PSYCHOLOGIA OSOBOWOŚCI/ Seminarium 10. Pojęcie Ja - podmiotowy składnik osobowości/

Materiały autorskie- Anna Chryc- Gawrychowska

Podstawowe funkcje osobowości:

• konstruowanie poznawcze- nadawanie znaczenia doświadczeniom, antycypowanie przyszłości, budowanie historii własnej przeszłości, analiza i interpretacja zdarzeń;

• ewaluacja zdarzeń, innych ludzi i siebie;

• programowanie działań- stawianie celów, dobór strategii;

• sterowanie działaniem, samoregulacja.

Służą adaptacji i integracji.

Adaptacja- zmiana w zachowaniu służąca przystosowaniu się do wymogów środowiska (adaptacja autoplastyczna). Polega również na dokonywaniu zmian w świecie zewnętrznym (adaptacja alloplastyczna).

Integracja psychologiczna- utrzymywanie poczucia siebie jako jednolitego podmiotu, poczucia autonomii, kontroli nad sobą i biegiem zdarzeń nas dotyczących.

Adaptacja proaktywna- konstruowanie własnej przyszłości poprze generowanie dalekosiężnych zamierzeń służących rozwojowi i samorealizacji jednostki. Jej efektem jest wygenerowanie wyobrażeń takich jak:

• możliwe Ja (Markus);

• zadania życiowe (Cantor),

• cele i dążenia osobiste (Emmons)

• plany (Mądrzycki).

Adaptacja proaktywna dokonuje się dzięki syntezie wiedzy pochodzącej z uprzednich doświadczeń jednostki oraz wiedzy nabytej z otaczającej jednostki kultury i jej wymogów.

Rozwój osobowości na drodze adaptacji osiąga jednostka poprzez wytworzenie standardów, wpływających na powstawanie względnie stałych i silnych motywacji. Dzięki temu, w miejsce zewnętrznych wymagań, jednostka wypracowuje akceptowane przez siebie wymagania wewnętrzne. Wpływa to na wzrost wewnętrznej koherencji działań- jednostka podporządkowuje wybór celów bieżących realizacji dalekosiężnych, nadrzędnych celów.

Adaptacja poprzez konstruowanie własnej przeszłości- poznawcze uporządkowanie przeszłych doświadczeń poprzez nadanie im spójności, przewartościowywanie w celu dopasowania do pojęcia na własny temat.

Modyfikowanie zapisu pamięciowego- wymazywanie z pamięci niewygodnych dla jednostki faktów, nieświadome wypełnianie luk pamięciowych zasobami ze schematów poznawczych, dopasowywanie wspomnień do pożądanych cech obrazu siebie.

Atrybucje przyczynowe- odgrywają ważną rolę w adaptacji przeszłych doświadczeń; są szczególnie chętnie stosowane w przypadku niestereotypowych czy zagrażających doświadczeń. Często pełnią rolę neutralizującą negatywne emocje oraz przywracają wiarę w siebie, umożliwiając bezpieczny powrót do poczucia równowagi.

Typowe mechanizmy:

• egotyzm atrybucyjny,

• obronna atrybucja odpowiedzialności,

• procesy uzasadniania i usprawiedliwiania swego postępowania.

Wiedza osobista- kształtuje się od najwcześniejszych okresów życia, służy interpretacji nowych zdarzeń, sterowaniu zachowaniem. Jest jednocześnie efektem kategoryzacji doświadczeń, jak i wyznacznikiem ich interpretacji i porządkowania. Dzięki niej uruchamiamy i podtrzymujemy działanie. Ludzie różnią się między sobą skłonnością do jej stosowania. To, który z jej obszarów zostanie użyty, zależy od aktualnej sytuacji, w której znajduje się podmiot- mówiąc inaczej: zależy od tego, które z jej schematów zostały zaktywizowane i są dostępne poznawczo działającej jednostce.

Schematy chronicznie dostępne (Higgins)- często używane, znajdujące się w stałej gotowości do bycia wykorzystanymi, ważne dla samookreślenia jednostki.

Dostępność schematu powoduje, że ukierunkowuje on uwagę, wywiera wpływ na procesy:

• kategoryzacji

• interpretacji informacji

• wyszukiwania danych z pamięci

• oceniania

• inicjowania i kontroli działań.

Jednymi z chronicznie dostępnych schematów są centralne schematy ja- cechy tożsamościowe pozwalające jednostce odróżniać siebie od innych i uczestniczące w produkowaniu samooceny. Sterują odbiorem sytuacji w podobnych kategoriach podtrzymując względna stałość i spójność zachowań.

Na konstruowanie doświadczeń, w więc na przebieg tożsamości autonarracji wpływ mają ogólne przekonania co do rzeczywistości, pogląd na świat- względnie spójny zespół przekonań czy sądów lub supozycji dotyczących przyrody, społeczeństwa i jednostki ludzkiej, z którym wiążą się odpowiednie wskazania odnośnie postępowania człowieka (Mądrzycki, 1996).

KONCEPCJA JA HIGGINSA

Zakłada, że Ja można rozpatrywać z dwóch wymiarów: perspektyw, z jakich jest ono oceniane oraz obszarów Ja.

Jednostka albo sama dokonuje oceny siebie, albo polega na ocenie znaczących innych, czyli ludzi, którzy szczególnie się dla niej liczą. Ja może być oceniane z perspektywy własnej lub perspektywy znaczących innych.

Obszary Ja podlegające ocenie to ja idealne, ja realne oraz ja powinnościowe. Otrzymujemy więc sześć róznych kategorii, na bazie których możemy rozważać Ja jednostki. Napięcie, rozbieżności czy niezgodności pomiędzy nimi oraz stopień ich dotkliwości dla jednostki rodzą różne rodzaje emocji wzbudzających odmienne motywacje działania. .

Teoria niezgodności w obrębie "ja" pozwala przewidywać emocje związane z określoną formą rozbieżności w obrazie własnej osoby.

Wyróżnia się 2 główne typy rozbieżności:

• Rozbieżność ja aktualne - ja idealne: wiążą się z nią emocje: zniechęcenia, przygnębienia, smutku, depresji, związane z nieosiągnięciem zamierzonych celów

• Niezgodność ja aktualne - ja powinnościowe: emocje: podniecenie, napięcie, obawa, lęk

UJĘCIA JA

Podstawowe rozumienia pojęcia JAŹŃ:

• Wewnętrzny podmiot lub siła o funkcjach kontrolnych i kierujących w stosunku do motywów, lęków, potrzeb; widziana jako hipotetyczna całość, aspekt psychiki odgrywający szczególną rolę, np. u Adlera;

• Wewnętrzny świadek wydarzeń, składnik psychiki pełniący funkcje introspekcyjne, ma dokonywać obserwacji jaźni w znaczeniu powyżej podanym, np. ja podmiotowe Jamesa;

• Ogół osobistych doświadczeń i ekspresji,

• Synteza czy zorganizowana całość osobowa, ma przede wszystkim funkcję integracyjną, często ujmowana jako konstrukt logiczny wyprowadzany pośrednio z jednostkowego doświadczenia ciągłości własnej osoby mimo zmian w czasie;

• Świadomość czy koncepcja własnej osoby, np. „ja” w ujęciu Allporta;

• Abstrakcyjny cel czy stan końcowy jednego z wymiarów osobowości, np. finalny archetyp u Junga

Pierwsze pięć znaczeń odnosi się do funkcjonalnych aspektów osobowości, ostatnie do potencjału danej osobowości.

Baumeister (1998)- korzenie „ja”:

Doświadczenie świadomości refleksyjnej- jednostka zwraca się ku własnym stanom psychicznym, emocjom, postawom, cechom, nawykom itd. To doświadczenie pozwala nadać ja znaczenie. W ten sposób „ja”- rozumiane jako koncepcja własnego ja- nie jest dane jednostce w bezpośrednim poznaniu czy izolacji od świata zewnętrznego. Jest rezultatem wnioskowania czyli konstruktem. Stąd, wg Baumeistra najwłaściwszy termin to samowiedza. Innymi słowy: ja jest dostępne naszej samowiedzy. Możemy je obserwować w działaniu, poznajemy swoje myśli i uczucia.

Badania Greenwalda i Banaji (!989)- dane dotyczące nas samych są dogłębniej i bardziej szczegółowo przetwarzane od pozostałych informacji.

Istotą świadomości refleksyjnej jest samoświadomość. Wg Cartera i Scheiera może się ona odnosić bądź to do stanu, bądź do cechy.

Interpersonalny aspekt „ja”- afiliacja interpersonalna- społeczny kontekst jest naturalnym środowiskiem kształtowania się „ja”, które jest narzędziem w relacjach interpersonalnych. Jego zadaniem jest ułatwienie interakcji oraz relacji z innymi ludźmi. Otoczenie społeczne jest bardzo ważne w procesie kształtowania się ja. Znaczna część informacji budujących obraz ja pochodzi z porównań społecznych i nabiera sensu wyłącznie w relacji do innych (np. kształt czy wielkość ciała, charakterystyczny sposób działania, cechy osobowości). Co ciekawe- ludzie wybierają i modyfikują informacje płynące od innych o nich samych, tak by były zgodne z ich obrazem siebie, przez nich akceptowanym.

Markus (1990)- jednym z czynników kształtowania się ja jest proces internalizacji myśli, uczuć i zachowań innych ludzi; tak, że jednostka traktuje je jak swoje własne. Zawartość ja odzwierciedla pośrednio lub bezpośrednio wpływ innych. Np. postrzeganie przez dziecko swoich zdolności jest wypadkową tego, co mniemają rodzice, nauczyciele, rówieśnicy i ono same. Ja odzwierciedlone- (Cooley)- jednostka spostrzega siebie taką, jaką jest w oczach innych osób; obraz siebie tworzony jest przez jednostkę na drodze internalizacji poglądów, jakie inni mają na jej temat.

Ja widziane z perspektywy interpersonalnej spełnia ważną rolę w życiu społecznym poprzez autoprezentację, czyli przekazywanie innym informacji o sobie. W badaniach nad człowiekiem zawsze należy brać pod uwagę, czy osoby badane miały świadomość bycia obserwowanymi; ludzkie zachowanie, od emocji poprzez postawy aż po wzorce atrybucyjny zależy od kontekstu interpersonalnego.

Funkcja wykonawcza ja- adaptacyjna samokontrola: kontrola zachowania; dzięki tej funkcji ja nie jest jedynie bezradnym świadkiem wydarzeń. Jest to podejmowanie decyzji, inicjowanie działań, kontrola nad sobą i środowiskiem. Wg Baumeistera (1998), jedną z podstawowych zdolności ja jest autoregulacja- zdolność do zmiany samego siebie i uczenie się odraczania gratyfikacji. Ludzie pragną kontroli, ta potrzeba- obok potrzeby samooceny- wyznacza jedną z silniejszych osiowych motywacji w dynamice ja. Baumeister proponuje dla tej funkcji „ja” metaforę mięśnia- żeby nie ponieść porażki należy rozwijać tę umiejętność stopniowo, nie „przećwiczyć”, planować wysiłek stosownie do swoich możliwości i okoliczności.

Jaźń jako tożsamość osobista- fenomenologiczne poczucie własnego, wewnętrznego Ja, niezależnego od innych i przekraczającego biologiczne oraz psychologiczne bariery i ograniczane narzucane przez ulegający ciągłym zmianom świat.

Totalitarne ego (Greenwald)- Ja jednostki nieustannie fabrykuje i rewiduje przeszłość tak, by jej zapis i interpretacja była zgodna z potrzebami naszego Ja i nie była dla niego zagrażająca. Ta metafora odzwierciedla myśl, że Ja funkcjonuje jak rząd w państwie totalitarnym.

Baars- „ja jest wiedzą, która dostarcza układu odniesienia dla wszelkiego doświadczenia”.

Struktura ja to wynik gromadzenia, przekształcania i uogólniania informacji i doświadczeń dotyczących własnej

osoby. Stanowi o samowiedzy, samoakceptacji i zachowaniach prospołecznych. Stanowi podstawę własnej tożsamości.

STRUKTURA JA- W. James- składają się na nią „ja podmiotowe” oraz „ja przedmiotowe”.

Ja odrzucone- James- termin używany w odniesieniu do „wypróbowanego” przez jednostkę i następnie porzuconego modelu tożsamości; często w liczbie mnogiej w związku z założeniem, że większość z nas dokonuje kilku takich odrzuceń na przestrzeni życia.

Ja podmiotowe charakteryzowane jest fenomenologicznie, bez wykazywania fizycznej lokalizacji, jako byt umysłowy przejawiający się stanami świadomości, są to doznania, uczucia, spostrzeżenia, myśli, preferencje, intencje, wizje celów oraz sama świadomość tych stanów i specyficzne zdolności: koncentrowania uwagi na sobie i sprawstwa zgodnie z własną wolą.

Ja przedmiotowe definiuje się jako samowiedzę zakodowaną w strukturach poznawczych i dającą się aktualizować.

Obie sfery pozostają we wzajemnych związkach; ludzie obserwują siebie (ja podmiotowe), kategoryzują swoje zachowania i działania, rozpoznają we własnym Ja (przedmiotowym) konkretne cechy, co pociąga za sobą określony sposób ich przeżywania i wpływa na przetwarzanie informacji o sobie. Mogą one pozostawać w interakcji w mniejszej lub większej częstości; kiedy do niej dochodzi jednostka doświadcza „strumienia świadomości” (James, 1890). Gdy człowiek kieruje uwagę na siebie samego i swoje przeżycia- uruchamia samoświadomość; gdy dołącza refleksję- aktualizuje i konstytuuje Ja przedmiotowe. Procesy te przebiegać mogą naprzemiennie, fazowo.

Każda jednostka ma do dyspozycji dwie formy kontaktu z samą sobą:

• odczuwanie

• rozumowanie (wiedzenie)

Właśnie one decydują o złożoności tożsamościowej i wyznaczają różne jej formy: poczucia oraz samowiedzę. Poczucia są dane człowiekowi bez poszukiwania uzasadnień, z kolei treść samowiedzy jest pochodną autorefleksji opartej na analizowaniu samego siebie, świadomym przetwarzaniu informacji pochodzących z samoobserwacji.

Tożsamość może być rozpatrywana jako kształtowanie się czyli oczyszczanie i integrowanie „ja” w jednolitą całość; akceptacja i dokładność obrazu siebie. W procesie tym szczególnie ważna wydaje się być indywiduacja rozumiana jako proces wyodrębniania się z rodziny i ponownego zmodyfikowania relacji dziecko- rodzic oraz człowiek- społeczeństwo.

Jaźń rozumiana jako tożsamość osobista to fenomenologiczne poczucie własnego, wewnętrznego Ja, niezależnego od innych i przekraczającego biologiczne oraz psychologiczne bariery i ograniczane narzucane przez ulegający ciągłym zmianom świat.

McAdams- III poziom osobowości- poziom tworzenia pojęcia własnej osoby- tożsamości. Odpowiedzialny za kształtowanie historii życia, poszukiwanie jego sensu. Specyficzny sposób kreowania siebie, forma definiowania własnej tożsamości.

Wyzwanie związane z tożsamością wymaga od dorosłego skonstruowania pojęcia „ja”, które syntetyzuje synchroniczne i diachroniczne elementy, w taki sposób, by oznaczały, że:

1. pomimo wielu aspektów, „ja” jest spójne (koherentne) i całościowe;

2. pomimo wielu zmian, które pojawiły się w minionym czasie, „ja” z przeszłości doprowadziło, czy przygotowało scenę dla „ja” teraźniejszego, co z kolei doprowadzi czy przygotuje scenę „ja” przyszłemu (Mc Adams, 1990, 1993).

Tożsamość jest zintegrowaną i ewoluującą historią życia czy też osobistym mitem. Współcześni dorośli kreują tożsamość w swoim życiu w takim stopniu, w jakim ich „ja” może być ujęte jako spójna relacja, integrująca osobę ze społeczeństwem w produktywny i twórczy sposób oraz dostarczająca historię życia wypełnionego znaczącymi celami (purposeful life-story), i która wyjaśnia jak wczorajsze „ja” stało się dzisiejszym i przekształci się w to, spodziewane w dniu jutrzejszym.

Poziom III osobowości jest więc poziomem tożsamości i historii życia.

Poznawcze procesy kształtowania się tożsamości i podtrzymywania jej mają formy:

• tłumaczenia i uzasadniania własnych zachowań, emocji,

• reinterpretacji przeszłości,

• symulowania możliwych wariantów (chcianych lub nie) przyszłości,

• porównywania się z innymi.

Pojęcie ja, czyli pojęcie własnej osoby to zorganizowana spójnie pojęciowa całość, składająca się ze

spostrzeżeń swoich właściwości oraz spostrzeżeń swojego stosunku do innych ludzi i różnych aspektów życia,

włącznie z przypisywanymi im aspektami:

• wiedza o sobie związana z różnymi społecznymi zdarzeniami i rolami,

• informacje które są lub mogą być potencjalnie uświadomione.

trafność przekonań o sobie

Zasada uprzywilejowanego dostępu- jednostka ma jako jedyna bezpośredni dostęp do własnych procesów psychicznych- inni mogą jedynie wyciągać wnioski z jej zachowania czy wyglądu. Wbrew tej zasadzie niekiedy otoczenie społeczne trafniej niż on sam ocenia motywacje czy dyspozycje człowieka.

Standardowe wyjaśnienia- obiegowe teorie przyczynowe używane do wyjaśniania własnego zachowania zamiast danych z introspekcji.

Pojęcie własnej osoby (Mądrzycki, 1996)

definicja Rogersa: zorganizowana spójna pojęciowo całość składająca się ze spostrzeżeń swoich właściwości i swego stosunku do innych ludzi oraz różnych aspektów życia, łącznie z przypisywanymi im wartościami. Jest to przedstawione symbolicznie doświadczenie jednostki, które jest lub może być potencjalnie dostępne jej świadomości.

Wg Markus każdy człowiek może mieć ukształtowanych wiele autoschematów, w zależności od pełnionych ról- jest to szereg społecznych ja zintegrowanych ze sobą w mniejszym lub większym stopniu. Wpływają one na spostrzeganie i przetwarzanie informacji związanych z własną osobą.

W skład pojęcia własnej osoby wchodzą:

• Samoopis- sądy opisujące dotyczące właściwości siebie- wg Kozieleckiego stanowią znaczną część samowiedzy, co potwierdzają metody spontaniczne; ludzi głównie zwracają uwagę na te cechy, które pozwalają odróżnić ich od otoczenia. Szczególnie ważne są te samopisy, które jednostka uznaje we własnym mniemaniu za pozytywnie o niej świadczące.

• Samoocena- sądy oceniające, wartościujące dotyczące własnej osoby; ludzie mają skłonność do pozytywnego oceniania wymiarów dla nich ważnych lub uznawania za ważne tych wymiarów, na których wypadają pozytywnie.

Samoocena ogólna- globalna ocena siebie.

• Ja realne

• Ja idealne

• Ja powinnościowe

• Ja publiczne- rozpatrywane w kontekście kulturowym- odnosi się do tego, w jaki sposób jednostka jest spostrzegana przez innych ludzi: reputacja, wywieranie wrażenia,

• Ja prywatne- sposób spostrzegania i rozumienia samego siebie; procesy introspekcyjne, decyzje, cele, preferowane style, poczucie własnej wartości;

• Ja kolektywne- poczucie przynależności i identyfikacji z różnymi grupami społecznymi, od rodziny po naród.

• Ja relacyjne

Funkcje pojęcia własnej osoby (Mądrzycki, 1996):

1. Poczucie własnej tożsamości:

• znajomość swoich właściwości oraz relacji z innymi;

• opiera się na stałości cech fizycznych, psychicznych, środowiska społecznego jednostki;

• jest związane z potrzebą identyfikacji społecznej oraz ustalenia własnej odrębności- w badaniach Jarymowicz i Codola (1979) wykazano, że najbardziej satysfakcjonujący jest umiarkowany stopień odrębności „ja- inni”; zjawisko Primus Inter Pares- faworyzowanie własnej osoby- potrzeba bycia najlepszym wśród równych sobie.

• określenie własnej tożsamości jest jednym z ważniejszych czynników umożliwiających podejmowanie samodzielnych działań.

2. Kontrola popędów, emocji i nawyków: czyli podporządkowanie ich ogólnym standardom, co wiąże się z wykrywaniem i korygowaniem odchyleń od tych standardów.

Polega na:

• hamowaniu i modulowaniu reakcji impulsywnych;

• odraczaniu gratyfikacji;

• panowaniu nad nałogami i nawykami nieadekwatnymi rozwojowo i społecznie;

• elastyczności sytuacyjnej;

• autorefleksji.

Istnieją różnice indywidualne w stopniu i sposobie kontroli zachowania- wiąże się to z predyspozycjami wrodzonymi oraz z doświadczeniami nabytymi w toku rozwoju i socjalizacji.

• Świadoma kontrola wiąże się z werbalizacją, mową wewnętrzną;

Samokontrola wiąże się też z siłą ego (Barron)

Siła ego - cechy wg Barrona

• dobre funkcjonowanie pod względem zdrowotnym

• swobodny i spontaniczny kontakt z otoczeniem

• zdolność do korygowania swoich poglądów

• wysoka tolerancja na sprzeczne doświadczenia

• wysokie poczucie realizmu

• wytrwałość w realizacji celów

• brak silnych, infantylnych lęków

• sprzyja osiągnięciom zawodowym

siła ego wiąże się z osiągnięciem dojrzałości emocjonalnej- zdolności do percepcyjnej regulacji własnych

impulsów i dopasowywania ich przejawów do wymogów sytuacji; jej osiągnięcie wyraża się w zmianach w

czynnościach samoregulacyjnych; główne kierunki zmian:

• przekształcenie sposobu wyrażania pierwotnych impulsów od form infantylnych do dojrzałych;

• wzrost zdolności do modyfikowania reakcji; formy infantylne to reakcje gwałtowne, wybuchowe;

• wzrost tolerancji na zwłokę, a więc zdolność powstrzymania się przed natychmiastowym zaspokojeniem;

swoich impulsów lub też domagania się, aby je natychmiast zaspokojono;

• rozwija się umiar - zdolność do opanowywania wielkości wymagań- dla form infantylnych charakterystyczna

jest zachłanność.

3. Kierowanie własnym rozwojem-intencjonalne wpływanie na własną tożsamość, dzięki świadomości swoich cech i obrazu relacji z innymi.

• dążenie do utrzymywania już posiadanych cech lub kształtowania przeciwnych do posiadanych;

• psychologia poznawcza: mechanizmy kierowania sobą i kreowania własnej osoby wynikają z rozbieżności między informacjami- np. między ja aktualnym (realnym) a ja idealnym;

• Koncepcja mowy wewnętrznej Wygotskiego- proces formowania wyższych funkcji psychicznych- mowa wewnętrzna ma swe podstawy w myśleniu; jest myślą związaną ze słowem. Dzięki temu człowiek może kierować swym postępowaniem, przez "wydawanie sobie rozkazów". W toku rozwoju czynności konkretne zostają zastąpione przez mowę zewnętrzną, która kształtuje programy działań. W kolejnym etapie rozwinięta mowa ulega redukcji i przekształca się w wewnętrzną, którą cechuje tendencja do posługiwania się idiomami, skrótami, opuszczeń wyrazów itp. Wygotski nawiązuje do stadiów rozwoju Piageta. Myślenie obaj wywodzą z działania.

4. Modyfikacja motywacji i wyników własnego działania- na jej przebieg mają wpływ:

a) Samoocena:

• Człowiek nie może sprawnie realizować planów ani wyznaczonych celów jeżeli błędnie ocenia swe możliwości, czyli oceni się w sposób nietrafny.

• Modyfikujący wpływ samooceny zaznacza się także na późniejszych etapach działania- w fazie czynności realizacyjnych: podmiot, by rozpocząć realizację planu, musi podjąć decyzję o przystąpieniu do niej, kiedy i czy w ogóle to nastąpi jest ściśle powiązane, z tym jak człowiek ocenia siebie.

• Także sam proces realizacji, długość jego trwania, proporcje poszczególnych rodzajów czynności czy utrzymanie ich odpowiedniego kierunku podlegają wpływowi samooceny.

• Autoafirmacje (Steele)- kiedy człowiek dowiaduje się o swoich niskich kompetencjach w jakiejś sferze ma silną motywację do uzyskania poczucia, że jest silny i kompetentny w jakimś innym obszarze- pomaga to obronić wysokie poczucie własnej wartości na wymiarze globalnym- przystosowawcze, bo łatwiej jest utrzymać zgeneralizowaną wysoką samoocenę niż w jakiejś konkretnej dziedzinie.

• Samoutrudnianie- podejmowanie działań obniżających szanse na sukces w przypadku zadań diagnostycznych, kompetencyjnych- uzyskiwanie możliwości bezpiecznego dla ja interpretowania porażek i podstaw do jeszcze wyższej oceny siebie w przypadku sukceu.

• Teoria opanowywania trwogi (Greenberg, Pyszczynski)- wysoka samoocena pozwala jednostce na poczucie bycia wartościowym elementem kultury, w której uczestniczy; potrzeba ta wynika z leku przed własna śmiertelnością .

• Baumeister, Tice: większość codziennych leków wynika z poczucia zagrożenia wykluczeniem ze społeczności- wysoka samoocena wynika z przekonania, że jest się moralnym, kompetentnym i ogólnie lubianym

• Stany zwiększonej samoświadomości:

• wynikają z doświadczania rozbieżności między działaniem a standardami lub ja realnym a ja idealnym;

• jest potrzebna w procesach samoregulacji aktywności człowieka- umożliwia porównania oraz monitorowanie działań;

• w warunkach presji mogą pogarszać wykonanie nawet dobrze wyuczonych czynności;

• Samoświadomość odnoszona jest do standardów o wysokiej ważności dla jednostki.

• Duval, Wicklund (1972)- niespełnienie standardów prowadzi albo do ich zmiany, albo do unikania samoświadomości.

• Ingram (1990)- zbyt wysoki poziom samoświadomości wiąże się z depresją, lękiem lub schizofrenią.

• ucieczka od samoświadomości- dezindywiduacja- subiektywny, przyjemnie odczuwany stan świadomości związany z osłabieniem tendencji do oceniania Ja w trakcie przebywania w grupie- prowadzi do konformizmu, osłabienia kontroli opartej na lęku, wstydzie czy normach moralnych;

• autokoncentracja pośredniczy w powstawaniu efektów podobnych do symptomów depresji, takich jak np.:

• pogłębianie się negatywnych przeżyć,

• negatywny styl poznawczy, prowadzący do samoobwiniania i negatywnego wizerunku własnej osoby,

• koncentrujący myśli wokół własnej osoby, pasywny styl radzenia sobie ze stresującymi zdarzeniami,

• nieefektywność procesów poznawczych,

• trudności z podejmowaniem decyzji,

• zredukowany poziom aktywności.

• Wykazano związek między depresją a sytuacyjną i dyspozycyjną koncentracją na sobie (Ingram). Ta ostatnia może dotyczyć tzw. "prywatnego ja", czyli własnych myśli, uczuć, postaw oraz "publicznego ja", czyli świadomości, jak jesteśmy odbierani przez innych. W badaniach dotyczących związku między depresją a koncentracją na sobie częściej uwzględniane jest "prywatne ja" jako bardziej związane z objawami charakterystycznymi dla depresji.

• tym, co odróżnia adaptacyjny stan autokoncentracji od depresyjnego stylu funkcjonowania, jest długotrwałość i nieefektywność pozostawania w stanie wysokiej autokoncentracji: ryzyko takiego "zawieszenia" jest tym większe, im większe znaczenie ma dla jednostki dany standard, czy cel. Szczególnie ważne i mające wpływ na funkcjonowanie jednostki są standardy dotyczące własnej osoby (standardy "ja"). Jednostka długotrwale koncentruje się na porażkach.

W istniejących koncepcjach można znaleźć propozycje przyczyn prowadzących do pozostawania w fazie zwiększonej autokoncentracji, takich jak np.:

• subiektywna ważność danego standardu czy celu (Carver & Scheier 1981);

• utrata przez osobę obiektu, który był ważnym źródłem poczucia własnej wartości i tożsamości (Pyszczynski & Greenberg, 1987);

• istnienie tzw. "fałszywej internalizacji" powodującej słabe rozróżnianie tego, co należy do własnego "ja" i utrzymującej motywację jednostki przy próbie osiągnięcia nierealistycznego celu (Kuhl & Kazen, 1994);

• niezdolność do zmiany sposobu spostrzegania zdarzeń, znalezienia innego celu oraz wycofania zaangażowania z aktualnego (Hyland, 1987).

• Samoocena i jej poziom istotnie wpływają na motywację i sprawność działania.

• Wysoka- zaowocuje mniejszym uleganiem presji społecznej, co sprzyja konsekwencji w realizacji osobistych celów jednostki, takich jak wybór zawodu i innych ról społecznych. Dzięki temu człowiek dodatkowo ma szansę utrzymać lub nawet podwyższyć swą samoocenę, gdyż jego działania zaspokajają jego potrzeby i pozwalają mu podtrzymać tożsamość. Podwyższy to jego motywację do podejmowania nowych działań i poszukiwania kolejnych obszarów realizowania celów.

• Niska samoocena towarzyszy zwykle poczuciu nieadekwatności i przekonaniu o niezdolności do zaspokajania swych potrzeb. W związku z tym, motywacja do samodzielnego wyznaczania sobie celów życiowych czy nawet mniej oddalonych w czasie będzie u takich osób znacznie niższa.

• Reykowski- regulacyjna rola samooceny polega na ocenie własnych możliwości w różnych dziedzinach życia i sytuacjach: proces odbywa się najprawdopodobniej na zasadzie zestawienia sądu na swój temat i opinii o wymogach zadania i możemy mieć do czynienia z dwoma rodzajami rezultatów procesu oceny:

• człowiek dochodzi do przeświadczenia, że jego możliwości są wystarczające, odpowiednie dla osiągnięcia celu;

• człowiek odczuwa rozbieżność między swymi możliwościami a wymogami zadania; może to przyjąć dwojaką postać: bądź rozbieżności ujemnej czyli oceny zadania jako przekraczającego jego możliwości, bądź dodatniej- uznania, że zadanie jest poniżej możliwości podmiotu.

• Jeżeli dochodzi do owej rozbieżności, bez względu na wariant, który w swej ocenie osiągnie jednostka, to może to mieć wpływ na jej motywację, obniżając ją; w przypadku pierwszym- z powodu lęku, w drugim- gdy obawa przed niepowodzeniem jest zbyt niska, to i wysiłek nie jest dość intensywny.

Ludzie wykazują trwałą tendencję do oceniania siebie w określony sposób. Zazwyczaj albo się przeceniają (zawyżona samoocena), albo niedoceniają (zaniżona samoocena), co najbardziej uwidacznia się w sytuacjach nowych.

Główną konsekwencją zaniżonej samooceny jest:

• znaczne ograniczenie swej aktywności;

• osiąganie rezultatów działań niewspółmiernie mniejszych w stosunku do możliwości;

• plany i cele życiowe opierają się raczej na "strategii zadowalających rezultatów",

• wybieranie zadań najprostszych;

• mała odporność na sytuacje stresu.

Zawyżona samoocena, to przypisywanie sobie możliwości większych niż się naprawdę posiada:

• potencjał do podejmowania się praktycznie każdego zadania, bez względu na jego trudność- nie zawsze skutkuje to negatywnym efektem;

• gdy jednostka z zawyżona samooceną, przecenia swoje możliwości podołania zadaniu w sposób skrajny i popełnia za duży błąd, niepowodzenie jest dla niej wyjątkowo dotkliwe;

• charakterystyczną cechą osób o takiej samoocenie jest również mała odporność na sytuacje zagrożenia;

• najszybciej zniechęcają się do współzawodnictwa;

• Mądrzycki: osoby o wysokiej samoakceptacji wykazują większą odporność w sytuacjach trudnych i są bardziej wytrwałe w dążeniu do postawionych sobie celów, czemu sprzyja dodatkowo fakt, że bardziej ulegają pozytywnym niż negatywnym informacjom o skutkach swoich działań podobnego typu w przeszłości;

• człowiek z zawyżoną samooceną zwykle nie docenia wymogów zadań, jego plany nie będą charakteryzowały się wyjątkową szczegółowością czy dokładnością.

Łukaszewski: decydujący wpływ ma tu stopień rozbieżności między aspiracjami, a obiektywnymi możliwościami jednostki. Prawidłowa zaś to: "poprawne uogólnienie przeszłych doświadczeń".

B) poczucie własnej skuteczności (Bandura)

C) poczucie umiejscowienia kontroli (Rotter), opierając się na teorii uczenia się zakłada, że ludzkie

zachowanie jest kierowane przez wzmocnienia i oczekiwania; Rotter traktuje umiejscowienie poczucia kontroli jako

pewien wymiar osobowości: na jego krańcach znajdują się osoby o poczuciu kontroli wewnętrznej lub

zewnętrznej. Pierwsze oznacza przekonanie, iż mamy decydujący wpływ na otaczającą rzeczywistość, którą możemy

modyfikować dzięki własnej aktywności, drugie wyraża się w przeświadczeniu o przeważającej roli czynników

zewnętrznych i sytuacyjnych.

W nowych warunkach przejawia się tzw. ogólne poczucie kontroli, a w dobrze znanych podmiotowi- specyficzne

poczucie kontroli.

Podział sytuacji na sprawnościowe (gdzie wzmocnienia uzyskiwane są przez człowieka dzięki jego działaniom) i losowe (tu wzmocnienia, które przypadną jednostce w udziale zależą jedynie od przypadku).

Umiejscowienie kontroli ma wpływ na to, jak człowiek spostrzega, z którym rodzajem sytuacji, ma do czynienia. Osoby, które charakteryzują się skrajnie wewnętrznym poczuciem umiejscowienia kontroli przeceniają zakres okoliczności sprawnościowych, a skrajnie „zewnętrzni” spostrzegają większość zdarzeń jako losowe.

Różnice warunkują sposób interpretowania sytuacji, co ma konsekwencje dla zachowań osób, które widzą tę samą sytuację bądź jako zależną, bądź jako niezależną od ich działania. To, czy wynik postępowania przypiszemy sobie czy okolicznościom ma istotny wpływ na nasze zachowanie: wewnętrzne poczucie kontroli owocuje silniejszą tendencją do interpretacji sytuacji jako podlegającej modyfikacjom i obiecującej korzyści. Doprowadza do chętniejszego podejmowania samodzielnych działań, aktywniejszego poszukiwania informacji. Nawet szybkość i łatwość uczenia się mogą być zależne od wewnętrznego umiejscowienia kontroli, dzięki temu, że interpretowanie sytuacji, jako wynikającej z własnego wyboru powoduje ich wzrost.

Poczucie kontroli wewnętrznej: tendencja do oczekiwania, że wyniki zależą wyłącznie od aktywności własnej, przekonanie,

że jest się „kowalem własnego losu”, aktywność w sytuacjach sprawnościowych, większa samodzielność, niezależność,

większy opór przy próbach manipulowania, wyższa motywacja osiągnięć, łatwiej i szybciej się uczą, wysoka samoocena i

samoakceptacja.

Poczucie kontroli zewnętrznej: ludzie z oczekiwaniem, że wszystko co otrzymują, jest spowodowane przez czynniki zew.

(innych, los, przypadek).

D) poziom pesymizmu- optymizmu

Pesymistyczny vs. optymistyczny styl atrybucyjny (eksplanacyjny) jako czynnik ryzyka w depresji reaktywnej.

Badacze (Carver i Scheier) wyróżnili osobowościowy wymiar optymizmu- pesymizmu, który rozumieją jako "zgeneralizowane oczekiwania pozytywnych vs negatywnych wyników czy zdarzeń".

Poziom optymizmu-pesymizmu nie zależy ani od wieku, ani od płci czy inteligencji; jest powiązany z:

• reaktywnością (optymizmowi sprzyja niska reaktywność);

• miejscem jednostki na wymiarze ekstrawersji-introwersji (ekstrawersja jest pozytywnie skorelowana z optymizmem);

• poczuciem umiejscowienia kontroli- wewnętrzne sprzyja optymizmowi;

• samoakceptacją- czyli poziomem rozbieżności między ja realnym a ja idealnym.

Cecha ta:

• powoduje, że ludzie odmiennie interpretują otaczającą ich rzeczywistość oraz napotykane zdarzenia i sytuacje;

• wpływa na ocenę życia codziennego;

• optymista spostrzega sytuację stresową znacznie pozytywniej niż pesymista- że dzięki takiej jej interpretacji, podejmie działania mające na celu poradzenie sobie z nią.

• warunkuje, czy człowiek koncentruje się w sytuacji stresu na problemie (optymista), czy na swoich emocjach (pesymista), co ma znaczny wpływ na różnice w ocenie;

• pesymiści mają tendencję do szybszego porzucania zamierzeń w przypadku trudności, a pesymiści poszukają środków zaradczych.

Na nasze działania wywierają wpływ:

optymizm - świat jest dobrze uporządkowany

pesymizm - świat jest pełen nieszczęść i cierpienia.

Przejawem optymizmu w spostrzeganiu jest inklinacja pozytywna - tendencja do odbierania rzeczywistości

w kategoriach pozytywnych; ma charakter generatywny - nadawanie znaczeń; jej przejawem jest:

nierealistyczny optymizm, czyli złudne twierdzenie większości z nas, że jesteśmy w szczególny sposób

chronieni przed negatywnymi przypadłościami losu,

iluzja kontroli - przecenianie przez większość ludzi wpływu na bieg zdarzeń, także zupełnie losowych

efekt Polyanny - tendencja do szukania pozytywnych aspektów nawet w sytuacjach negatywnych (straciłem palec,

ale mogło mi urwać całą rękę, więc nie jest tak źle; a nawet dochodzę do wniosku, że ten palec nie był mi potrzebny -

wręcz przeszkadzał)

Inklinacja pozytywna wraz z efektem negatywności (przejaw pesymizmu w spostrzeganiu) uzupełniają się

wzajemnie pełniąc funkcję regulacyjną (stanowią niezbędny aspekt przystosowania się do zmiennej

rzeczywistości).

weryfikacja pojęcia własnej osoby

Działania jednostki są pochodną jej potrzeb- ich znajomość staje się w toku rozwoju elementem obrazu własnej osoby

w obszarze ja realnego. Równocześnie kształtuje się ja idealne, które zawiera min. pożądane standardy osobiste.

Potrzeby i standardy wpływają na proces budowania planów życiowych, planów na przyszłość oraz kształtowanie się

preferowanych stylów życia.

Realizacja planów zwrotnie wzbogaca wiedzę osobista jednostki, powoduje wykształcanie się nowych umiejętności,

Wpływa na powstawanie potrzeb, celów, dążeń.

Proces samopoznania:

• tendencje do trafnego szacowania swoich cech- wartość diagnostyczna (informacyjna) zadania wpływa na jego

atrakcyjność (Strube)- zadanie takie redukuje niepewność sądu o sobie;

informacyjność zadania ma znaczenie instrumentalne- jednostka ma lepsze podstawy do planowania swoich

działań na przyszłość

Brown: ludzie jednocześnie dążą do trafnego samopoznania i uzyskania pozytywnych informacji o sobie.

• tendencja do stronniczego szacowania swoich właściwości może przybrać jedną z dwóch form:

• ludzie dążą do utrzymywania dotychczasowego obrazu siebie- za diagnostyczne uważane są te informacje,

które są zgodne z pojęciem własnej osoby; strategie potwierdzania dotychczasowego pojęcia własnej osoby:

identyfikowanie siebie poprzez

- wybór ubioru, stylu życia;

- wybór grup społecznych;

- dobór partnerów interakcji;

raczej w warunkach wysokiej pewności przekonań o sobie, dysonansu poznawczego, kryzysów tożsamości

• ludzie egocentrycznie dążą do podwyższenia lub obrony pozytywnej samooceny

sytuacje zaangażowania ego, koncentracji na sobie, obronnego zaangażowania ego, publicznego wykonywania

zadań, braku możliwości obiektywnego określenia wyniku

Informacje dotyczące własnej osoby są najmocniej przyciągającymi uwagę spośród wszystkich, silnie wpływają na nasze samopoczucie i determinują rodzaj i sposób podejmowania działań. Chociaż istnieją niewielkie różnice, informacje na własny temat są odbierane na podobnej drodze, jak te dotyczące innych. Odbierane są za to zupełnie inaczej niż informacje dotyczące świata zewnętrznego, a to z tego prostego powodu, że nasze narządy zmysłów są ustawione „na zewnątrz”, prze co ludzie muszą znajdować inne sposoby zdobywania trudniej dostępnych wiadomości na swój temat. Doświadczenia dotyczące siebie można podzielić na dwie grupy: pierwsza to te dotyczące konsekwencji własnych cech, zaś druga: dotyczące konsekwencji własnych działań.

Człowiek nie rejestruje samych czynności, chyba że wykonuje coś po raz pierwszy lub są mało zautomatyzowane- po prostu ocenia je na wymiarze sukces- porażka. Potem może jeszcze uwzględniać inne wymiary czy odniesienia, ale w naszej kulturze sukces- niepowodzenie to wymiar podstawowy i prymarny. Analiza skutków własnych działań ma silny wpływ na obraz samego siebie- wyniki informują człowieka o jego atutach i słabościach; jednak nie wszyscy potrafimy prawidłowo je oceniać. Istnieją też osobne kategorie sytuacji, które prowadza do zaburzonej oceny konsekwencji swoich działań np. sytuacja wyuczonej bezradności.

Komunikaty otrzymywane z otoczenia społecznego mają silny wpływ na obraz siebie; nie wszystkie są jednak równie ważne; człowiek przy ocenie informacji bierze pod uwagę subiektywną wiarygodność źródła i kontekst, w którym została uzyskana. Jeżeli pojawia się dysonans, informacja nie pasuje lub jest z jakiegoś powodu nie do przyjęcia, zaczynają działać zasady opisane w teorii dysonansu poznawczego (do której odsyłam tych, którzy nie pamiętają o co chodzi)- człowiek wyposażony jest w liczne poznawcze strategie pozwalające mu na redukcje nieprzyjemnych niezgodności.

Doświadczenia dotyczące siebie kształtują się od najwcześniejszego dzieciństwa, przez kontakt z ważnymi bliskimi osobami, głównie z matką. Zaspokojenie podstawowych potrzeb, bezwarunkowa akceptacja, wsparcie i bycie cały czas przy dziecku powodują, że ma ono poczucie kontroli nad światem, który jawi mu się jako miejsce dające się oswoić. Dzięki emu może się wyodrębnić i rozwijać autonomię. Pewna część doświadczeń na temat siebie jest rdzeniem, wokół którego rozbudowujemy w trakcie całego życia obszary treściowe.

Wśród doświadczeń dotyczących relacji ze światem zewnętrznym szczególną rolę ogrywają te, które związane są ze światem społecznym, a zwłaszcza te, które odnoszą się do związków z innymi ludźmi. Warunkiem ich ukształtowania się są odpowiedni rozwój poznawczy oraz pewien zasób doświadczeń ze świata zewnętrznego oraz dotyczących samego siebie. Samo spostrzeganie relacji staje się możliwe dopiero wtedy, gdy dziecko ma odpowiednią pojemność pamięci operacyjnej i umiejętność ujmowania rzeczywistości nie tylko w sposób konkretny.

13

14

---