z układów scalonych bardzo dużej skali integracji (VLSI); z takich samych układów (VLSI) oraz nadprzewodników budowane są pamięci operacyjne; do obsługi pamięci zewnętrznych używa się dysków optycznych i dysków magnetycznych; dalsza miniaturyzacja, zwiększenie szybkości i mocy obliczeniowej procesorów, powstawanie struktur wieloprocesorowych i komputerów neuronowych; powszechne łączenie komputerów w sieci, przekształcanie komputera w medium komunikacyjne w związku z rozwojem wielkich sieci, szczególnie Internetu, znaczne ułatwienia w posługiwaniu się sprzętem wynikające ze zmian technologicznych i oprogramowania; powszechne współdziałanie komputerów z różnego rodzaju sprzętem, w tym służącym do rozrywki i wypoczynku.

Witold Chmielarz

GIEŁDA

Regularne spotkania osób w ustalonym miejscu oraz w określonych odstępach czasu w celu dokonania transakcji kupna-sprzedaży określonych dóbr lub usług. Na g. obraca się przedmiotami zamiennymi tego samego rodzaju, oznaczonymi co do wagi, miary, ilości, jakości, dlatego też nie jest potrzebna obecność tych przedmiotów w momencie zawierania transakcji. Transakcje, jakie są zawierane, mogą być natychmiastowe, tzn. rozliczenie następuje w tym samym dniu bądź z kilkudniową zwłoką, lub też terminowe, tzn. rozliczenie następuje w określonym terminie w przyszłości. Stronami obrotu na g. są na ogół upoważnieni do kupna bądź sprzedaży pośrednicy. Ceny transakcji na tym rynku są wypadkową wielkości podaży oraz popytu. Uwzględniając przedmiot obrotu, g. można podzielić na: towarowe (np. złota, srebra, ropy naftowej), usług (np. ubezpieczeniowe, frachtowe) oraz finansowe (np. walutowe, papierów wartościowych). W praktyce żadna g. nie mieści się w określonym typie, np. oprócz papierów wartościowych na danej g. może być też prowadzony handel produktami ubezpieczeniowymi. Stosując kryterium dostępności dla uczestników, można dokonać podziału na g. zamknięte (w transakcjach mogą uczestniczyć jedynie ich członkowie) oraz g. otwarte (możliwość uczestnictwa w obrocie na takiej g. zależy jedynie od wniesienia określonej opłaty na rzecz organizatora obrotu).

Podstawową częścią wtórnego rynku papierów wartościowych jest g. papierów wartościowych. W różnych krajach g. mogą się różnić pod względem sposobu organizacji, formy prawnej, zakresu działania, zasad uczestnictwa. Główne funkcje g. papierów wartościowych w gospodarce to: mobilizacja (przyciąganie) kapitału; transformacja kapitału z jednej formy na inną; rzetelna wycena kapitału, m.in. dzięki równemu dostępowi wszystkich uczestników rynku do informacji.

Ceny zawieranych transakcji giełdowych (kursy papierów wartościowych) podawane są na bieżąco do publicznej wiadomości w ustalony przez organizatora obrotu sposób.

Papiery wartościowe będące przedmiotem obrotu na g. mogą być notowane w dwóch systemach: kursu jednolitego (cena ustalana jest raz w czasie danego dnia sesji) lub w notowaniach ciągłych (cena może ulegać wahaniom podczas sesji, w zależności od wielkości popytu i podaży). Do największych na świecie g. papierów wartościowych należą: London Stock Exchange, New York Stock Exchange.

Paweł Jezierski

Zob. → Jednostki organizacyjne działające na podstawie prawa o publicznym obrocie papierami wartościowymi; Komisja Papierów Wartościowych i Giełd; Rynek finansowy; Rynek kapitałowy; Rynek papierów wartościowych; Rynek pierwotny; Rynek pozagiełdowy; Rynek wtórny.

GŁÓWNY KSIĘGOWY

Osoba kierująca w jednostce wszelkimi pracami wchodzącymi w zakres rachunkowości wykonywanymi przez podlegających jej księgowych. Ściśle określone przepisami prawa stanowisko g.k. spotkać można jedynie w administracji państwowej. Jego prawa i obowiązki oraz wymagane kwalifikacje określa obecnie ustawa o finansach publicznych, której mocą zniesione zostało dotychczas obowiązujące w tej kwestii rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie praw i obowiązków g.k. budżetów, jednostek budżetowych, zakładów budżetowych i gospodarstw pomocniczych.

G.k. w administracji państwowej. W urzędach administracji państwowej objęcie stanowiska zarówno g.k., jak i księgowego poprzedzone jest złożeniem administracyjnej aplikacji. W jednostkach tych g.k. podlega bezpośrednio kierownikowi jednostki. Dotychczas, pod względem hierarchii służbowej, wynagrodzenia i innych świadczeń, stanowisko to było równorzędne z zastępcą kierownika. Natomiast stanowisko g.k. w ministerstwach, urzędach centralnych oraz urzędach wojewódzkich ze stanowiskiem wicedyrektora departamentu lub innej jednostki organizacyjnej o podobnych charakterze.

Przepisy dotyczące g.k. w administracji państwowej odnoszą się do takich stanowisk, jak: g.k. budżetu państwa, g.k. części budżetu, Skarbnik (g.k. budżetu jednostki samorządu terytorialnego). Osoba aplikująca na stanowisko g.k. musi posiadać obywatelstwo polskie, pełną zdolność do czynności prawnych i korzystać z pełni praw publicznych. Nie może także ciążyć na niej prawomocny wyrok za przestępstwa przeciwko: 1) mieniu; 2) obrotowi gospodarczemu; 3) działalności instytucji państwowych oraz samorządu terytorialnego; 4) wiarygodności dokumentów. Nie może być również skazana za przestępstwo karne skarbowe.

Jeżeli chodzi o wykształcenie ww. aplikanta, to wymagania ustawowe są następujące: 1) ukończenie jednolitych studiów magisterskich, ekonomicznych wyższych studiów zawodowych, uzupełniających ekonomicznych studiów magisterskich lub ekonomicznych studiów podyplomowych oraz posiadanie co najmniej 3-letniej praktyki w księgowości, lub 2) ukończenie policealnej lub pomaturalnej szkoły zawodowej o kierunku rachunkowość i posiadanie w takim przypadku co najmniej 6-letniej praktyki w księgowości. Dodatkowo przed zatrudnieniem na stanowisku g.k. nazwisko kandydata jest sprawdzane w rejestrze prowadzonym przez Główną Komisję Orzekającą w sprawach o naruszenie dyscypliny finansów publicznych przy Ministrze Finansów w związku z ewentualnym wykluczeniem na czas określony w orzeczeniu możliwości pełnienia ww. funkcji (w związku z ewentualnym wcześniejszym naruszeniem tej dyscypliny).

Do obowiązków g.k. należą: 1) prowadzenie rachunkowości jednostki; 2) wykonywanie dyspozycji środkami pieniężnymi; 3) dokonywanie wstępnej kontroli zgodności operacji gospodarczych i finansowych z planem finansowym; 4) dokonywanie wstępnej kontroli kompletności i rzetelności dokumentów dotyczących operacji gospodarczych i finansowych. W tym też zakresie g.k. ponosi odpowiedzialność.

W celu realizacji swoich zadań g.k. może: 1) żądać od kierowników innych komórek organizacyjnych udzielenia w odpowiedniej formie (ustnej lub pisemnej) niezbędnych informacji i wyjaśnień oraz udostępnienia do wglądu dokumentów źródłowych i wyliczeń; 2) wnioskowania do kierownika jednostki o określenie trybu wykonywania przez inne komórki organizacyjne jednostki, prac zapewniających prawidłowość prowadzenia gospodarki finansowej oraz ewidencji księgowej, kalkulacji kosztów i sprawozdawczości finansowej.

Jeżeli g.k. nie zgłasza zastrzeżeń co do zgodności z prawem i merytorycznej prawidłowości operacji przedstawionych mu przez właściwych pracowników oraz do kompletności, a także formalno-rachunkowej rzetelności i prawidłowości dokumentacji dotyczącej operacji, i jednocześnie uznaje, że zobowiązania wynikające z operacji mieszczą się w planie finansowym oraz harmonogramie dochodów i wydatków, a jednostka posiada środki finansowe na ich pokrycie, podpisuje (obok podpisu pracownika) przedstawione mu dokumenty. W przypadku natomiast ujawnienia jakichkolwiek nieprawidłowości g.k. może zwrócić dokumenty odpowiedniemu pracownikowi, a w przypadku nieusunięcia błędów odmówić złożenia podpisu. O takim fakcie ma obowiązek pisemnie powiadomić kierownika jednostki, który ma prawo wstrzymać realizację zakwestionowanej operacji albo wydać (również w formie pisemnej) polecenie jej wykonania.

G.k. w praktyce. W praktyce stanowisko to można również spotkać w jednostkach o znacznej liczbie pracowników, prowadzących działalność gospodarczą w dość szerokim zakresie. W takich sytuacjach g.k. może, podobnie jak w jednostkach administracji państwowej, podlegać bezpośrednio kierownikowi lub (jeżeli takie stanowisko w danej jednostce występuje) dyrektorowi finansowemu. Tu jednak są to tylko i wyłącznie zarządzenia wewnętrzne, które nie będąc usankcjonowanie prawnie, ustalane są dla potrzeb konkretnej jednostki.

W związku z bardzo dużą odpowiedzialnością wynikającą z obowiązków g.k., a co za tym idzie z potrzebą posiadania przez osobę zajmującą to stanowisko odpowiedniego przygotowania, w kręgach naukowych pojawia się postulat prawnego usankcjonowania tej pozycji. Zwraca się uwagę na fakt, że g.k. w jednostce wykonuje te same czynności, co podmioty zajmujące się usługowym prowadzeniem ksiąg rachunkowych, w odniesieniu do których istnieją ściśle określone przepisami prawa wymagania. Wydaje się oczywiste, że kwalifikacje osoby pełniącej tę funkcję mogą zadecydować o przyszłym funkcjonowaniu zatrudniającego ją podmiotu, stąd tak duża potrzeba ich precyzyjnego określenia (podobnie jak ma to już miejsce w przypadku omówionego powyżej stanowiska w finansach publicznych). Powinny one podlegać regulacjom prawnym przede wszystkim w zakresie wykształcenia osoby aplikującej na to stanowisko oraz jej doświadczenia zawodowego. Wskazuje się również na potrzebę narzucenia przepisami obowiązku podnoszenia własnych kwalifikacji w przypadku zajmowania tego stanowiska.

Monika Bukowska

Zob. → Księgowy; Odpowiedzialność księgowego; Usługowe prowadzenie ksiąg rachunkowych.

GMINNE FUNDUSZE CELOWE

W myśl ustawy o finansach publicznych g.f.c. mogą być tworzone wyłącznie w drodze ustawy (nie zaś aktów prawnych organów gminy) w celu gromadzenia dochodów publicznych z określonych źródeł i wydatkowania ich na finansowanie zadań gminy wyodrębnionych z finansowania ich z budżetu gminy. Do g.f.c. należą fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej (na podstawie ustawy - Prawo ochrony środowiska) i fundusze gospodarki zasobem geodezyjnym i kartograficznym (na podstawie ustawy - Prawo geodezyjne i kartograficzne). Gospodarkę finansową g.f.c. określają przepisy ustaw, na podstawie których powołano te fundusze.

Cezary Kosikowski

Zob. → Fundusz celowy.

GOSPODARKA KOMUNALNA

Oznacza działalność gospodarczą prowadzoną przez jednostki samorządu terytorialnego (gminę, powiat, województwo); jej przedmiotem są w szczególności zadania o charakterze użyteczności publicznej. Celem g.k. jest bieżące i nieprzerwane zaspokajanie zbiorowych potrzeb ludności w drodze świadczenia usług powszechnie dostępnych. Może być ona prowadzona przede wszystkim w formach zakładu budżetowego lub spółek handlowych.

Ewa Hellich

Zob. → Samorząd terytorialny.

GOSPODARKA POZABUDŻETOWA

Termin określający: zakłady budżetowe i gospodarstwa pomocnicze. G.b. nie występuje w nowych aktach prawnych dotyczących finansów publicznych. Termin ten funkcjonuje jednak nadal wśród praktyków. Relacje zachodzące między poszczególnymi formami organizacyjno-prawnymi sektora publicznego przedstawia tablica 1.

Tablica 1. Podmiotowa struktura sektora finansów publicznych w Polsce

Ewa Hellich

Zob. → Formy organizacyjnoprawne sektora finansów publicznych; Fundusz celowy; Gospodarstwo pomocnicze; Zakłady budżetowe.

GOSPODARSTWO POMOCNICZE

Wyodrębniona z jednostki budżetowej, pod względem organizacyjnym i finansowym, część jej podstawowej działalności lub działalność uboczna. G.p. pokrywa koszty swojej działalności z uzyskiwanych przychodów własnych lub przyznanych dotacji. Może być utworzone, przekształcone lub zlikwidowane przez kierownika jednostki budżetowej, po uprzednim uzyskaniu zgody: właściwego ministra, kierownika urzędu centralnego lub wojewody - w przypadku g.p. państwowych jednostek budżetowych, lub zarządu jednostki samorządu terytorialnego - w przypadku g.p. gminnych, powiatowych i wojewódzkich jednostek budżetowych. Podstawą gospodarki finansowej g.p. jest roczny plan finansowy obejmujący przychody, wydatki stanowiące koszty działalności, rachunek wyników, stan środków obrotowych i rozliczenia z budżetem.

Ewa Hellich

Zob. → Gospodarka pozabudżetowa.

GOSPODARSTWO A PRZEDSIĘBIORSTWO ROLNICZE

Gospodarstwo, przedsiębiorstwo rolnicze, gospodarstwo (przedsiębiorstwo) rolnicze to samodzielna jednostka techniczno-ekonomiczna wytwarzająca produkty rolnicze do bezpośredniego spożycia lub przetwórstwa rolno-spożywczego, technicznego oraz przeznaczanych na pokrycie własnych potrzeb i na sprzedaż. Gospodarstwo (przedsiębiorstwo) rolnicze jest podstawową jednostką produkcyjną w rolnictwie, wyodrębnioną pod względem prawnym, organizacyjnym i ekonomicznym. Każde przedsiębiorstwo rolnicze jest gospodarstwem, nie każde jednak gospodarstwo może być uznane za przedsiębiorstwo rolnicze. Kodeks cywilny w art. 55[3] stwierdza: „Za gospodarstwo rolne uważa się grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częściami, urządzeniami i inwentarzem, jeżeli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą wraz z prawami i obowiązkami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego”. W kodeksie cywilnym nie wyodrębnia się przedsiębiorstwa rolniczego. Mówi się jedynie o przedsiębiorstwie. W praktyce pojęcia gospodarstwo i przedsiębiorstwo rolnicze wykorzystywane są zamiennie. Trudno jednak wykorzystywać nazwę przedsiębiorstwa w odniesieniu do gospodarstwa indywidualnego, które produkuje jedynie lub głównie produkty żywnościowe na potrzeby rolnika i jego rodziny.

Gospodarstwa (przedsiębiorstwa) rolnicze mają swoją specyfikę w porównaniu z ogółem przedsiębiorstw gospodarki narodowej. Pojęcie gospodarstwa uznać należy za kategorię historyczną. Gospodarstwo indywidualne w pełnym znaczeniu tego słowa wyposażone jest w określone siły wytwórcze niezbędne do wytwarzania produktów rolniczych. Gospodarstwo indywidualne o charakterze gospodarstwa rodzinnego korzysta głównie z własnej siły roboczej rolnika i jego rodziny. W przeszłości produkcja rolnicza była prowadzona głównie w gospodarstwie indywidualnym i wiązała się z gospodarką naturalną. Wytwarzana produkcja wykorzystywana była przede wszystkim na potrzeby własne rolnika i jego rodziny. Wraz z rozwojem gospodarczym gospodarstwa stopniowo przekształcały się w przedsiębiorstwa rolnicze wytwarzające produkty towarowe i świadczące odpłatnie rolnicze usługi produkcyjne. Polska jest jednym z niewielu krajów w Europie o relatywnie dużej liczbie gospodarstw indywidualnych prywatnych, wytwarzających produkty rolnicze głównie na potrzeby własne rolnika i jego rodziny.

Przedsiębiorstwa rolnicze oraz gospodarstwa rodzinne wysoko towarowe wykorzystują w mniejszym lub większym stopniu najemną siłę roboczą. Wyznacznikiem wyodrębnienia przedsiębiorstw z ogółu gospodarstw rodzinnych jest prowadzenie działalności towarowej obejmującej sprzedaż produktów rolniczych oraz usług produkcyjnych.

Na podstawie prawa własności w rolnictwie wyróżniamy gospodarstwa (przedsiębiorstwa) rolnicze prywatne; indywidualne lub grupowe (powszechnie występujące we Francji). Do prywatnych podmiotów gospodarczych w rolnictwie zalicza się również gospodarstwa spółdzielcze (rolnicze spółdzielnie produkcyjne) oraz spółki prawa handlowego. Przedsiębiorstwami produkcyjnymi w rolnictwie mogą być rodzinne gospodarstwa towarowe, przedsiębiorstwa dzierżawców, rolnicze spółdzielnie produkcyjne oraz przedsiębiorstwa należące do jednoosobowych spółek Skarbu Państwa itp. Trudno jednak używać pojęcia przedsiębiorstwa w relacji do wszystkich gospodarstw rodzinnych, wielokierunkowych, o produkcji wytwarzanej jedynie lub głównie na zaspokojenie potrzeb własnych rolnika i jego rodziny. Granica podziału i wyodrębniania przedsiębiorstw z ogółu gospodarstw rolniczych nie jest jednoznaczna. Pojęcia gospodarstwa i przedsiębiorstwa rolniczego są często wykorzystywane zamiennie. Nie jest to jednoznacznie poprawne.

Procesy produkcji w rolnictwie odbywają się w zasadniczo odmiennych warunkach w porównaniu z pozostałymi działami gospodarki narodowej. Proces produkcji w gospodarstwie (przedsiębiorstwie) rolniczym jest przetwarzaniem składników materii za pośrednictwem procesów biologicznych zachodzących w organizmach roślin i zwierząt. Podstawowym zadaniem człowieka w procesie produkcji w rolnictwie jest stworzenie warunków, w jakich rośliny i zwierzęta zdolne mogą być do „prowadzenia” efektywnej i wydajnej produkcji. W typowych dla rolnictwa warunkach, tam, gdzie produkcja przebiega w środowisku naturalnym, proces pracy różni się w sposób zasadniczy od procesów pracy w przemyśle. W rolnictwie proces pracy jest oddzielony od trwającego procesu produkcji i konieczny jest jedynie w określonych jego momentach. Procesy pracy są krótsze od procesów produkcji.

Specyfika procesów produkcji w rolnictwie jest podstawą wyodrębniania w gospodarstwie (przedsiębiorstwie) działów, gałęzi i działalności produkcyjnych oraz usługowych. Działy, gałęzie oraz wyodrębnione działalności produkcyjne są podstawowymi jednostkami organizacyjnymi, wykorzystywanymi w planowaniu i analizie organizacji gospodarstw (przedsiębiorstw) rolniczych. Wyodrębniane jednostki organizacyjne gospodarstwa (przedsiębiorstwa) rolniczego mogą być wykorzystane również przy prowadzeniu rachunkowości. W przypadku przyjęcia wariantu rachunkowości finansowej (syntetycznej) ewidencja księgowa prowadzona jest łącznie dla całego gospodarstwa (przedsiębiorstwa) rolniczego. W tym wariancie rachunkowości oblicza się jedynie jeden łączny wynik finansowy (zysk lub stratę) dla całego gospodarstwa (przedsiębiorstwa) rolniczego. Przyjmując natomiast wariant rachunkowości zarządczej, szczegółowość ewidencji przychodów z produkcji i usług oraz kosztów jest dużo większa. Wówczas istnieje konieczność obliczania marży brutto (nadwyżki bezpośredniej) dla działów, gałęzi lub działalności produkcyjnych i usługowych. Z merytorycznego punktu widzenia, a szczególnie dla potrzeb zarządzania, wskazane jest obliczanie marży brutto (nadwyżki bezpośredniej) dla prowadzonych działalności produkcyjnych, towarowych i usługowych.

W gospodarstwie (przedsiębiorstwie) rolniczym wyodrębniamy trzy podstawowe działy produkcji: roślinną, zwierzęcą i przetwórstwo rolnicze. Wyodrębniane działy produkcji charakteryzują się podobnymi warunkami przyrodniczo-technicznymi prowadzenia produkcji rolniczej. W zależności od zakresu i struktury produkcji gospodarstwo (przedsiębiorstwo) rolnicze prowadzić może jeden lub kilka działów produkcji. Produkcją jednoznacznie rolniczą jest jednak jedynie produkcja roślinna. Przy definiowaniu działów produkcji roślinnej nie uwzględnia się kultur wodnych (hydroponiki), prowadzonej produkcji na wełnie mineralnej (warzyw i kwiatów w szklarni), jak również hodowli planktonu roślinnego zarówno w wodach otwartych, jak i zamkniętych. Wytwarzana w tych warunkach produkcja roślinna prowadzona jest zwykle na niewielką skalę i nie jest związana z wykorzystywaniem gruntów rolnych. Produkcja roślinna prowadzona w gospodarstwie rolniczym związana jest bezpośrednio z wykorzystywaniem gruntów rolnych, które są podstawowym środkiem produkcji w gospodarstwie (przedsiębiorstwie) rolniczym. Jedynie ta produkcja zaliczana jest do rolniczej produkcji roślinnej.

Dział produkcji roślinnej jest podstawowym działem gospodarstwa (przedsiębiorstwa) rolniczego. Bez istnienia tego działu produkcji nie można mówić o gospodarstwie (przedsiębiorstwie rolniczym. Wytwarzanie produkcji rolniczej bez udziału gruntów rolnych możliwe jest w działach specjalnych produkcji rolniczej. Z działem produkcji roślinnej związane są działy przetwórstwa rolniczego. Wyróżniamy przetwórstwo biologiczne, prowadzone w dziale przetwórstwa zwierzęcego (np. chów i hodowla zwierząt), oraz przetwórstwo rolno-spożywcze (gorzelnie, cukrownie, płatkarnie itp.), mające za zadanie uszlachetnianie produkcji roślinnej. Bezpośrednio z działem produkcji roślinnej związany jest dział produkcji zwierzęcej (przetwórstwa) rolniczego w gospodarstwie rolniczym. Dział ten wykorzystuje pasze absolutne, pasze uboczne uzyskiwane przy prowadzeniu produkcji roślinnej towarowej oraz pasze o charakterze produkcji towarowej. W celu ich uzyskania w gospodarstwie (przedsiębiorstwie) produkowane są (przeznaczane na pasze) rośliny w plonie głównym.

W przeszłości w gospodarstwach wielokierunkowych dział produkcji zwierzęcej był działem uzupełniającym działu produkcji roślinnej. Produkty uboczne działu produkcji roślinnej, takie jak słoma czy liście buraków cukrowych, wykorzystywane były w produkcji zwierzęcej jako pasze. Uzyskiwany w produkcji zwierzęcej obornik przeznaczany był w dziale produkcji roślinnej do poprawienia żyzności gleby. W miarę wprowadzania specjalizacji w gospodarstwach (przedsiębiorstwach) rolniczych słoma i liście buraków cukrowych są często przyorywane. Podobnie przyorywana jest pozyskiwana w gospodarstwach (przedsiębiorstwach) gnojowica, obornik lub pomiot. Obecnie zatem produkcja zwierzęca, a głównie produkcja trzody chlewnej, drobiu, hodowla i chów koni, coraz częściej prowadzone są poza gospodarstwem (przedsiębiorstwem) rolniczym w działach specjalnych produkcji rolniczej.

Gałąź produkcji gospodarstwa (przedsiębiorstwa) rolniczego rozumiana jest jako grupa roślin i zwierząt charakteryzująca się wspólnymi wymaganiami w zakresie warunków, techniki i technologii produkcji lub też pozwalającymi na uzyskanie podobnych produktów końcowych. Wyodrębnienie gałęzi jest konieczne ze względu na niewystarczający podział na działy produkcji rolniczej.

Z punktu widzenia organizacji i ekonomiki gospodarstwa (przedsiębiorstwa) rolniczego wyróżnia się gałęzie główne towarowe, wytwarzające podstawowe produkty, oraz gałęzie pomocnicze związane bezpośrednio z produkcją gałęzi głównych. Wyróżnia się również gałęzie uboczne (dodatkowe), których udział nie jest konieczny w gospodarstwie (przedsiębiorstwie) rolniczym. Te same gałęzie w różnych gospodarstwach mogą być zaliczane np. w jednym gospodarstwie do gałęzi głównej towarowej, a w drugim do gałęzi ubocznej.

Przyjęty podział gospodarstw (przedsiębiorstw) rolniczych na działy i gałęzie nie jest również wystarczający do planowania oraz analizy produkcji roślinnej i zwierzęcej. Najmniejszą jednostką organizacyjną w gospodarstwie (przedsiębiorstwie) rolniczym jest wytwarzany produkt lub usługa. W organizacji i ekonomice gospodarstw (przedsiębiorstw) rolniczych przez działalność produkcyjną rozumie się produkcję określonego produktu o określonym standardzie w podobnych warunkach przyrodniczo-ekonomicznych przy wykorzystaniu podobnej techniki i technologii oraz określonym poziomie kosztów. Działalnością produkcyjną będzie np. w gałęzi produkcji zbóż produkcja pszenicy ozimej, pszenicy jarej, jęczmienia ozimego owsa itd. W gałęzi produkcji bydła mlecznego wydzielono produkcję mleka oraz młodego bydła opasowego. Dodatkowo należy wyjaśnić, że produkcja pszenicy na dwóch różnych polach o różnej jakości gleb przy wykorzystaniu różnych technologii i różnym poziomie jednostkowych kosztów zmiennych będzie prowadzeniem produkcji w dwóch różnych działalnościach produkcyjnych.

Gospodarstwa o większym obszarze lub o wysokim udziale posiadanego kapitału charakteryzują się wysoką towarowością. Gospodarstwa „socjalne” charakteryzują się relatywnie bardzo niską produkcją towarową. Gospodarstwa te produkują głównie na samozaopatrzenie rolnika i jego rodziny. Są to gospodarstwa o małym obszarze i niskim udziale kapitałów.

Gospodarstwa (przedsiębiorstwa) rolnicze, niezależnie od formy społeczno-gospodarczej, mogą być wielokierunkowe lub wyspecjalizowane, wytwarzające jeden lub kilka produktów końcowych.

Gospodarstwa indywidualne (nazywane również gospodarstwami rodzinnymi) dominują w Polsce pod względem obszaru użytkowanej ziemi nad innymi formami społeczno-gospodarczymi w rolnictwie. Są samodzielnymi jednostkami produkcyjnymi charakteryzującymi się rodzinną własnością podstawowych czynników produkcji. Praca kierownicza oraz wykonawcza realizowana jest przez właściciela przy współudziale członków jego rodziny. Rodzinna własność, a także zarządzanie gospodarstwem rodzinnym przekazywane jest z pokolenia na pokolenie. Wśród gospodarstw indywidualnych wyróżnić można gospodarstwa towarowe i gospodarstwa socjalne.

Rolnicze spółdzielnie produkcyjne zostały zorganizowane w Polsce w latach pięćdziesiątych XX w. przez właścicieli gospodarstw indywidualnych na bazie wniesionej przez nich ziemi i środków produkcji, jak również powstawały na ziemiach po reformie rolnej. Ta forma społeczno-gospodarcza powstała w okresie kolektywizacji polskiego rolnictwa. Nie była to forma jednoznacznie dobrowolna. Organizowane były i istnieją nadal różne typy spółdzielni produkcyjnych - w zależności od wnoszonych środków produkcji, a w konsekwencji wspólnie prowadzonej produkcji. W okresie transformacji ustrojowej, na początku lat dziewięćdziesiątych XX w., wiele spółdzielni zostało rozwiązanych.

Forma gospodarstw grupowych w rolnictwie powstała w Republice Federalnej Niemiec, a następnie były one także organizowane we Francji. Celem gospodarstw grupowych ma być łączenie ziemi i środków produkcji w celu powstawania rolniczej jednostki produkcyjnej o większym potencjale wytwórczym.

Wielkoobszarowe gospodarstwa (przedsiębiorstwa) dzierżawione lub prywatne powstały w III Rzeczpospolitej w wyniku prywatyzacji gospodarstw państwowych. W tej grupie gospodarstw (przedsiębiorstw) istnieje relatywnie duża rotacja właścicieli, a szczególnie dzierżawców. Są to gospodarstwa (przedsiębiorstwa) na dorobku.

Jednoosobowe spółki Skarbu Państwa są gospodarstwami przekształconymi, skomercjalizowanymi i zorganizowanymi na bazie części dawnych państwowych gospodarstw rolnych. Jednoosobowym właścicielem tych spółek jest Skarb Państwa posiadający 100-proc. udział kapitału. Spółki te mogą ulegać przekształceniu w przypadku udostępnienia akcji osobom trzecim.

Farma rodzinna jest to tradycyjnie istniejące gospodarstwo indywidualne w krajach wysoko rozwiniętych. Gospodarstwa farmerskie charakteryzują się cechami przedsiębiorstw nastawionych na wysoką produkcję towarową, zwykle wyspecjalizowaną. W farmach rodzinnych głównym dostarczycielem siły roboczej jest właściciel i jego rodzina. Ziemia jest w przeważającej części jej własnością. Może być również dodzierżawiana. Rodzina podejmuje też wszelkie decyzje operacyjne i strategiczne.

Andrzej M. Bernacki

Zob. → Działy specjalne produkcji rolnej.

GROMADZENIE ŚRODKÓW BUDŻETOWYCH

Dochody budżetowe, które jednostka odprowadza do właściwego budżetu, zaliczane są do przychodów finansowych i stanowią element kręgu ewidencyjnego. Natomiast przelew środków z rachunku bankowego jest równocześnie ujmowany jako rozliczenie dochodów, które przenosi się na koniec roku na fundusz jednostki. W zakładach budżetowych i gospodarstwach pomocniczych ewidencja zdarzeń gospodarczych jest podobna do ewidencji w przedsiębiorstwach państwowych, przy zachowaniu regulacji ustawy o finansach publicznych.

Ewa Hellich

GRUPA KAPITAŁOWA

Pojęcie związane z przygotowywaniem tzw. skonsolidowanych sprawozdań finansowych. Oznacza semi-podmiot gospodarczy powstały jako efekt powiązań kapitałowych - o specjalnej sile i znaczeniu - zaistniałych między różnymi samodzielnymi jednostkami gospodarczymi. W świetle prawa bilansowego g.k. tworzą jednostki, dla których atrybuty powiązań kapitałowych definiują je jako jednostki dominujące, jednostki zależne i niebędące spółkami handlowymi jednostki współzależne. G.k. przedstawiają sprawozdania finansowe w takim samym trybie jak pojedyncze podmioty gospodarcze, z tą jednak różnicą, że informacje zawarte w sprawozdaniach g.k. przedstawiają sytuację majątkową, finansową i rentowność wszystkich podmiotów w grupie łącznie, tak jak gdyby stanowiły one jeden samodzielny organizm gospodarczy. Zestawienie takiego sprawozdania finansowego wymaga ze strony jednostki dominującej odpowiedniego udokumentowania siły powiązań kapitałowych bądź innych przesłanek sprawowania kontroli lub współkontroli nad jednostkami w g.k., przeprowadzenia odpowiednich procedur konsolidacyjnych i zastosowania w ich trakcie odpowiednich metod konsolidacji.

Anna Karmańska

Zob. → Jednostka dominująca; Jednostka stowarzyszona; Jednostka współzależna; Jednostka zależna; Jednostki podporządkowane; Jednostki powiązane; Skonsolidowane sprawozdanie finansowe.

GRUPA KLASYFIKACJI UBEZPIECZEŃ

Grupa ubezpieczeń, podział ubezpieczeń według grup ryzyka i rodzajów wynikający z ustawowej klasyfikacji. Jest ona ważna zarówno w analizie rentowności portfela ubezpieczanych grup ryzyka w firmie ubezpieczeniowej już działającej, jak i w momencie ubiegania się o zezwolenie na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej w danej grupie. Przepisy regulujące działalność ubezpieczeniową przewidują bowiem konieczność wykazania się przez ubezpieczyciela posiadaniem środków własnych w wysokości minimum określonego dla danej grupy kapitału gwarancyjnego. G.u. różnią się w zależności od działu ubezpieczeń i w ich ramach od ubezpieczanych grup ryzyka i w praktyce polskiej przedstawiają się one jak niżej.

Grupy ubezpieczeń na życie: 1) ubezpieczenia na życie; 2) ubezpieczenia posagowe, zaopatrzenia dzieci; 3) ubezpieczenia na życie, jeżeli są związane z funduszem inwestycyjnym; 4) ubezpieczenia rentowe; 5) ubezpieczenia wypadkowe i chorobowe, jeżeli są uzupełnieniem ubezpieczeń wymienionych w grupach 1-4.

Grupy pozostałych ubezpieczeń osobowych oraz ubezpieczeń majątkowych: 1) ubezpieczenie wypadku, w tym wypadku przy pracy i choroby zawodowej; 2) ubezpieczenie choroby; 3) ubezpieczenia casco pojazdów lądowych, z wyjątkiem pojazdów szynowych; 4) ubezpieczenie casco pojazdów szynowych obejmujące szkody w pojazdach szynowych; 5) ubezpieczenie casco statków powietrznych obejmujące szkody w statkach powietrznych; 6) ubezpieczenie żeglugi morskiej i śródlądowej casco statków żeglugi morskiej i statków żeglugi śródlądowej; 7) ubezpieczenie przedmiotów w transporcie; 8) ubezpieczenie szkód spowodowanych żywiołami; 9) ubezpieczenie pozostałych szkód, jeżeli nie zostały ujęte w grupach 3-7; 10) ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej wszelkiego rodzaju, wynikającej z posiadania i użytkowania pojazdów lądowych; 11) ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej wszelkiego rodzaju, wynikającej z posiadania i użytkowania pojazdów powietrznych; 12) ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej za żeglugę morską i śródlądową, wynikającej z posiadania i użytkowania statków; 13) ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej nieujęte w grupach 10-12; 14) ubezpieczenie kredytu; 15) gwarancja ubezpieczeniowa; 16) ubezpieczenie różnych grup ryzyka finansowego; 17) ubezpieczenie ochrony prawnej; 18) ubezpieczenie świadczenia pomocy na korzyść osób, które popadły w trudności w czasie podróży lub podczas nieobecności w miejscu zamieszkania.

Anna Karmańska

GWARANCJA BANKOWA

Jednostronne zobowiązanie banku-gwaranta, że po spełnieniu przez podmiot uprawniony (beneficjenta gwarancji) określonych warunków zapłaty, które mogą być stwierdzone określonymi w tym zapewnieniu dokumentami, jakie beneficjent załączy do sporządzonego we wskazanej formie żądania zapłaty, do wykonania świadczenia pieniężnego na rzecz uprawnionego bezpośrednio albo za pośrednictwem innego banku. Udzielenie g.b. jest czynnością, którą mogą zgodnie z prawem wykonywać tylko banki. W momencie udzielenia g.b. nie angażuje zasobów finansowych banku, ale dopiero w momencie realizacji zlecenia. W związku z tym zlecenie udzielenia g.b. powinno być dokonane na piśmie i określać w szczególności: nazwę (nazwisko) dającego zlecenie i jego siedzibę (adres); wierzytelność, która ma być zabezpieczona gwarancją; uprawnienia i obowiązki banku wynikające z gwarancji; osobę uprawnioną do wykonywania w stosunkach z bankiem uprawnień beneficjenta; kwotę i termin obowiązywania gwarancji; wysokość obciążających dającego zlecenie zobowiązań wobec banków z tytułu zaciągniętych kredytów i pożyczek pieniężnych oraz uzyskanych gwarancji, poręczeń i akredytyw; bank prowadzący rachunek bieżący dającego zlecenie.

Do pisemnego zlecenia udzielenia g.b. należy dołączyć: umowę określającą wierzytelność podlegającą zabezpieczeniu gwarancją lub inny dokument stanowiący podstawę zobowiązania podlegającego zabezpieczeniu; dokumenty i informacje niezbędne dla dokonania oceny zdolności kredytowej dającego zlecenie; oświadczenie określające proponowany sposób zabezpieczenia wierzytelności banku z tytułu udzielenia gwarancji.

Potwierdzenie udzielenia g.b. dokonywane jest w formie oświadczenia (listu gwarancyjnego) banku skierowanego do osoby upoważnionej z gwarancji. Oświadczenie to określa walutę, w jakiej będzie wykonane zobowiązanie pieniężne banku, ewentualne poddanie gwarancji jednolitym regułom stosowanym w obrocie międzynarodowym oraz warunki zapłaty i dokumenty potwierdzające istnienie tych warunków. Ponadto bank może zastrzec, iż przelew wierzytelności z g.b. jest dopuszczalny równocześnie z przeniesieniem wierzytelności zabezpieczonej g. albo fakt obowiązywania gwarancji do określonego terminu, z upływem którego ma nastąpić zwrot gwarancji do banku. Bank, udzielając g.b., może zażądać dodatkowego zabezpieczenia wierzytelności wynikającej z udzielonej g.b. w postaci regwarancji udzielonej bankowi-gwarantowi przez inny bank (regwaranta), który zobowiązuje się, że przy spełnieniu określonych warunków pokryje on należności wypłacone przez gwaranta w związku z udzieloną g.b. W tym przypadku beneficjentem regwarancji jest bank, który udzielił g.b., a zleceniodawcą jest podmiot zlecający jej udzielenie.

Joanna Wielgórska-Leszczyńska

Zob. → Zabezpieczenie kredytu.

---