SPIS TREŚCI:
Wstęp..................................................................................................................str. 2
Rozdział pierwszy ` Wychowanie do kultury fizycznej w świetle literatury'...str. 3
Rodzina i jej znaczenie w wychowaniu do kultury fizycznej.................str. 4 Rola szkoły w wychowaniu do kultury fizycznej.....................................str. 11 Rola czasu wolnego w kształtowaniu postaw wobec kultury fizycznej......str. 18
Rozdział drugi `Metodologia badań własnych'.................................................str. 23
Cel i przedmiot pracy...................................................................................str. 24
Problemy i hipotezy badawcze.....................................................................str. 25
Metoda, techniki i narzędzia badawcze........................................................str. 27
Charakterystyka badanego środowiska........................................................str. 29
Rozdział trzeci `Badania i analiza badań'.........................................................str. 30
Higiena w domu rodzinnym.........................................................................str. 31
Rola szkoły w przygotowaniu do aktywności ruchowej..............................str. 44
Organizacja czasu wolnego a aktywność ruchowa........................................str. 58
Zakończenie.......................................................................................................str. 68
Bibliografia........................................................................................................str. 69
Aneks 'Kwestionariusz wywiadu'.................................................................... str. 70
Streszczenie.......................................................................................................str. 72
Streszczenie 'tłum. Angielskie'.........................................................................str. 73
WSTĘP
Praca ta jest próbą wykazania zmian zachodzących w obrębie kultury fizycznej na przestrzeni ostatnich sześćdziesięciu lat wśród ludności polskiej. Wykazanie różnic, w stosunku do powyższego zagadnienia, pomiędzy trzema pokoleniami Polaków, ma na celu zobrazowanie tychże zmian tak w szkole, jak i w domu rodzinnym. Pod pojęciem kultury fizycznej można tu rozumieć postawę ludzi wobec higieny czy też aktywności ruchowej.
Doniosłą rolę w kształtowaniu postaw wobec kultury fizycznej odgrywa rodzina. To właśnie środowisko w największym stopniu oddziałuje na psychikę dziecka, szczególnie w pierwszych latach jego życia. Tak więc można pokusić się o stwierdzenie, że rola rodziny w wychowaniu do szeroko rozumianej kultury fizycznej, a także kształtowaniu postaw psychicznych dziecka jest dominująca. Poza rodziną, w wychowaniu do kultury fizycznej duży udział ma szkoła. Instytucji tej, stawiane są wielorakie zadania wychowawcze. Lekcje, szkolne kluby czy kółka zainteresowań, są szkolnymi środkami do realizacji tychże zadań.
Niniejsza praca, ma więc na celu zobrazowanie wpływu powyższych instytucji na omawiane zagadnienia. Składa się z wstępu i następujących rozdziałów; wychowania do kultury fizycznej w świetle literatury, metodologii badań własnych, badań i analizy badań oraz zakończenia, będącego próbą podsumowania całości.
W tym miejscu chciałbym również podziękować wszystkim respondentom, którzy pozwolili na przeprowadzenie badań na własnych osobach. Ponadto składam tu także podziękowania dla pani prof. dr hab. Eleonory Sapii - Drewniak, która kierowała moimi poczynaniami w trakcie pisania tejże pracy.
ROZDZIAŁ PIERWSZY
WYCHOWANIE DO KULTURY FIZYCZNEJ W ŚWIETLE LITERATURY
1. Rodziny i jej znaczenie w wychowaniu do kultury fizycznej:
Doniosłość wychowawczych oddziaływań rodziny polega głównie na tym, że stanowi ona względnie stałe środowisko wychowawcze i oddziałuje na psychikę dzieci od urodzenia aż do ich usamodzielnienia się. Kontakt dziecka ze światem zewnętrznym formuje się powoli i przy pomocy osób starszych. Małemu dziecku konieczna jest pomoc starszych nie tylko w tym aby rozwijało się w sposób prawidłowy pod względem fizycznym, pomoc ta dotyczyć musi także rozwoju psychicznego. Nadzór nad ogólnym rozwojem dziecka spełnia od pierwszych jego dni rodzina, dlatego też najkorzystniej jest dla dziecka, gdy rodzi się ono w rodzinie pełnej, rzeczywiście trwałej i zgodnej. Spośród czynników formujących osobowość człowieka - to jest.: zadatków dziedzicznych i wrodzonych, wychowania, środowiska, własnej aktywności - czynniki dziedziczny i środowiskowy mają zasadnicze znaczenie w oddziaływaniu rodziny na dzieci. W rodzinie bowiem występuje ścisłe zespolenie tych czynników, na skutek czego najczęściej mamy do czynienia z upodobnianiem się dzieci do rodziców. Podobieństwo to dotyczy nie tylko cech fizycznych, ale także poglądów, nawyków i przyzwyczajeń, zachowania się, norm moralnych, estetycznych itp.
Rola rodziny w wychowaniu do szeroko rozumianej kultury fizycznej, a także kształtowaniu postaw psychicznych dziecka jest więc bardzo duża, szczególnie w wieku przedszkolnym oraz wczesnoszkolnym, kiedy to rodzice cieszą się największym autorytetem u swych pociech. Natomiast w miarę dorastania jest ona uzupełniana przez środowisko rówieśnicze a także szkołę, będące kolejnymi ogniwami procesu wychowania. Niezaprzeczalny ten fakt dostrzegli najwybitniejsi polscy pedagodzy, poświęcając mu wiele publikacji, m. in.: Wincenty Okoń oraz Tadeusz Ulatowski.
Wincenty Okoń stwierdził, iż: „Pierwszą grupą społeczną wywierającą ogromny wpływ na większość dzieci jest rodzina. Rodzice, rodzeństwo i domownicy oraz przedmioty otoczenia domowego stanowią pierwsze obiekty ludycznych zainteresowań dziecka. Wplatają się one we wszystkie zabawy, odkąd tylko przestają się bawić wyłącznie sobą (…). Najwnikliwsi rodzice nie są niekiedy w stanie zorientować się, w jaki sposób ich paroletnie dzieci potrafią tak wiernie kopiować ich własne sposoby zachowania się, ich sposoby wyrażania się, ich nawyki i przywary”.
W większości rodzin zaobserwować można troskę o zdrowie dziecka, jak również troskę o jego prawidłowy rozwój fizyczny. W związku z powyższym śmiało można uznać każdą (nie patologiczną) rodzinę za miejsce wychowania zdrowotnego oraz aktywizacji ruchowej młodego pokolenia. Mówiąc o rodzinie mam na myśli konkretne osoby: rodziców, rodzeństwo i innych członków rodziny zamieszkujących pod jednym dachem (na wsi najczęściej są to dziadkowie). Współcześnie rodzinę wiejską można uznać z jednej strony za strukturę zamkniętą, z drugiej zaś - nie żyje ona przecież w izolacji edukacyjno - informacyjnej, ale jest otwarta na różne wpływy z zewnątrz, docierające do niej za pośrednictwem: przedszkola, szkoły, opieki zdrowotnej, kościoła czy środków masowego przekazu (takich jak: prasa, radio, telewizja, kino, wideo czy coraz częściej Internet).
Sam proces wychowania zdrowotnego, nie zawsze realizowany jest przez rodziców wiejskich świadomie i często ma charakter okazjonalny, lecz jego efekty są dość wyraźne. Tak więc za podstawowe źródło wiadomości, umiejętności i nawyków zdrowotno - sprawnościowych dzieci w okresie wczesnej edukacji należy uznać rodziców oraz innych członków rodziny.
W latach 1996 - 2000 na terenie obecnego województwa Podkarpackiego przeprowadzone zostały badania na losowo wybranej grupie 2369 dzieci w wieku 6 - 11 lat i ich rodzinach. Celem badań było ukazanie roli oraz udziału poszczególnych członków rodziny wiejskiej w aktywizacji ruchowej oraz w procesie wychowania zdrowotnego dzieci w okresie wczesnoszkolnym. Wyniki badań wskazują, że w realizacji powyższych procesów biorą udział różne osoby. Uwarunkowane jest to m. in. takimi czynnikami jak: wiek dziecka, jego płeć, praca zawodowa rodziców, wielkość i struktura rodziny. Można przyjąć, że bez względu na powyższe uwarunkowania to matki biorą największy udział w wychowaniu zdrowotnym, wynika to z roli kobiety w naszej kulturze i obyczajowości. Według przeprowadzonych, wyżej wspomnianych badań, wynika, iż na wsi największy udział, aż 77%, w wychowaniu zdrowotnym dzieci biorą matki. Cele wychowania zdrowotnego realizują również ojcowie, jednak w mniejszym wymiarze, ok. 11%, jest to uwarunkowane m. in. pracą zawodową oraz poziomem wykształcenia. Można zauważyć, iż ojcowie ze środowisk wiejskich, z lepszym wykształceniem, częściej podejmują się realizacji zabiegów wychowania zdrowotnego wobec swoich dzieci. Zaobserwować tu można współpartnerstwo i współdziałanie zdrowotne rodziców.
Z przeprowadzonych badań wynika, że płeć dziecka nie jest zmienną różnicującą w zakresie częstotliwości realizacji celów wychowania zdrowotnego przez któregoś z rodziców. Dane empiryczne wskazują na dominację matek w omawianym procesie - tak wobec dziewczynek, jak i chłopców.
Powyższe badania ujawniły wyraźny udział dziadków w procesie wychowania zdrowotnego dzieci wiejskich w okresie wczesnej edukacji. Fakt ten należy tłumaczyć przede wszystkim rodzajem więzi rodzinnych oraz bliskością zamieszkania badanych rodzin i ich dziadków.
Bardzo ważnym celem a zarazem środkiem wychowania zdrowotnego jest szeroko pojęta aktywizacja ruchowa, która służy nie tylko zaspokojeniu potrzeb ruchowych dziecka, lecz także kształtowaniu nawyków racjonalnego spędzania czasu wolnego oraz zamiłowania do różnego rodzaju sportów, gier, wycieczek, turystyki itp. W przeprowadzonych badaniach starano się ustalić, który z członków rodziny dominuje w powyższym procesie. W przypadku wychowania zdrowotnego istniały przesłanki, aby przyjąć założenie o dominującej roli matek, tak też tutaj istnieją przesłanki, aby hipotetycznie założyć, że w procesie aktywizacji ruchowej taką rolę odgrywają ojcowie. Wynika to z roli mężczyzny, jaką przypisuje mu się w naszej kulturze i obyczajowości. Okazuje się tymczasem, że w procesie tym obserwujemy względną równowagę udziału ojców i matek ( stosunek 6 do 3 ). Badania C. Lewickiego z roku 1999 potwierdziły związek pomiędzy płcią dziecka i dominacją matki lub ojca w procesie ich aktywizacji ruchowej, występuje tutaj następująca prawidłowość: matki częściej aktywizują ruchowo córki, a ojcowie synów. Badania te wskazują również, że matki starają się fizycznie aktywizować swoje dzieci, ale raczej bez własnego udziału, w przeciwieństwie do ojców, którzy chętnie angażują się w zabawy ruchowe z dziećmi. Istotną rolę odgrywa tu także starsze rodzeństwo, którego udział w zabiegach prozdrowotnych był marginesalny, wydaje się to zrozumiałe, bowiem wspólna zabawa jest znacznie atrakcyjniejsza niż doglądanie czy pielęgnowanie w chorobie młodszego rodzeństwa.
Tak więc w wyżej wymienione procesy zaangażowani są wszyscy członkowie rodziny, niemniej jednak ich zaangażowanie jest różne i zależy od takich czynników jak: dziedzina oddziaływania zdrowotnego, płeć dziecka, wykształcenie rodziców oraz ich praca zawodowa, sytuacja materialno - bytowa oraz wielkość rodziny.
T. Bielicki, A. Waliszko i N. Wolański wykazali, że rozwój dzieci i młodzieży mieszkających w aglomeracji wielkomiejskiej przebiega w charakterystycznych warunkach wyznaczonych czynnikami egzogennymi. Na dynamikę rozwoju biologicznego mieszkańców miast, a w szczególności dzieci i młodzieży, mają wpływ czynniki takie jak: sytuacja materialna, sposób życia, żywienia, opieki lekarskiej, dostępności do dóbr kulturalnych. Środowisko rodzinne w istotny sposób wpływa na kształtowanie rozwoju dziecka, przy czym wpływ ten jest odwrotnie proporcjonalny do wieku dziecka. Ponadto rozwój dzieci jest zależny od takich czynników jak wielkość rodziny, wykształcenie rodziców, sytuacja materialna, czy postawa wobec wiedzy oraz nauki.
Z badań przeprowadzonych w 1996 roku na 353 dzieciach ze Stargardu Szczecińskiego wynikło, że poziom wykształcenia ojca i matki zostawia swój ślad we wskaźniku stanu dojrzałości biologicznej dziecka, choć bardziej znaczące wydaje się być wykształcenie matki niż ojca. Badania dowiodły także, iż na poziom WSDB korzystnie wpływa umysłowy charakter pracy rodziców, przy czym wskaźnik ten jest tym wyższy im lepsze warunki materialne rodziny. Ponadto stwierdzono również, że większa wartość wskaźnika WSDB cechuje dzieci z rodzin, których rodzice są młodsi i wyżsi.
Szkolne wychowanie fizyczne uczniów klas początkowych, a także jego cele prospektywne nie są w pełni rozumiane przez rodziców tychże dzieci. Tak wynika z badań przeprowadzonych w 1995 roku na 456 rodzicach uczniów klas III - cich w jednej z miejscowości byłego województwa olsztyńskiego. Wyniki uzyskane z badań potwierdziły, iż proces wychowania fizycznego uczniów klas początkowych jest w dalszym ciągu przykładem braku współdziałania środowiska szkolnego i domu rodzinnego. Analiza zebranych danych upoważnia do stwierdzenia, że większość rodziców ma zbyt małą styczność ze szkołą, co powoduje brak współpracy z nauczycielami w kwestii prawidłowego rozwoju fizycznego dzieci. Jednak zdaniem ponad 2/3 ankietowanych, dzieci chętnie uczestniczą w zajęciach ruchowych organizowanych przez szkołę. Co powoduje taki wynik, pomimo braku wyraźnego zainteresowania ze strony rodziców w tej materii? Należy to tłumaczyć naturalną chęcią zabawy przez małe dzieci, „głodem ruchu” oraz sedenteryjnym trybem prowadzenia pozostałych zajęć szkolnych.
Dla rodziców podstawową korzyścią, jakiej oczekują od wychowania fizycznego jest wzrost sprawności fizycznej ich dzieci. Jednak ankietowani rodzice nie liczą tylko na szkołę w kwestii aktywności ruchowej swych dzieci. Ponad 86% z nich namawia dzieci do gier i zabaw z rówieśnikami, do zażywania ruchu na świeżym powietrzu czy do wspólnych zajęć ruchowych.
Pomimo braku tendencji do integracji działań rodzice - szkoła, związanych z promowaniem aktywnego stylu życia czy niskiej społecznej rangi szkolnego wychowania fizycznego, optymizmem napawa fakt, iż ponad 86% rodziców nie jest obojętna aktywność ruchowa ich dzieci. Rokuje to szansę na zmianę zaistniałej sytuacji.
Praktyka pokazuje, że nie tylko szkolne wychowanie fizyczne, ale i inne przejawy aktywności fizycznej nie cieszą się wysoką rangą w życiu przeciętnej polskiej rodziny. Wyjątkiem, skłaniającym do umiarkowanego optymizmu, może być tutaj rodzinna rekreacja fizyczna, która z roku na rok zyskuje w naszym kraju coraz to większą popularność. Permanentnie się rozwija, obejmując nie tylko coraz większy krąg rodzin, ale i coraz szerszy wachlarz form wspólnej aktywności oraz wtapia się w styl życia rodziny, a to przecież rodzina jest pierwszym ogniwem w systemie wychowania do kultury fizycznej. To przecież od rodziców dziecko powinno przejmować nawyk uprawiania aktywności ruchowej. Rodzice śledzą i stymulują rozwój motoryczny dziecka, oswajając je z wodą, śniegiem, terenem, oni uczą je chodzić, pływać, jeździć na rowerze. Zrozumienie przez rodziców znaczenia rekreacji fizycznej w życiu rodziny, większy poziom ich świadomości rekreacyjnej może mieć duże znaczenie w wykształceniu u dzieci pozytywnych postaw wobec kultury fizycznej. Nowoczesne rozumienie rekreacji „sportu dla wszystkich”, każe ją widzieć w ciągu całego życia człowieka, w tym we wszystkich fazach rozwoju rodziny. Można powiedzieć, że cykl życia rodziny zaczyna się od pojawienia się pierwszego dziecka. Pojawiają się wtedy nowe obowiązki, w tym odpowiedzialność za rozwój motoryczny małego dziecka. Mowa tu o warunkach do zabawy oraz stwarzaniu warunków środowiskowych sprzyjających prawidłowemu rozwojowi dziecka. Choć dalekie od powszechnego zastosowania, to jednak godne odnotowania, są coraz częściej pojawiające się poradniki czy specjalne programy telewizyjne ułatwiające młodym rodzicom prawidłowe wprowadzanie swych pociech na ścieżkę aktywności ruchowej. Rekreację w rodzinie, począwszy od wieku przedszkolnego wspomagają różne instytucje zajmujące się wychowaniem fizycznym, kulturą i sportem. Mimo to, także i w tym przypadku to rodzice decydują o uczestnictwie dziecka w zajęciach poza domem, ponadto aktywność ta wiąże się z dodatkowymi kosztami, na co wielu rodzin obecnie nie stać. Rodzinne imprezy sportowo - rekreacyjne, takie jak olimpiada przedszkolaków w Białej Podlaskiej, gdzie w formie festynu, udział we wspólnych konkurencjach dzieci, rodziców i dziadków jest czymś powszechnym, stają się coraz popularniejsze i coraz częstsze.
W kwestii rekreacji fizycznej, na tle przeciętnej polskiej rodziny korzystnie prezentują się rodziny nauczycieli wychowania fizycznego, czego dowiodły badania przeprowadzone na tychże rodzinach w Białej Podlaskiej. Ankietowani nauczyciele w 45% ocenili poziom sprawności fizycznej członków własnej rodziny jako bardzo wysoki, a w niespełna 50% jako przeciętny. Ponad 60% nauczycieli stwierdziło, że motywuje swoje dzieci do aktywności fizycznej własnym przykładem, a 67% badanych jest zadowolona ze stanu rekreacji fizycznej we własnej rodzinie.
2. Rola szkoły w wychowaniu do kultury fizycznej:
Poza rodziną, w wychowaniu do kultury fizycznej duży udział ma szkoła. Instytucji tej, stawiane są wielorakie zadania, między innymi dotyczące kwestii organizacji czasu wolnego. W szkołach wiejskich zaobserwować można wiele zaniedbań w tej dziedzinie jej działalności. Tymczasem realizacja zadań związanych z organizacją czasu wolnego, jest jednym z warunków realizacji ogólnej funkcji wychowawczej szkoły.
Główne zadania szkoły, dotyczące realizacji powyższego procesu, polegają na:
rozwijaniu zainteresowań jako podstawy organizacji czasu wolnego;
organizacji różnych zajęć pozalekcyjnych
wyposażaniu uczniów w podstawową wiedzę dotyczącą problematyki czasu wolnego.
Do realizacji powyższych zadań szkoła posiada wiele środków, między innymi lekcje, na których wykorzystując treści programowe, można rozwijać zainteresowania uczniów. W programie szkolnym nie ma osobnego przedmiotu obejmującego problematykę czasu wolnego, nie oznacza to jednak, że program nauczania pozbawiony jest tej tematyki. W większości programów przedmiotowych zawarte są różne elementy wiedzy o czasie wolnym. Oczywiście nie wszystkie przedmioty w jednakowym stopniu stwarzają możliwość realizacji tematów wychowawczych, związanych z powyższym zagadnieniem. Nie mniej jednak na niektórych lekcjach takich przedmiotów jak: biologia, geografia, język polski czy wiedza o społeczeństwie można omawiać różne aspekty czasu wolnego.
Jednak to zajęcia w szkolnych i pozaszkolnych instytucjach takich jak: organizacje młodzieżowe, kółka zainteresowań, szkolne kluby sportowe, czy też zajęcia świetlicy szkolnej stanowić mogą główne sposoby wychowania do czasu wolnego. Wszystkie te ogniwa posiadają duże możliwości wychowania uczniów do tego czasu, a ponadto same w sobie są formą jego realizacji. W odróżnieniu od dydaktycznej działalności szkoły, w zajęciach pozalekcyjnych nie obowiązuje ustalony jednolity program. Każda ze szkół dobiera formy i treści pracy pozalekcyjnej według własnych potrzeb i możliwości. Dobór ich uzależniony jest od czynników takich jak: sytuacja środowiskowa, warunków lokalowych, technicznych i kadrowych. Zajęcia pozalekcyjne szkoły, oczywiście nie są tylko i wyłącznie formą przygotowania uczniów do organizacji czasu wolnego. Zakres zadań tych zajęć jest bowiem dużo szerszy i obejmuje między innymi:
wyrównywanie niedociągnięć dydaktycznych
pomoc uczniom w odrabianiu zadań domowych
organizacja kontaktów ze sztuką
systematyczne organizowanie zajęć sportowych
Powyższe zadania realizowane są przez specjalne jednostki organizacyjne szkoły, dysponujące odpowiednim personelem oraz zapleczem.
Szkoła poza nauczaniem nawyku spędzania czasu wolnego w sposób racjonalny, winna organizować wycieczki szkolne, których programy powinny zawierać formy aktywności fizycznej. Turystyka szkolna jako forma rozwijająca aktywność ruchową, od wielu już lat tkwi w tradycji funkcjonowania tej instytucji. Jak ważną rolę w naszym życiu spełnia wypoczynek aktywny, nie trzeba chyba nikogo przekonywać. Tym bardziej, w obecnej dobie postępującego rozwoju automatyzacji i komputeryzacji oraz postępującej degradacji środowiska naturalnego pojawia się konieczność częstszego kontaktu z czystym powietrzem i wodą.
Podczas szkolnych wycieczek realizowane mogą być różne funkcje dydaktyczne i wychowawcze. Do części dydaktycznej wycieczek nie można mieć zastrzeżeń. Funkcja ta jest eksponowana wśród celów przygotowywanych imprez, jak i faktycznie podczas ich realizacji. Programy wycieczek ustawiane są tak, aby młodzież miała okazję poznania walorów krajoznawczych odwiedzanych regionów, zapoznania się z ich historią i pogłębiła wiedzę z takich przedmiotów, jak: język polski, geografia, biologia, wychowanie plastyczne czy historia. W mniejszym wymiarze, niejako przy okazji, realizowane są funkcje wychowawcze wycieczek, takie jak: wyrabianie nawyków samodzielności, rozwój cech wolicjonalnych, umiejętności realizacji zadań w grupie, itp. Niestety najbardziej pomijana jest funkcja wychowania do aktywnego wypoczynku, zaspokajania potrzeby relaksu, doskonalenia nie tylko ducha ale także i ciała. A przecież wycieczka stwarza wielorakie możliwości w każdej z tych sfer. W dużej części wycieczek relaks oraz aktywny „wypoczynek” sprowadza się do wzmożonej aktywności uczniów w autokarze, ku przerażeniu kierowców i w trakcie noclegu, co przyprawia o migreny wychowawców, gospodarzy obiektów a także innych gości. Stało się niemal że regułą, pomijanie w programach wycieczek odwiedzin miejsc i obiektów służących rekreacji fizycznej. Wyjątek stanowić mogą jedynie wycieczki, których celem jest odwiedzenie takich właśnie miejsc. Inną sprawą jest fakt, że nie ma w naszym kraju zbyt wielu tego typu obiektów.
Kolejnym elementem wycieczek jest sprawa długości tras dojazdowych. Z metodycznego punktu widzenia niedopuszczalne jest aby młodzież więcej niż 60% czasu trwania wycieczki spędzała w autobusie, a przecież takie wyjazdy nie są żadną rzadkością. Ponadto, w ciągu każdej jazdy autokarem niezbędny jest postój co 3 - 4 godziny (w zależności od wieku uczestników). Dobrze byłoby, gdyby w trakcie takich postojów znalazł się czas nie tylko na załatwienie potrzeb fizjologicznych, ale także na aktywną rekreację np.: gimnastykę czy zaimprowizowaną minigrę.
Kolejną sprawą jest kwestia spędzania czasu wolnego w miejscu noclegów. W dobrze pojętym interesie dzieci a także i opiekunów, będzie zorganizowanie im miejsca na aktywny relaks. Lokowanie szkolnych wycieczek w schroniskach szkolnych czy szkołach umożliwia korzystanie z istniejącego tam zaplecza, czyli: sali gimnastycznej, siłowni, boiska do koszykówki, siatkówki czy piłki nożnej. Godzina lub dwie poświęcone na zorganizowanie aktywnego wypoczynku oraz opiekę nad grupą mogą spowodować większy spokój po godzinie 22.00, jak również kształtują u dzieci nawyk aktywnego spędzania czasu wolnego.
Znaczną rolę w wychowaniu do kultury fizycznej przez szkołę odgrywa edukacja zdrowotna, będąca podstawowym prawem każdego dziecka. Celem zarówno edukacji zdrowotnej, jak i kultury fizycznej jest zdrowie, będące nieodłącznym warunkiem osiągnięć szkolnych, wysokiej jakości życia ludzi i efektów ekonomicznych. Szkoła przekazując dzieciom wiedzę na temat zdrowia, ułatwia im zdrowy styl życia, a tym samym, w dalszej perspektywie, poprawia zdrowie społeczeństwa. Ścisły związek pomiędzy edukacją a zdrowiem jest bezdyskusyjny, wiadomym bowiem jest, iż ludzi o wyższym poziomie wykształcenia cechuje lepsze zdrowie.
W latach dziewięćdziesiątych zaistniały w Polsce szczególnie sprzyjające warunki do wprowadzenia edukacji zdrowotnej do programów szkolnych. Podstawy prawne stworzyły:
ustawa o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U. 1994 r nr 111 poz. 535)
ustawa o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałania alkoholizmowi (Dz. U. 1996 r nr 127 poz.593)
ustawa o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz. U. 1996 r nr 139 poz. 646)
ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz. U. 1977 r nr 75 poz. 468)
Co to jest edukacja zdrowotna? Jest to proces, w którym ludzie uczą się jak dbać o swoje zdrowie, oraz o zdrowie społeczności w której żyją. Ma ona na celu pomoc uczniom w kształtowaniu postaw i umiejętności życiowych. Edukacja zdrowotna nie oznacza tylko przekazywania wiedzy. Ma ona miejsce wówczas, gdy uczeń wykorzystuje zdobytą w klasie wiedzę w codziennym życiu, w podejmowaniu decyzji dokonaniu wyborów i działaniu na rzecz zdrowia własnego i innych. Takie ujęcie edukacji zdrowotnej wymaga od szkoły holistycznego podejścia. Oznacza to uwzględnienie wszystkich aspektów zdrowia: fizycznego, psychicznego, społecznego i duchowego. Dostrzeganie faktu, że uczeń czerpie informacje i wzorce zachowań zdrowotnych z różnych źródeł, mogących być zarówno spójnymi, jak i sprzecznymi. Uznanie faktu, że w powyższym procesie ważne jest samopoczucie uczniów i nauczycieli.
Przyjęcie koncepcji holistycznego podejścia do edukacji zdrowotnej wyznacza główne kierunki pracy szkoły w tym zakresie:
włączenie edukacji zdrowotnej do planu dydaktyczno - wychowawczego
koordynacja edukacji zdrowotnej na poziomie szkoły oraz na poszczególnych etapach edukacji
opracowanie szkolnego programu edukacji zdrowotnej
tworzenie w szkole środowiska sprzyjającego edukacji zdrowotnej
współpraca z rodzicami
współpraca ze społecznością lokalną
kształcenie nauczycieli
ewaluacja (analiza) wyników
Nie bez znaczenia jest tu także dobór treści stanowiących podstawę programową tego procesu. Układ treści o charakterze ramowym, adresowany do jednostki, z wyodrębnionymi blokami tematycznymi wydaje się być dobrym rozwiązaniem. Kolejnym warunkiem skuteczności edukacji zdrowotnej jest modyfikacja standardowych metod realizacji nauczania oraz postrzegania przez nauczyciela swojej roli. Bliższe poznanie i nawiązanie kontaktu emocjonalnego z dziećmi, tworzenie wspólnie z uczniami reguł pracy w grupie, stosowanie aktywizujących, interakcyjnych metod uczenia się, czy też pełnienie przez nauczycieli roli przewodnika uczniów, a nie eksperta lub osoby kontrolującej.
Spełnienie powyższych warunków przez szkołę (nauczycieli), powinno zaowocować zwiększoną świadomością uczniów na temat zdrowia. Dowodem na potwierdzenie tej tezy może być P.S.P nr 143 w Warszawie, gdzie wprowadzony został autorski program „wychowanie ścieżkami śródprzedmiotowymi”. W programie tym spełnione zostały powyższe założenia i osiągnięty został nie tylko zakładany cel - zwiększenia świadomości zdrowotnej, lecz także, niejako przy okazji podniesiony został poziom kształcenia. Tworzyły się zespoły „mistrzów wiedzy”, mieliśmy zdecydowanie więcej laureatów konkursów przedmiotowych. Pojawiły się ciekawe prace twórcze, biuletyny informacyjne, literackie, redakcyjne, gazety szkolne.
Konkludując, problematyka edukacji zdrowotnej w szkole nie ogranicza się tylko do wychowania zdrowotnego w zakresie kultury fizycznej, lecz także do podnoszenia statusu szkoły decydującej się na wprowadzenie procesu omawianej edukacji do realizowanego programu szkolnego.
Pomimo tego, że edukacja zdrowotna przynosi wymierne korzyści, to system wychowania fizycznego w Polsce nie jest przystosowany do realizacji zdrowotnych i wychowawczych wymagań współczesnego życia i wciąż jeszcze przedkłada doraźne zadania nad cele prospektywne. Zmiany w tym zakresie wprowadzane są w różnych krajach ( U.S.A, Kanada, Nowa Zelandia) i mają na celu poprawę podniesienie sprawności fizycznej dzieci, polepszenie zdrowia i ukształtowanie przyzwyczajeń kontynuacji aktywności fizycznej w dalszym życiu.
W Polsce w roku 1999 rozpoczęła się reforma systemu edukacji, w wyniku której między innymi wprowadzono nowe podstawy programowe, również dotyczące wychowania fizycznego. fizycznego nowych podstawach programowych odzwierciedlone zostały światowe tendencje w zakresie zmian w programach wychowania fizycznego. Poświęcono dużą uwagę na rozwijanie świadomej dbałości o zdrowie i wdrażanie do prowadzenia tzw. zdrowego stylu życia. Kolejnym ważnym wydarzeniem było wprowadzenie trzech godzin wychowania fizycznego w tygodniowych rozkładach lekcji szkół podstawowych i gimnazjach. Krok ten wychodzi na przeciw światowym tendencjom, znacznie wyprzedzając inne państwa. Niemniej jednak niedostatek warunków do realizacji wychowania fizycznego daje się zauważyć gołym okiem. W krajach zachodnich nie ma z tym większego problemu, niestety w Polsce braki te są dramatyczne. W 1997 roku tylko 10% szkół miało na swoim terenie właściwe warunki przestrzenne do prowadzenia dwóch godzin wychowania fizycznego tygodniowo. W tym samym roku 25% szkół miejskich i 66% szkół wiejskich nie miało sali gimnastycznej. Brak zaplecza powoduje ograniczenie możliwości prowadzenia w pełni wartościowych zajęć, co odbija się na zdrowiu i poziomie aktywności fizycznej dzieci.
3. Rola czasu wolnego w kształtowaniu postaw wobec kultury fizycznej:
W trakcie naszego życia zajęcia obowiązkowe takie jak praca czy szkoła nieustannie przeplatają się z czasem wolnym. Zarówno godziny nauki czy pracy, jak i czas wolny od obowiązków wyciskają piętno na każdym z nas.
Aby w pełni zrozumieć omawianą problematykę należy przytoczyć definicję czasu wolnego wg. K. Czajkowskiego: Czas wolny dziecka to ten okres dnia, który pozostaje do wyłącznej dyspozycji dziecka, po uwzględnieniu czasu przeznaczonego na naukę szkolną, posiłki, sen, odrobienie lekcji, niezbędne osobiste zajęcia domowe. Obejmuje także dobrowolnie na siebie przyjęte obowiązki społeczne np. spełnianie jakiejś funkcji w różnych organizacjach, czy zajęcia w klubach sportowych, etc.
Analizując powyższą definicję można wyciągnąć wniosek, iż zajęcia czasu wolnego należy podzielić na dwie wewnętrzne kategorie: zajęcia zorganizowane i zajęcia całkowicie dowolne. Nie jest to jedyny z możliwych podziałów omawianego zagadnienia. Czas wolny można podzielić również ze względu na funkcje jakie pełni. Wypoczynek, rozrywka, rozwój własny oraz zadania społeczne, są to cztery funkcje omawianego zagadnienia jakie wyróżnił Z. Dąbrowski.
Najbardziej oczywistą funkcją wolnego czasu jest regeneracja sił fizycznych i psychicznych organizmu, czyli wypoczynek. Zmęczenie jest wynikiem trwającego dłuższy czas wysiłku. Objawia się ono zmniejszeniem wydajności wykonywanej pracy, zmniejszeniem zainteresowania, trudnością w skupieniu się. Walcząc ze zmęczeniem poprawiamy warunki nauki czy pracy, regulując jej tryb i czynniki. Zawsze jednak koniecznym, choć nie zawsze wystarczającym, sposobem przywrócenia równowagi psychicznej i fizycznej pozostanie wypoczynek.
Wysiłek, zmęczenie i wypoczynek stanowią naturalny, powtarzający się cykl życiowy. Zachowując regularny rytm i odpowiednie proporcje w/w cykli, nasza zdolność do wysiłku wzrasta.
Zmęczenie jest stanem obiektywnym, który można stwierdzić na podstawie wyników badań medycznych i psychologicznych. Inaczej jest w przypadku znużenia, które jest subiektywnym uczuciem, z reguły towarzyszącym rzeczywistemu zmęczeniu. Znużenie może jednak występować niezależnie od zmęczenia, np. gdy praca nie wymaga dużego nakładu sił fizycznych czy psychicznych, lecz jest monotonna czy nie interesująca.
Jaki wniosek można wyciągnąć z powyższych rozważań dla analizy funkcji czasu wolnego? Skoro wysiłek towarzyszący wykonywanej pracy jest nie tylko męczący, lecz także nużący, to czas wolny winien przynieść nie tylko wypoczynek, lecz także atrakcję, zabawę czy przygodę.
W trakcie czasu wolnego dzieci rozwijają swe zainteresowania czy uzdolnienia. Kierunki tego rozwoju mogą być różne , a dzięki trwałym zainteresowaniom i systematycznym wysiłkom owocują wyborem kierunku zawodowego.
Aktywność ruchowa dzieci i młodzieży w czasie wolnym jest uzależniona od kilku czynników :
miejsca zamieszkania (miasto, wieś)
płci dziecka
stopnia usportowienia najbliższej rodziny
przynależności, bądź też jej braku, do klubów sportowych.
W roku szkolnym 1993/94 w klasach IV - VIII przeprowadzone zostały badania ankietowe pośród 1433 dziewczynek i 1470 chłopców z ośmiu wybranych szkół podstawowych miasta Poznania. Dzieci pytane były o preferowane przez nie formy aktywności ruchowej oraz w czyim towarzystwie i jak często uczestniczą w zabawach ruchowych. Przeprowadzone badania pozwoliły również na zebranie informacji jak dużą część młodzieży zrzeszają SKS-y i pozaszkolne kluby sportowe.
W wyniku przeprowadzonych badań stwierdzono, że najpopularniejszą formą ruchu, którą wskazało ponad 77% chłopców jest piłka nożna, natomiast tylko 8% dziewcząt wskazało tę dyscyplinę jako swą ulubioną formę aktywności ruchowej. Dużym powodzeniem cieszy się także gra w koszykówkę, którą w czasie wolnym chętnie uprawia co trzeci chłopiec i co trzecia dziewczynka. Chłopcy jako ulubione formy ruchu poza wyżej wymienionymi wymieniają: bieganie, pływanie, jazdę na rowerze i sporty walki. Dziewczęta natomiast, poza piłką koszową chętnie grają w piłkę siatkową, biegają, pływają, jeżdżą na rowerze i tańczą.
Aktywność ruchową dzieci, oraz dorastających chłopców i dziewcząt cechuje szereg indywidualnych właściwości. Zależą one od różnic typologicznych układu nerwowego, poziomu inteligencji i uzdolnień specjalnych oraz ukształtowania w procesach wychowania cech osobowościowych.
Z analizy uzyskanych odpowiedzi na pytanie: z kim najczęściej uczestniczysz w aktywności ruchowej po szkole, wynika że zarówno dziewczęta (72%) jak i chłopcy (77%) najczęściej grają czy biegają z rówieśnikami. Około 40% chłopców jak i dziewcząt uprawia ćwiczenia fizyczne samodzielnie. Zaledwie 10% ogółu badanych dzieci podejmuje aktywność ruchową z rodzicami. Natomiast 20% dziewczyn i 15% chłopców uczestniczy w rekreacji i sporcie wraz z rodzeństwem. Na obecność rodziców i rodzeństwa we wspólnej aktywności ruchowej dzieci szkół podstawowych mogą liczyć podejmując takie formy sportowej aktywności, jak: tenis ziemny, pływanie, sporty zimowe. Znacznie większy odsetek chłopców (40%) niż dziewcząt (22%) uprawia różne dyscypliny sportowe w szkolnych i pozaszkolnych klubach sportowych.
Przeprowadzona analiza pozwala stwierdzić, że podział na sporty typowo męskie i żeńskie znajduje swe odzwierciedlenie w aktywności rekreacyjno - sportowej. Można tu zaobserwować istotne statystycznie zróżnicowanie zainteresowań dziewcząt i chłopców miejskich szkół podstawowych , charakteryzujące się odmiennością najpopularniejszych wśród nich form aktywności ruchowej. Istnieją jednakże grupy sportów uprawianych równie chętnie przez chłopców i dziewczęta, jak np. koszykówka czy siatkówka. Zainteresowanie tymi formami ruchu jest niezmienne od wielu lat.
Podobne badania przeprowadzono na dwustu sześćdziesięciu warszawskich licealistach w wieku od 14 do 18 lat. Na pytanie jaką ilością czasu wolnego dziennie dysponują, 63% stwierdziło, że dysponuje dziennie od 1 do 3 godzin, 20% dysponowało czasem do 1 godziny, 11% powyżej 4 godzin natomiast 4% nie ma czasu wolnego. Wśród codziennych zachowań w czasie wolnym dominuje - zarówno u dziewczyn, jak i u chłopców - życie towarzyskie. Drugie miejsce w wypowiedziach dziewcząt zajmuje uczestnictwo w życiu kulturalnym oraz słuchanie muzyki. Na trzecim miejscu jest aktywność fizyczna. Kolejne miejsca w sposobie spędzania czasu wolnego - tak u chłopców jak i u dziewcząt - zajmują oglądanie telewizji, czytanie książek, granie na komputerze, życie rodzinne. Chłopcy na drugim miejscu podają aktywność fizyczną. Trzecie miejsce zajmuje słuchanie muzyki i uczestnictwo w życiu kulturalnym.
Poza szkolnymi zajęciami z kultury fizycznej 46% badanych przeznacza na aktywność ruchową w ciągu tygodnia od 1 - do 2 godzin. Co czwarty uczeń od 3 - do 4 godzin, 13% - 5 godzin, a 14% nie bierze udziału w aktywnym wypoczynku.
Największy wpływ spośród różnych form zajęć na kształtowanie kultury fizycznej wywierają lekcje wychowania fizycznego - 52% odpowiedzi, następnie oglądanie widowisk sportowych - 48%, na trzecim miejscu są zajęcia sportowo - rekreacyjne własne 33% oraz nadobowiązkowe zajęcia sportowe w szkole.
Powyższe dane nie napawają optymizmem, wynika bowiem z nich, że co drugi miejski licealista przeznacza na aktywność ruchową zaledwie 15 - 20 min dziennie, a mobilizuje go do tego oglądanie programów telewizyjnych o tematyce sportowej.
Sytuacja na wsi jest jeszcze gorsza. Przyczyną tego jest : mniejszy wymiar czasu wolnego (spowodowany obowiązkiem pracy na gospodarstwie), gorsza baza rekreacyjno - sportowa oraz uwarunkowania społeczno - ekonomiczne tego środowiska. Oczywiście nie wolno nam nikogo szufladkować, wiadomo bowiem, że rodziny żyjące w określonym środowisku funkcjonują wychowawczo na różnym poziomie. Każda rodzina stwarza dzieciom specjalne warunki wychowawcze, a właściwy dla siebie „styl” w dużej mierze zależy od samych rodziców.
Reasumując należy stwierdzić, że rola czasu wolnego w kształtowaniu świadomości kultury fizycznej jest duża. Niestety, większość dzieci, niezależnie od miejsca zamieszkania, płci czy wykształcenia rodziców nie wykorzystuje swojego wolnego czasu w sposób należyty. O ile aktywność ruchowa w czasie wolnym u dzieci młodszych jest poprawna, o tyle to samo zjawisko u młodzieży szkolnej napawa niemalże zgrozą.
S. Kawula, Rola rodziny w organizacji czasu dziecka wiejskiego, [w] Z. Kwieciński (red.) Organizacja czasu wolnego dziecka wiejskiego, WSiP W-wa 1976 str. 101
cyt.za P. Inerowicz, Turystyka weekendowa jako forma rozwijająca aktywność ruchową, „LIDER” rok 2000 nr 11 str 16
C. Lewicki, Rodzina wiejska w promowaniu zdrowia i aktywności ruchowej dzieci, „Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne” 2001r nr 8/9 str 29
K. Kotarska, Wpływ środowiska rodzinnego na poziom rozwoju fizycznego małych dzieci ze Stargardu Szczecińskiego, „Wychowanie Fizyczne i Sport” 2001r nr 2 str 215
jak wyżej str 216
S. Sulisz, Wychowanie fizyczne świadomości rodziców uczniów klas początkowych, „Wychowanie Fizyczne i Sport” 1997r nr 4 str 111
S. Sulisz, Wychowanie fizyczne świadomości rodziców uczniów klas początkowych, „Wychowanie Fizyczne i Sport” 1997r nr 4 str 116
K. Włostowska, M. Sobowiec, Rekreacja fizyczna w rodzinach nauczycieli wychowania fizycznego, „Kultura Fizyczna” 1996r nr 9-10 str 24
Jerzy Materna, Możliwości rozwiązywania problemów czasu wolnego dziecka wiejskiego, [w] Z. Kwieciński (red.), Organizacja czasu wolnego dziecka wiejskiego, WSiP W-wa 1976r str. 64
B. Woynarska, M. Sokołowska, M.M. Szamańska, Edukacja zdrowotna w szkole - strategia pracy szkoły, treści, metody realizacji, „LIDER” nr 1 1998r str 3
jak wyżej str 4
J. Drobot , Promocja zdrowia w szkole podstawowej nr 143 im. Stefana Starzyńskiego w Warszawie, „LIDER” nr 2 1998r str. 3
B. Ignaś-Golinowska, A. Kucharska, Wychowanie fizyczne w szkołach. Tendencje światowe dotyczące programów i ich realizacji, „Wychowanie Fizyczne i Sport” nr 4 1999r str 70
jak wyżej str 71
K. Czajkowski, Rola zajęć pozaszkolnych w organizacji wolnego czasu dzieci i młodzieży - na tle doświadczeń Pałacu Młodzieży w Warszawie, „Biuletyn Pedagogiczny” 1960r nr 5 str 132
cyt. za K. Czajkowski, Rola zajęć pozaszkolnych w organizacji wolnego czasu dzieci i młodzieży - na tle doświadczeń Pałacu Młodzieży w Warszawie, „Biuletyn Pedagogiczny” 1960r nr 5 str 133
J. Maciaszek, Aktywność ruchowa dzieci i młodzieży w czasie wolnym, „Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne” nr 2 1996r str 70
J. Maciaszek, Aktywność ruchowa dzieci i młodzieży w czasie wolnym, „Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne” nr 2 1996r str 72
j. w.
K. Skibińska, Aktywność ruchowa młodzieży licealnej, „Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne” nr 4 2001r str 33