NIEMCY

MONARCHIA WCZESNOFEUDALNA (X- połowa XIII w.)

[EPOKA FEUDALIZMU]

1/ Charakterystyka okresu

# Państwo niemieckie (podobnie jak Francja) wyłoniło się z państwa frankońskiego po traktacie w Verdun (843) i początkowo (do 911) panowali w nim Karolingowie.

# Niemcy były monarchią wczesnofeudalną stosunkowo długo (X - połowa XIII w.) - silna władza królewska dominowała nad siłami odśrodkowymi reprezentowanymi przez wielkich feudałów. Okres ten można podzielić na 2 etapy:

1. do 1180 - główną rolę odgrywali książęta szczepowi; silna władza królewska bo:

- król niemiecki był równocześnie cesarzem rzymskim (program panowania nad całym światem chrześcijańskim)

- duże zaplecze finansowe

2. po 1180 - główną rolę odgrywali książęta terytorialni świeccy i duchowni, którzy podjęli walkę o większe uniezależnienie się od królów niemieckich (przywileje Fryderyka II)

2/ Ustrój państwa

a) Królestwo Niemieckie a cesarstwo

# 962 - król Otton I przyjął z rąk papieskich rzymską koronę cesarską (państwo niemieckie zaczęto nazywać cesarstwem; osobne koronacje)

korona cesarska nie przysparzała królowi niemieckiemu żadnych dodatkowych praw na terenie Niemiec (między cesarstwem a królestwem Niemiec tylko unia personalna) ale podnosiła ich autorytet i zapewniała udział w sprawach wykraczających poza sprawy niemieckie, ale mające na nie wpływ

nawiązanie do starożytnej koncepcji państwa uniwersalnego (panowanie nad całym światem chrześcijańskim)

# Wzrost uniwersalistycznych aspiracji cesarzy do podporządkowania sobie państw spoza granic Niemiec

panowali w Królestwie Burgundii, Królestwie Włoskim, Sycylii

podporządkowanie sobie zakonu krzyżackiego w Prusach

# Aspiracje do podporządkowania sobie władców chrześcijańskich zaczęły od XIII w. napotykać opór - w wielu państwach głoszono zasadę, że „król jest cesarzem w swoim królestwie” (niezależnym i suwerennym władcą)

b) Władza królewska

# Królowie niemieccy - władcy elekcyjni spośród wielkich feudałów. Długo utrzymali silną władzę - państwo szło w okresie X-XIII w. ku rozdrobnieniu feudalnemu (we Francji już było rozdrobnienie i władza królewska w tym okresie zaczęła znów rosnąć)

# Król niemiecki: przedstawiciel państwa na zewnątrz (prowadził politykę zagraniczną, wypowiadał wojnę i zawierał pokój), naczelny wódz, najwyższy zwierzchnik lenny, najwyższy sędzia; władza pochodząca od Boga

miał silną podstawę materialną - dobra koronne + regalia,

# Monarchia niemiecka od początku do końca (koniec XVIII w.) była monarchią elekcyjną

# Królowie niemieccy podlegali PRZYMUSOWI LENNEMU - każde opróżnione lenno musieli nadać nowemu wasalowi (ziemia, która raz stała się lennem, musi lennem pozostać) - było to w interesie feudałów i sprzyjała utrwaleniu się rozdrobnienia feudalnego

c) Upadek księstw szczepowych. Początki księstw terytorialnych

# W XII w. monarchia dokonała likwidacji księstw szczepowych zagrażających jedności państwa, m.in. przez obsadzanie nowych lenn zaufanymi wasalami - oznaczało to jednak dalsze wyzbywanie się regaliów i rozdawanie przywilejów.

Wydawałoby się to sukcesem ale władza królewska stanęła wobec liczniejszych książąt terytorialnych którzy w XIII w. zaczęli się domagać dalszych przywilejów

d) Zarząd centralny państwa

# ZJAZD NADWORNY (HOFTAG) - podobny do angielskiej i francuskiej kurii królewskiej; zwoływany przez króla, rozstrzygał o najważniejszych sprawach

e) Zarząd lokalny

# Rozwój księstw szczepowych, później księstw terytorialnych = stopniowy zanik królewskiego zarządu lokalnego

LANDWÓJTOWIE - zarząd dóbr koronnych (urzędnicy cesarscy)

PALATYNI - nadzór nad księstwami szczepowymi i pilnowanie tam interesów króla (uległ feudalizacji)

ROZDROBNIENIE FEUDALNE I KSZTAŁTOWANIE SIĘ MONARCHII STANOWYCH (połowa XIII-XV w.)

[EPOKA FEUDALIZMU]

# W państwie niemieckim rozdrobnienie feudalne wystąpiło późno (połowa XIII w.), kiedy w innych krajach wzrost sił wytwórczych i prawne wyodrębnianie się stanów społecznych sprzyjało zjednoczeniu państw.

1/ Ustrój Rzeszy

a) Władza królewska

# Na czele państwa stał elekcyjny król, którego władza na terenie królestwa uległa prawie zupełnemu zanikowi. Miał on nominalne zwierzchnictwo nad bezpośrednio od niego zależnymi możnowładcami duchownymi i świeckimi (książętami terytorialnymi) oraz nad niektórymi miastami.

zmierzch uniwersalizmu cesarskiego (Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego) i powstanie nowych doktryn

a) teoria „kurialna” - zwierzchnictwo władzy duchownej nad świecką

b) teoria „imperialna” - równość obu władz

c) teoria „koncyliarna” - zwierzchnictwo soboru nad papieżem

Sprawa elekcji unormowana ZŁOTĄ BULLĄ (1356): 7 elektorów (4 książęta świeccy, 3 książęta duchowni) + swoboda w wyborze kandydata + wybierali „króla niemieckiego mającego zostać cesarzem”

- przyznała książętom elektorom szczególne uprawnienia w ich księstwach i pewne prawa w Rzeszy

b) Organa centralne

# RADA NADWORNA - najbliżsi urzędnicy współpracujący z królem (najważniejsi kanclerz nadworny i ochmistrz)

# Głównym organem państwowym stał się z czasem ZJAZD NADWORNY - HOFTAG (XII w. książęta świeccy i duchowni + bezpośredni wasale króla)

koniec XIII w. zaczęto powoływać przedstawicieli miast cesarskich (nie od razu równouprawnieni)

później (XV w.) SEJMEM RZESZY (REICHSTAG)

$$ Przypominał typowe dla monarchii stanowej zgromadzenia stanowe. Nie gromadził on
jednak przedstawicieli stanów na zasadzie reprezentacji stanów, lecz władców
terytorialnych jako przedstawicieli terytoriów (państw) Rzeszy
Sejm Rzeszy ukształtował się jako swoisty organ federacyjny, zjazd
reprezentantów „państw”

$$ Nie miał uprawnień ustawodawczych, ale jego uchwała wymagana była do:

królewskiej wyprawy koronacyjnej do Rzymu

powołania książąt Rzeszy na wojnę

nałożenia podatków ogólnopaństwowych

c) Sądownictwo

# Rozdrobnienie feudalne przyniosło anarchię, wzrost przestępczości i wojny prywatne - władza królewska była bezsilna, królewskie uprawnienia sądowe były szeroko rozdawane książętom terytorialnym i centralny sąd królewski miał bardzo ograniczony zakres działania.

# Najważniejszym krokiem monarchii w celu zapobiegania złu był POKÓJ ZIEMSKI - LANDRYF

podobny do pokoju bożego

landryfy prowincjonalne i państwowe (na Hoftagu) + specjalne sądy pokoju ziemskiego do spraw o naruszenie landryfu (ogłaszanego w formie ustaw)

wieczysty landryf wormacki (1495) - na zawsze zakaz wojny prywatnej

2/ Władztwa terytorialne

a) Rozwój zwierzchnictwa terytorialnego

# Wielcy feudałowie uzyskali władztwo terytorialne - stali się władcami terytorialnymi panującymi w terytoriach o znamionach samodzielnych państw. Procesy zjednoczeniowe (XIV i XV w.) zatrzymały się na szczeblu władztw terytorialnych, nie doprowadziły do zjednoczenia całej Rzeszy.

# Wielcy feudałowie dążyli do uzyskania niezależności sądowej: już dawniej mieli prawo wyższego sądownictwa, ale chcieli zniesienia jakiejkolwiek interwencji królewskiej w tok sądownictwa terytorialnego (umożliwiała to apelacja do sądu królewskiego i królewskie prawo ewokacji - wywołania sprawy przed sąd królewski)

# W zakresie gospodarczym książęta ograniczeni byli istnienie regaliów królewskich

# Co osiągnęli feudałowie:

a) przywileje Fryderyka II (1220 i 1232): cesarz zrzekł się większości regaliów na obszarach księstw

b) Złota Bulla (1356): regulując spray elekcji królewskiej przyznawała szczególne prawa książętom elektorom:

- na obszarze ich księstw król zrzekał się reszty regaliów

- uznał najwyższe sądownictwo elektorów, zakazując apelowania do sądów królewskich (privilegium de non appellando) i znosząc królewskie prawo ewokacji (privilegium de non evocando)

- dziedziczność i niepodzielność terytoriów elektorskich

książęta elektorzy jako pierwsi uzyskali rzeczywiste zwierzchnictwo terytorialne i utorowali drogę reszcie

b) Organa centralne

# Na szczeblu centralnym: rada nadworna (ochmistrz dworu, kanclerz)

# Nowy aparat zarządu lokalnego: amtmanowie (w miejsce wójtów)

# W zarządzie swych terytoriów władza książąt ograniczana była przez uprzywilejowane stany, których głównymi organami były zgromadzenia stanowe - tzw. SEJMY KRAJOWE - LANDTAGI

$$ Uchwały poszczególnych stanów w odrębnych kolegiach

$$ Posłowie reprezentantami swojego stanu i „państwa”, związani instrukcjami
wyborców

$$ Prawo oporu gdyby książę łamał przywileje

$$ Reprezentacja chłopska rzadkością - tylko tam, gdzie żyli wolni chłopi (np. Tyrol)

$$ Uchwalanie podatków - władca nie mógł nakładać nowych podatków bez zgody
stanów

$$ Udział w zarządzie kraju i ustawodawstwie krajowym: np. prawo
wyrażania zgody na wojnę, pokój i traktaty międzynarodowe

c) Związki miast. Hanza

# Wiele miast w Rzeszy uzyskało wysoką pozycję polityczną jako miasta cesarskie, bezpośrednio podległe cesarzowi - stały się półniezależnymi organizacjami politycznymi

# Anarchia (XIII w.) - chęć miast do samoobrony i zabezpieczenia handlu i powstawały różne związki miast

# HANZA - ZWIĄZEK MIAST HANZEATYCKICH - kilkadziesiąt miast związanych z handlem na Morzu Północnym i Bałtyku

kupcy hanzeatyccy opanowali handel na północy Europy, docierali nawet do Hiszpanii - Hanza zapewniała im ochronę (nawet własne siły zbrojne)

prowadziła akcje polityczne i toczyła wojny jakby była samodzielnym państwem (zwycięstwo z Danią w połowie XV w. o wolny przejazd okrętów przez cieśninę Sund)

stanowiła luźny związek - przynależność dobrowolna, brak stałych organów wykonawczych i wspólnego skarbu

- sejm hanzeatycki (HANSETAG) - uchwały zwane recesami

# Potężną rolę polityczną Hanzy tłumaczy m.in. upadek autorytetu państwa. Natomiast zjednoczone księstwa terytorialne nie mogły dłużej tolerować państwa w państwie i w XV w. Hanza zaczęła chylić się ku upadkowi (przetrwała do XVII w. ale już miała rolę drugorzędną)

NIEMCY W WIEKACH XVI-XVIII

[EPOKA FEUDALIZMU]

# W większości terytoriów rozwinęły się formy życia państwowego. Wiele z nich miało charakter monarchii stanowych opartych na podziale władzy między monarchę a reprezentacje stanowe (sejmy stanowe) i inne organa.

# W większych państwach - formy monarchii absolutnej (monarchia habsburska i królestwo pruskie - absolutyzm oświecony, państwa policyjne - XIII w.)

# Od XVI w. istniały w Niemczech państwa protestanckie i państwa katolickie - bo „czyj kraj tego religia” (pokój augsburski 1555)

1/ Ustrój Rzeszy

a) Charakter prawny Rzeszy

# Cesarz nie miał prawie żadnej władzy, a jego godność była jedynie symbolem jedności Rzeszy. Jedynymi organami Rzeszy o pewnym znaczeniu był Sejm Rzeszy i Sąd Kameralny Rzeszy.

# Do upadku I Rzeszy (1806) Niemcy nie uległy zjednoczeniu. W miarę zaniku władzy cesarskiej liczne terytoria przekształciły się w niemal w pełni suwerenne twory państwowe rozbicie terytorialne przestało mieć charakter feudalny, a powinności książąt na rzecz Rzeszy nabrały znamion świadczeń publicznoprawnych

Rzesza stała się ZWIĄZKIEM PAŃSTWOWYM o bardzo luźnej organizacji wewnętrznej

b) Władza cesarska

# Cesarstwo pozostało monarchią elekcyjną (regulacja - Złota Bulla 1356). W praktyce elekcje odbywały się za życia panującego.

# Od XVI w. zaniechano koronacji króla niemieckiego na cesarza - po koronacji król od razu przybierał tytuł „wybranego cesarza rzymskiego i króla Niemiec”.

# Cesarz nie miał prawie żadnej władzy osobistej - nawet nieliczne pozostałe mu uprawnienia musiał dzielić ze stanami, gł. z Sejmem Rzeszy.

zostały mu drugorzędne uprawnienia polityczne: np. reprezentowanie państwa na zewnątrz, zwoływanie Sejmu, inicjatywa ustawodawcza i zatwierdzanie ustaw Sejmu

prawa sądowe zredukowane do minimum przez powołanie Sądu Kameralnego Rzeszy (1495)

# KAPITULACJE WYBORCZE (od 1519) - akt, który każdy nowy cesarz musiał zaprzysięgać, zobowiązując się tym samym do określonych w nim warunków (wyraz słabości władzy cesarskiej)

c) Organa Rzeszy

# XV/XVI w. - z inicjatywy Sejmu próby reform słabo rozbudowanego aparatu centralnego:

podział Rzeszy na 10 obwodów (1512) i powołano Sąd Kameralny Rzeszy (1495)

d) Sejm Rzeszy (Reichstag)

# Powstał przez zreformowanie dawnego zjazdu nadwornego (Hoftagu)

# Miał charakter organu federalistycznego - jego skład tworzyli zwierzchnicy terytoriów Rzeszy i przedstawiciele miast (a nie reprezentanci stanów społecznych)

# Uprawnienia rozbudowane (XVI i XVIII w.) kosztem władzy cesarskiej na Sejm przeszły decyzje we wszystkich najważniejszych sprawach (wojna i pokój, traktaty międzynarodowe, uchwały podatkowe itd.)

# Zwoływany przez cesarza za zgodą elektorów. W przerwach między sesjami funkcjonowała wybrana przez Sejm komisja - DEPUTACJA

jej uchwały (tak jak Sejmu) zatwierdzane przez cesarza

# 1663 - Sejm przekształcił się w sejm nieustający

nie zasiadali w nim już osobiście poszczególni władcy, lecz tylko ich posłowie

stał się rodzajem kongresu dyplomatycznego przedstawicieli państw skrępowanych instrukcjami swych władców (podkreślało jego federalistyczny charakter)

# 3 kolegia: książąt elektorów, książąt Rzeszy i miast wniosek uchwalony przez wszystkie 3 stawał się ustawą po zatwierdzeniu przez cesarza (uchwały jednej sesji ogłaszano jako reces cesarski)

e) Sąd Kameralny Rzeszy (1495)

# Jego powołanie - jako trybunału dla całej Rzeszy - oznaczało poważne uszczuplenie sądowej władzy cesarza.

# Kompetencje:

sąd pierwszej instancji: gł. spory między władcami terytorialnymi i między osobami podlegającymi różnym władcom oraz skargi cywilne przeciw władcom terytorialnym (karne - Rada Nadworna)

sąd odwoławczy: apelacje w sprawach cywilnych od wyroków sądów terytorialnych

- działalność na tym polu malała bo coraz więcej terytoriów mających privilegium de non appellando

# Cesarz nie miał na jego działalność prawie żadnego wpływu - powoływał przewodniczącego sądu i wszystkich (4) przewodniczących senatów sądowych, ale asesorów (16-50: połowa pochodzenia szlacheckiego, połowa z doktoratem prawa) wybierały stany

# Odegrał wielką rolę w dziejach prawa Niemieckiego. Sądził na podstawie ustaw Rzeszy i wedle prawa powszechnego - prawa rzymskiego

3/ Terytoria Rzeszy

# W XVI w. wiele terytoriów niemieckich przybrało charakter samodzielnych państw - organizacji:

1. o charakterze publicznoprawnym:

zastąpienie dawnych prywatnoprawnych zasad dziedziczenia przez publicznoprawne następstwo tronu

zasada niepodzielności państwa jako rzeczy publicznej (władza powierzona przez boga, ma dbać o dobro ogółu)

2. suwerennych na zewnątrz:

uzyskanie niezależności na zewnątrz było możliwe w warunkach wewnętrznego rozkładu Rzeszy

postanowienia pokoju wersalskiego (1648): przyznanie suwerenności i prawa do prowadzenia samodzielnej polityki zagranicznej władcom terytorialnym

- zakaz zawierania przymierzy przeciw Rzeszy i przeciw sobie

3. suwerennych wewnątrz:

Nie wszystkie terytoria Rzeszy miały dostateczne możliwości by osiągnąć suwerenność wewnętrzną, co jest konieczne dla stworzenia prawdziwego państwa

# Na terenie Rzeszy powstały państwa o dużych rozmiarach, np. Austria, Prusy, Bawaria - nieproporcjonalnie większe od innych i o niewspółmiernie większej roli.

$$ Ogólna charakterystyka ich rozwoju:

Punktem wyjścia (XV/XVI) w. była monarchia stanowa - wielka rola Sejmów krajowych (Landtagów)

Dalszy rozwój zmierzał ku absolutyzmowi - ograniczenie lub likwidacja Landtagów + ograniczenie samorządu w niektórych państwach wprowadzenie monarchii absolutnej nie udało się

$$ XVII i XVIII w. - w Niemczech wyróżniamy 2 grupy państw: monarchie stanowe (np.
Hanower, aż do 1918) i monarchie absolutne (najważniejsze Prusy i Austria)

4/ Monarchia brandenbursko - pruska

a) Powstanie Królestwa Prus

# Założona w XII w. marchia brandenburska nabrała znaczenia gdy margrabiowie brandenburscy weszli w poczet książąt elektorów. Pod panowaniem Hohenzollernów państwo to znacznie się rozrosło (+ od 1618 panowali oni w Prusach Książęcych)

# połowa XVII w. - uchwalenie w Brandenburgii rządów absolutnych

b) Organa centralne

# Walka ze stanami prowadzona była oddzielnie w poszczególnych terytoriach. Monarcha wygrał uzyskując prawo swobodnego nakładania podatków.

# Stworzono stałą armię, nadając monarchii pruskiej charakter militarny - armia tworzyła więź między wszystkimi terytoriami i podtrzymywała władzę absolutną.

# Stworzono podporządkowany monarsze aparat państwowy oparty na centralizmie i biurokratyzmie - nie doszło (jak i we Francji) do zorganizowania zarządu centralnego opartego na jednolitym podziale na resorty, ale z dawnej Rady Nadwornej wykształciły się 3 kolegialne organy (zwane ministerstwami):

1. GENERALNE DYREKTORIUM: 5 departamentów z ministrami na czele; administracja wewnętrzna i finanse

2. MINISTERSTWO GABINETOWE: sprawy zagraniczne; podlegało 2-3 ministrom

3. MINISTERSTWO SPRAWIEDLIWOŚCI: na czele kanclerz i kilku ministrów; sądownictwo i wyznania

koniec XVIIII - powołanie Sądu Najwyższego dla całego państwa

# Jedynym czynnikiem koordynującym działalność ministrów był sam król (Ministrowie tworzyli TAJNĄ RADĘ STANU - bez większego znaczenia) wykonywał on rządy osobiste

sprawy były rozpatrywane w ministerstwach (król nie brał udziału), raporty szły do króla a ten sam podejmował decyzje w formie NAKAZÓW GABINETOWYCH

c) Organa lokalne

# XVIII w. - monarchia absolutna zorganizowała centralistyczną organizację zarządu lokalnego:

ograniczono działalność stanowych organów lokalnych lub w ogóle je zniesiono

podział państwa na DEPARTAMENTY KAMER, podlegające KAMEROM WOJNY I DOMEN, które były podporządkowane Generalnemu Dyrektorium

departamenty podzielono na powiaty z nominowanym przez króla LANDRATEM (radcą ziemskim) na czele - był szlachcicem, więc był zarazem organem stanowym reprezentującym interesy szlachty i urzędnikiem państwowym

# Miasta nie zostały podporządkowane organizacji powiatowej, nadzór nad nimi mieli radcy skarbowi. Bardzo ograniczono samorząd miejski.

d) Absolutyzm oświecony

# Powstanie i rozwój pruskiej monarchii absolutnej miało szereg specyficznych cech, wynikających ze struktury społecznej państwa:

zahamowanie rozwoju miast, przemysłu i handlu na skutek rozpowszechnienia się gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej, która umocniła panowanie feudałów.

# połowa XVIII w. - monarchia „oświecona” wiele nowych postępowych poglądów - domagano się wewnętrznej reformy państwa. Reformy przeprowadzono bo władcy chcieli zabezpieczyć się przed rosnącą opozycją:

pewne ograniczenie poddaństwa na wsi

ograniczenie monopolu cechów i otwarcie pola dla wolności przemysłowej

zniesienie nietolerancji religijnej

# Oświecenie przyniosło nowe uzasadnienie absolutyzmu - monarcha był pierwszym sługą państwa i miał służyć dobru ogółu. O tym, co jest dobre dla ogółu, decydował monarcha, kierując się racją stanu

wszechwładza monarchii absolutnej wkraczała „dla dobra poddanych” w najdrobniejsze szczegóły ich życia i państwo pruskie stało się wzorem państwa policyjnego

5/ Monarchia Habsburgów

a) Powstanie monarchii Habsburgów

# XVI w. - połączenie austriackiej monarchii Habsburgów z królestwem czeskim i węgierskim

# Jedność monarchii narażona bo różne zasady następstwa tronu SANKCJA PRAGMATYCZNA (1713) - monarchia habsburska dziedziczna w linii męskiej (primogenitura), a w razie wygaśnięcia linii męskiej mogły dziedziczyć kobiety.

b) Organa centralne

# Jak w innych krajach - warunkiem wprowadzenia centralistycznych rządów absolutnych było złamanie potęgi stanów i sejmów stanowych

nie poddały się temu Węgry, które do XIX w. zachowały ustrój stanowy z sejmem o wielkich uprawnieniach

# XVII w. - załamanie Czech, XVIII w. - okres absolutyzmu oświeconego

# Nie do końca udało się w Austrii stworzyć jednolitej administracji centralnej z podziałem na resorty. Zarząd centralny opierał się na organach kolegialnych (jak w Prusach i Francji), a ostatecznie istniały takie organa centralne:

1. KANCELARIA STANU: sprawy zagraniczne, na czele kanclerz stanu

2. ZJEDNOCZONA KANCELARIA NADWORNA: zarząd spraw wewnętrznych (bez spraw skarbowych i sądowych)

3. NAJWYŻSZA IZBA SPRAWIEDLIWOŚCI: najwyższy sąd

organa te były ściśle podporządkowane monarsze

# Monarcha nie skupił w swym ręku całego zarządu państwa, bo współpracował z RADĄ STANU (od 1761, organ doradczy)

c) Organa lokalne

# XVIII w. - nowa, jednolita centralistyczna organizacja administracji lokalnej

Kraj podzielono na gubernie z nominowanymi przez monarchę gubernatorami podlegającymi Zjednoczonej Kancelarii Nadwornej

Gubernie dzieliły się na cyrkuły ze starostami obwodowymi - nadzór nad miastami i dominiami

Dominia - gromady wiejskie podporządkowane panu, ale miały pewne formy samorządu z wójtem mianowanym przez pana

Miasta (po reformie z 1782) - dość szeroki samorząd z wybieralnymi organami (zniesiony na początku XIX w.)

d) Charakterystyka monarchii habsburskiej

# Dużo zbieżności z monarchią pruską:

połowa XVIII w. - absolutyzm oświecony (ingerencja w życie ludzi jeszcze większa niż w Prusach) - polityka germanizacyjna ale też wiele postępowych reform (tendencje do ograniczania pozycji szlachty i możnowładztwa - dużo reform cofnięto)

NIEMCY W XIX i XX w.

[EPOKA KAPITALIZMU]

Podział na okresy:

1. Związek Reński (1806-1813)

2. Związek Niemiecki (1815-1866)

3. Związek Północno-Niemiecki (1866/1867-1871)

4. II Rzesza Niemiecka (1871-1918)

5. Republika Weimarska (1919-1933/1945)

6. III Rzesza (1933-1945)

7. Okres okupacyjny (1945-1949)

8. Okres podziału Niemiec na Niemiecką Republikę Demokratyczną i Niemiecką Republikę Federalną (1949-1990)

1/ Związek Reński (1806-1813)

# I Rzesza przetrwała do początku XIX w. i dopiero wojny z rewolucyjną Francją ją wykończyły. Większość książąt Rzeszy poddała się żądaniom Napoleona:

1806 - wystąpili z Rzeszy i zawiązali pod protektoratem Napoleona ZWIĄZEK REŃSKI

Ustrój Niemiec w okresie Związku Reńskiego

# Związek Reński był konfederacją - związek państw suwerennych, opierał się na AKCIE ZWIĄZKOWYM (1806) o charakterze umowy międzynarodowej

akt przewidywał powstanie SEJMU ZWIĄZKOWEGO (BUNDESTAG), ale w rzeczywistości Sejm ten nie zebrał się ani razu i inne postanowienia aktu nie weszły w życie

# Związek powstał pod presją Napoleona i państwa związkowe były podporządkowane Francji w polityce zagranicznej.

w polityce wewnętrznej były niezależne

# Związek Reński nie był związkiem ogólnoniemieckim - nie weszły w jego skład Austria i Prusy (dalej toczyły wojnę z Napoleonem)

# Jako organizacja polityczna Związek nie rozwinął żadnej działalności, ale w jako okresie dokonały się w Niemczech poważne przemiany redukcja liczby państw niemieckich

1806 - MEDIATYZACJA TERYTORIÓW Rzeszy - większość drobnych terytoriów włączono w obręb większych państw niemieckich

# W niektórych państwach związkowych - reformy wewnętrzne (wzorowane na Francji): znoszono przywileje szlachty i duchowieństwa oraz poddaństwo chłopów, wprowadzono wolność przemysłową, czasem przyjmowano kodyfikację Napoleona

2/ Związek Niemiecki (1815-1866)

a) Powstanie i ustrój Związku Niemieckiego

# W obliczu zbliżającej się klęski Napoleona rozwinął się niemiecki ruch wolnościowy - domagał się zjednoczenia Niemiec i nadania im liberalnej konstytucji.

$$ Kongres Wiedeński (1814-1815) zawiódł te nadzieje - nie utworzono
jednolitego państwa niemieckiego, tylko w niektórych państwach wprowadzono
konstytucje

AKT ZWIĄZKOWY powołał ZWIĄZEK NIEMIECKI: 39 członków, również Austria i Prusy, ale bez terytoriów m.in. należących dawniej do Polski (Poznańskie, Prusy Zachodnie i Wschodnie)

# Związek Niemiecki - charakter konfederacji (luźnego związku państw)

$$ Państwa członkowskie mogły zawierać umowy międzynarodowe i utrzymywać
stosunki dyplomatyczne

obowiązek wzajemnej pomocy w razie napaści

spory między nimi rozstrzygane polubownie

$$ SEJM ZWIĄZKOWY - BUNDESTAG - jedyny organ Związku, na wzór Sejmu Rzeszy

stale funkcjonujący kongres dyplomatyczny reprezentantów państw związkowych (69 posłów)

RADA ŚCIŚLEJSZA (17 członków) - sprawy bieżące

# Próby przekształcenia Związku Niemieckiego w ściślejszą organizację państwową rozbijały się m.in. o rywalizację Austrii i Prus o objęcie hegemonii w Niemczech:

sukces Prus - objęcie kierowniczej roli w gospodarczym jednoczeniu Niemiec przez stworzenie ZWIĄZKU CELNEGO (1834)

- nie weszła Austria

- dobrowolny związek międzynarodowy, którego organem były coroczne konferencje celne

b) Ustrój państw skonfederowanych

# XVIII w. - większość państw niemieckich to feudalne monarchie absolutne (niektóre pozostały przy średniowiecznej monarchii stanowej)

# XIX w. (wojny z Francją) - nowe prądy ideowe i tendencje do wprowadzenia konstytucji powolne przekształcanie się absolutnych monarchii w państwa konstytucyjne

były to gł. konstytucje oktrojowane (wzorowane na Karcie Konstytucyjnej (1814)): rządy osobiste, parlamenty dwuizbowe (arystokratyczna izba wyższa; izba niższa z ograniczonych wyborów)

c) Sejm frankfurcki (1848) i upadek Związku Niemieckiego (1866)

# Wiosna Ludów - wybuchy rewolucyjne (tłumione) + podniesienie hasła zjednoczenia Niemiec i nadania im demokratycznego charakteru

# maj 1848 - zebranie się ogólnoniemieckiej Konstytuanty - Zgromadzenia Narodowego (parlament frankfurcki)

był bliski nadania Niemcom formy federacji z demokratyczną konstytucją oddającą ograniczoną władzę cesarzowi - jednak część państw niemieckich nie chciała się zgodzić na przywrócenie cesarstwa (chciało wieloosobowego dyrektoriatu)

parlament przyjął minimalną większością cesarstwo ale król pruski Fryderyk Wilhelm IV nie przyjął korony jako ofiarowanej mu z woli ludu

# Parlament frankfurcki nie doprowadził do zmiany ustroju Związku Niemieckiego, którego upadek spowodował dopiero konflikt zbrojny Austrii i Prus (1866)

3/ Związek Północno - Niemiecki (1867-1871)

# Klęska Austrii w wojnie z Prusami (1866) - Austria zgodziła się na rozwiązanie Związku Niemieckiego

# Związek Północno-Niemiecki: stworzony przez Prusy; podstawą konstytucja (1867) oktrojowana przez sfederowanych władców

Niemcy stały się FEDERACJĄ, państwem związkowym (22 państwa)

na czele Związku król pruski jako PRZEWODNICZĄCY

władza wykonawcza - KANCLERZ mianowany przez przewodniczącego

- został nim premier pruski Bismarck

władza ustawodawcza - 2 ciała

a) REICHSTAG (parlament): jego ustawy wymagały zatwierdzenia Bundesratu

- 1870 - nowy kodeks karny

b) BUNDESRAT (Rada Związkowa): złożona z przedstawicieli państw sfederowanych

- w zakresie uprawnień ustawodawczych miała rolę izby wyższej

# Wojna Prus z Francją (1870) umożliwiła przekształcenie się Związku północno-Niemieckiego w Cesarstwo Niemieckie (1871)

4/ Rzesza Niemiecka (1871-198)

# 1.01.1871 - powstanie II Rzeszy, króla pruskiego Wilhelma proklamowano cesarzem niemieckim (18.01)

a) Konstytucja z 1871

# Powtórzenie, z niewielkimi zmianami, konstytucji Związku Północno-Niemieckiego (1867):

Niemcy nadal federacją

różnica: król pruski stał na czele państwa jako dziedziczny cesarz (nie jako przewodniczący

# Cesarz niemiecki miał szerokie uprawnienia:

reprezentacja Rzeszy na zewnątrz,

dowództwo sił zbrojnych

mianowanie / odwoływanie urzędników

zwoływanie / zamykanie posiedzeń izb ustawodawczych

przygotowywanie i ogłaszanie ustaw (ale bez prawa sankcji)

# KANCLERZ - kierownik polityki wewnętrznej i zagranicznej

stał na czele całej administracji

mianowany przez cesarza i tylko przed nim odpowiedzialny

# Władza ustawodawcza - 2 organy tworzące niejako dwuizbowy parlament

$$ RADA ZWIĄZKU: 58 pełnomocników państw członkowskich (później 61)

większe miasta - więcej posłów

$$ SEJM RZESZY - REJCHSTAG: 397 posłów wybieranych na 3 lata (od 1888 na 5 lat)
w demokratycznych wyborach 4 przymiotnikowych (powszechne, równe,
bezpośrednie, tajne)

demokratyzm systemu wyborczego osłabiał podział na okręgi wyborcze - zapewniał przewagę bardziej konserwatywnym okręgom wiejskim

$$ Obie izby miały równorzędne stanowisko

obie miały inicjatywę ustawodawczą

do przyjęcia ustawy konieczna zgoda obu izb

# Sprawy wspólne (jak każda konstytucja federacyjna) - stosunkowo szeroki zakres:

polityka zagraniczna,

cła, waluta i inne sprawy gospodarcze dot. wspólnych celów

wojsko

ustawodawstwo w dziedzinie prawa sądowego

sprawy nie wymienione jako wspólne - kompetencją państw członkowskich

b) Praktyka konstytucyjna II Rzeszy

# Konstytucja II Rzeszy (1871) była konstytucją elastyczną - do jej rewizji wystarczała ustawa Sejmu (zwykła większość głosów)

ograniczenie: do odrzucenia rewizji wystarczył sprzeciw 14 głosów w Radzie Związkowej

# Ramowy charakter konstytucji szerokie pole dla różnej interpretacji

# Konstytucja - powierzając władzę cesarzowi i przed nim odpowiedzialnemu kanclerzowi - nie stworzyła podstaw do powstania odpowiedzialności politycznej. W praktyce do końca II Rzeszy utrzymały się rządy osobiste cesarza.

# Rozwój II Rzeszy prowadził do:

unitaryzmu - zacierania różnic między państwami związkowymi i do podporządkowania ich państwu federalnemu (wyrazem rozwój ustawodawstwa wspólnego dla całej Rzeszy)

rozbudowy federalnego aparatu centralnego

umocnienie stanowiska Prus jako państwa kierującego całą polityką Rzeszy

c) Rozwój ustawodawstwa

# Szerokie kompetencje organów Rzeszy w dziedzinie ustawodawstwa prowadziły do ujednolicenia w całej Rzeszy prawa w wielu dziedzinach (m.in. sądowego) oraz wspólnego ustawodawstwa socjalnego:

1878 Bismarck - ustawa antysocjalistyczna zabraniająca stowarzyszeń mających na celu dążenia socjalistyczne lub komunistyczne - odwołana pod naciskiem robotników (1890)

ustawy (1883,1884,1889): przymusowe ubezpieczenia społeczne (obciążające pracodawców) - zabezpieczenie robotnikom minimum egzystencji w wypadku niezdolności do pracy

# Ważne kodyfikacje: niemiecki kodeks cywilny (BGB) - 1.01.1900; wcześniejsze kodeksy ogólnoniemieckie (karny - 1870; procedury karnej - 1877; procedury cywilnej - 1877; handlowy - 1861)

d) Rozwój władzy wykonawczej

# Koncentrowanie się coraz silniejszej władzy w ręku cesarza i kanclerza

polityka zagraniczna prowadzona wyłącznie przez nich

decydujący wpływ cesarza na sprawy wojskowe - zależny tylko od niego sztab generalny przyczynił się do krzewienia militaryzmu

# Rozbudowa organów centralnych - wg konstytucji na czele całej administracji stał kanclerz (odpowiedzialny tylko przed cesarzem) + wyodrębniły się URZĘDY RZESZY na kształt ministerstw (na czele sekretarze stanu mianowani przez kanclerza i przed nim odpowiedzialni)

e) Rola Prus w II Rzeszy

# Z konstytucji (1871) wynikało uprzywilejowane stanowisko Prus:

cesarzem król pruski + on mianował kanclerza (na ogół premiera pruskiego), który miał przewodnictwo w Radzie Związkowej

zmiana konstytucji mogła być odrzucona 14 głosami Rady Związkowej - Prusy miały w Radzie 17 głosów (mogły dbać skutecznie o swoje interesy wbrew pozostałym państwom Rzeszy)

# Ogólnoniemiecka polityka została podporządkowana Prusom, nadawał jej ton antydemokratyczny parlament pruski.

5/ Republika Weimarska (1919-1933/1945) i III Rzesza Niemiecka (1933-1945)

# W czasie I wojny światowej pojawił się w Niemczech ruch antywojenny wybuchła rewolucja (powstanie marynarzy w Kilonii - 3.11.1918) zakończona proklamowaniem REPUBLIKI (9.11.1918) i abdykacją cesarza

w innych państwach niemieckich wszystkie dynastie pozbawiono trony

pokój zawarto 28.06.1916 - Traktat Wersalski

# Władzę powierzono tymczasowemu rządowi - Radzie Pełnomocników Ludowych, która powołała Zgromadzenie Narodowe 5.08.1919 uchwalono konstytucję weimarską

a) Konstytucja weimarska (1919)

# Ostatecznie nadała Niemcom kształt państwa związkowego REPUBLIKI FEDERALNEJ (złożona z republik niemieckich - 21, potem 18)

# Oparta na wzorach demokracji liberalnej Francji i USA stała na gruncie zasady suwerenności ludu, rozszerzyła katalog praw obywatelskich (o prawa ekonomiczne i socjalne)

# Na czele państwa - PREZYDENT wybierany na 7 lat w bezpośrednich wyborach powszechnych

mianował kanclerza i na jego wniosek ministrów

kontrasygnata

$$ Ministrowie - odpowiedzialni politycznie

uchwalenie wotum nieufności przez Reichstag - ministrowie muszą ustąpić

jeżeli prezydent chce utrzymać rząd, może się wobec wotum nieufności odwołać do narodu - rozwiązać Reichstag i zarządzić nowe wybory

- Reichstag mógł usunąć prezydenta przez referendum ludowe

# Władza ustawodawcza - 2 izby (stanowisko nierównorzędne):

1. RADA RZESZY: wybierani w demokratycznych wyborach 5-przymiotnikowych przedstawiciele krajów w liczbie proporcjonalnej do liczby mieszkańców (żaden kraj nie mógł mieć więcej niż 40% reprezentantów - by osłabić reprezentację Prus)

- przyznanie praw wyborczych kobietom

weto zawieszające dot. ustaw Reichstagu

2. REICHSTAG (SEJM RZESZY): uchwalał ustawy

w przypadku weta Rady prezydent mógł odwołać się do referendum ludowego

# W poszczególnych krajach niemieckich wprowadzono też konstytucje republikańskie z rządami parlamentarnymi.

b) Praktyka konstytucyjna w latach 1919-1933

# System rządów parlamentarnych w Republice Weimarskiej nie rozwinął się pomyślnie:

kryzysy rządowe spowodowane ścieraniem się przeciwstawnych sił politycznych i społecznych

hegemonia Prus nie uległa zachwianiu

ustaliła się praktyka rządów osobistych prezydenta (pełnomocnictwa ustawodawcze przyznawane mu przez Reichstag)

# Wybory do Reichstagu 1930 - wielki sukces partii narodowo-socjalistycznej (NSDAP) założonej w 1920 przez Hitlera

# 31.01.1933 - powołanie Hitlera na stanowisko kanclerza - początek jego dyktatury i formalny początek III Rzeszy

c) III Rzesza hitlerowska (1933-1945)

# Ustawa o pełnomocnictwach (03.1933) - dała Hitlerowi możność wydawania ustaw nawet sprzecznych z konstytucją.

# Hitler wprowadził system rządów sprzeczny z zasadami konstytucji weimarskiej i zasadami demokracji (formalnie Republika trwała nadal). Skupił w swym ręku całą władzę, a po śmierci Hindenburga (1934) przejął też władzę prezydenta.

# Zniósł wolności obywatelskie, rozwiązał wszelkie związki zawodowe i partie z wyjątkiem NSDAP, która miała „totalnie” zorganizować społeczeństwo i kontrolować wszystkie sfery życia

aparat terroru oparty na Gestapo (tajna policja) i na sądach wyjątkowych

# Zniósł odrębność krajów niemieckich (1934) - stały się one okręgami administracyjnymi, zlikwidował Radę Rzeszy skrajna forma faszyzmu

d) Niemcy po II wojnie światowej

# Po kapitulacji (8.05.1945) Niemcy zostały podzielone na 4 strefy okupacyjne (radziecką, amerykańską, brytyjską i francuską), w których naczelną władzę objęli dowódcy wojsk okupacyjnych.

# 1947 - formalne zniesienie państwa pruskiego

# 1949 - utworzenie Republiki Federalnej Niemiec (RFN) i Niemieckiej Republiki Demokratycznej (NRD)

# 1990 - zjednoczenie obu państw niemieckich

22

---