Substancje lecznicze pochodzenia roślinnego
I ALKALOIDY
Alkaloidami nazywany grupę związków pochodzenia naturalnego. Klasyczna definicja (według Hegneuera) mówi, że są one organicznymi zasadami roślinnymi zawierającymi atom azotu w pierścieniu heterocyklicznym, wykazującymi wyraźne działanie na układ nerwowy. Nie jest ona jednak doskonała, ponieważ istnieje wiele związków, które pomimo tego, że nie spełniają części tej definicji, są zaliczane do alkaloidów. Przykładem takich substancji są kolchicyna i kapsaicyna, które nie zawierają atomu azotu w układzie heterocykilicznym i nie mają charakteru zasadowego. Istnieją również związki, które, pomimo że występują u zwierząt, zaliczane są do alkaloidów np. samandryna u Salamandra maculosa.
Alkaloidy występują głównie w roślinach wyższych w postaci soli kwasów organicznych, na przykład kwasu cytrynowego, jabłkowego lub szczawiowego. Rzadziej występują w postaci soli z kwasami nieorganicznymi.
Najliczniej występują u roślin z rodzajów: Apocynaceae, Papaveraceae oraz Ranunculaceae i Solanaceae. Oprócz roślin wyższych, występowanie alkaloidów stwierdzono u grzybów ( np.: Claviceps purpurea), paprotników z rodzaju Lycopodium i u nagozalążkowych w rodzajach Taxus, Ephedra i Cephalotaxaceae.
Wszystkie są substancjami optycznie czynnymi, najczęściej są lewoskrętne (-). Wyjątkiem jest tutaj atropina, która jest mieszaniną racemiczną.
1. Kolchicyna
Kolchicyna jest substancją bezpostaciową. Jest zaliczana do pseudoalkaloidów, gdyż nie zawiera heterocyklicznego azotu i nie ma charakteru alkalicznego. Kolchicyna jest silną trucizną mitotyczną. Hamuje mitozę w stadium metafazy oddziaływując na wrzecionko kinetyczne. Jest lekiem przerywającym napady dny moczanowej. Alkaloid ten hamuje fagocytozę leukocytów do miejsc, w których nastąpiło wytrącenie kryształów kwasu moczowego i zapobiega rozprzestrzenianiu się stanu zapalnego. Kolchicyna jest również stosowana do leczenia niektórych nowotworów np.: skóry. Różnice miedzy wysokością dawki leczniczej i toksycznej są małe, co powoduje, że należy ostrożnie stosować ten alkaloid w lecznictwie.
Surowce
Semen Colchici- Nasienie zimowitu
Roślina: Colchicum autumnalae- Zimowit jesienny
Rodzina: Liliceae
2. Pochodne puryny Substancją podstawową dla alkaloidów jest tutaj ksantyna . Zalicza się do nich:
Kofeina jest głównym alkaloidem nasion krzewu kawowego Coffea arabica. Działa pobudzająco na ośrodkowy układ nerwowy, polepsza procesy kojarzeniowe, zmniejsza zmęczenie i senność. Zwiększa wydzielanie soku żołądkowego, powinny więc jej unikać osoby z chorobą wrzodową. Surowce: Semen Coffeae- Nasienie kawy ( 0,3 - 2,5 % kofeiny) Folium Theae- Liść herbaty ( 1,2 - 4,5 % kofeiny) Embrio Colae- Zarodek Kola ( 0,6 - 3,0 % kofeiny) Semen Cacao- Nasienie kakaowca ( 0,3 % kofeiny)
Teofilina jest stosowana w leczeniu i zapobieganiu napadom dychawicy oskrzelowej, ponadto przy nadciśnieniu i w chorobie wieńcowej. Surowce :
Folium Theae - Liść herbaty
Roślina: Camelia sinensis (Thea sinensis) - herbata chińska
Rodzina: Theaceae
Roślina jest krzewem o wysokości do 2 m. Pochodzi prawdopodobnie z Chin. Jest uprawiana w kilku odmianach, w paru regionach świata np. Indii i na Cejlonie. W zależności od sposobu przygotowania wyróżniamy kilka postaci tego surowca.
Herbata zielona - świeżo zebrane liście poddaje się stabilizacji poprzez 8 - 10 minutowe podgrzewanie ( unieczynnienie enzymów
Herbata czarna - świeżo zerwane liście pozostawia się aż do zwiędnięcia., potem ugniata do wydzielania soku. Pozostawia w celu fermentacji. Potem suszy. W trakcie tego procesu dochodzi do zmian pierwotnego składu. Powstaje miedzy innymi olejek.
Herbata żółta - jest to herbata poddana niepełnej fermentacji.
Surowiec zawiera alkaloidy purynowe: kofeinę (do 4,5%), teobrominę (do 0,5%) i teofilinę (do 0,04%). Ponadto garbniki katechinowe do 20%, saponiny, flawonoidy i rozpuszczalne fluorki.
Teobromina Działa silnie diuretycznie i spazmolitycznie. Wchodzi w skład mieszanki EMPYSAL stosowanej w dychawicy oskrzelowej. Praktycznie nie ma działania ośrodkowego. Surowce :
Semen Cacao- Nasienie kakaowca
Roślina: Theobroma Cacao
Rodzina: Sterculiaceae
Roślina pochodzi z Ameryki, ale jej największe uprawy znajdują się obecnie w Afryce. Jest wysokim drzewem. Owoc ma kształt ogórkowaty. W jego wnętrzu znajduje się około 40 nasion.
Liścienie są wykorzystywane do otrzymywania tłuszczu nazywanego masłem kakaowym (Butylum cacao, Oleum cacao) oraz kakao. Liścienie zawierają do 4% teobrominy i śladowe ilości kofeiny. Ponadto garbniki katechinowe, tłuszcz i skrobię. W łupinie nasiennej znajduje się prawie 100% teobrominy.
3. Pochodne pirydyny i piperydyny
Koniina wchłania się przez skórę i błony śluzowe. Powoduje porażenie ośrodka oddechowego i śmierć w wyniku uduszenia. Dawka śmiertelna dla człowieka wynosi 0,5 - 1,0 g. Alkaloid ten ma znaczenie toksykologiczne. Rośliny: Conium maculatum -pietrusznik plamisty Rodzina: Apiaceae.
Nikotyna Jest jednym ze składników dymu tytoniowego. W małych dawkach powoduje krótkotrwałe przyspieszenie czynności serca i wzrost ciśnienia krwi. Zwiększa zużycie tlenu przez serce i powoduje zwężenie naczyń wieńcowych. Zwiększa się zawartość dwutlenku węgla we krwi.
Palenie tytoniu prowadzi do uzależnienia i tolerancji na nikotynę. Przy nagłym zaprzestaniu palenia mogą nastąpić zaburzenia czynności organizmu (zespół odstawienny). Dawka śmiertelna dla osoby niepalącej wynosi od 50 do 100 mg. Dla osoby palącej w wyniku zjawiska tolerancji jest ona większa. Surowce :
Folium Nicotianae
Rośliny: Nicotiana tabaca- Tytoń szlachetny Liście, po wysuszeniu i fermentacji, służą do wyrobu papierosów. Są one stosowane również do wyrobu preparatów owadobójczych, kwasu nikotynowego i jego amidu.
Rodzina: Solanaceae
Arekolina Powoduje między innymi przyspieszenie perystaltyki przewodu pokarmowego i pobudza czynność gruczołów wydzielniczych. Jest jednak silnie toksyczna. Stosuje się ją obecnie wyłącznie w weterynarii, jako środek przeczyszczający i przeciwrobaczy. Surowiec: Semen Arecae- Nasienie areki, Rośliny: Areca catechu
Rodzina: Arecaceae (?)
4. Pochodne tropanowe
Atropina Znosi wpływ nerwu błędnego na serce, co wykorzystuje się w trakcie zabiegów chirurgicznych w celu zapobiegnięcia zatrzymaniu akcji serca wskutek pobudzenia tego nerwu. Hamuje czynność gruczołów wydzielniczych przewodu pokarmowego oraz gruczołów potowych i ślinowych (suchość w ustach). Działa rozluźniająco na mięśnie przewodu pokarmowego, dróg żółciowych i moczowodów. Podanie atropiny prowadzi do uwolnienia histaminy, co objawia się rozszerzeniem naczyń krwionośnych skóry. Ponadto rozszerza źrenicę, poraża akomodację i podnosi ciśnienie śródgałkowe - nie może więc być stosowana u chorych na jaskrę. Czas działania na źrenicę jest bardzo długi - liczony w dniach, dlatego obecnie nie stosuje się atropiny do badań dna oka. Surowce: Folium Belladonnae- Liść pokrzyku FP V Radix Belladonnae- Korzeń pokrzyku FP IV , Roślina: Atropa Beladonna- Pokrzyk wilcza jagoda , Rodzina: Solanaceae.
Skopolamina Ma słabsze działanie niż atropina. W przeciwieństwie do niej, już w małych dawkach działa uspokajająco - wywołując senność i otępienie. Ma działanie przeciwwymiotne i może być stosowana w chorobie lokomocyjnej. Jest także wykorzystywana do łagodzenia objawów choroby Parkinsona . Surowce: Folium Stramonii- Liść bielunia, Rośliny: Datura stramonium- Bieluń dziędzierzawa Rodzina: Solanaceae.
Kokaina W lecznictwie wykorzystywana jest jako środek miejscowo znieczulający. Stosowana do znieczulania błon śluzowych, spojówki i rogówki. Znosi czucie dotyku, bólu, węchu, smaku oraz zapachu. Ma wpływ na ośrodkowy i autonomiczny układ nerwowy. Na OUN ma działanie pobudzające. Pobudzenie ośrodków korowych powoduje wzmożone samopoczucie, zniesienie uczucia zmęczenia i pobudzenie psychoruchowe. Obserwuje się przy tym wytrzeszcz gałek ocznych i rozszerzenie źrenic (pobudzenie układu współczulnego). Stan euforii szybko przechodzi w zamroczenie z napadami szału. Nadużywanie prowadzi do wyczerpania psychicznego, depresji, zaburzeń snu i objawów toksycznych ze strony O.U.N.
Działanie na układ autonomiczny powoduje skurcz naczyń krwionośnych, suchość błon śluzowych i zmniejszenie obrzęku i krwawienia. Przy długotrwałym stosowaniu kokainy w postaci tabaczki, dochodzi do martwicy błony śluzowej nosa. Surowiec: Folium Coca- Liść kokainowa, Rośliny: Erythroxylum coca- kokainowiec (krasnodrzew pospolity) Rodzina: Erythroxylaceae
5. Pochodne indolu i indolinonu
Johimbina Działa pobudzająco na ośrodkowy układ nerwowy. Powoduje rozkurcz naczyń krwionośnych skóry, nerek, jelit i narządów płciowych co ułatwia wypełnienie krwią ciał jamistych prącia. Powoduje spadek ciśnienia krwi. Jest stosowana w preparatach farmaceutycznych oraz różnego rodzaju afrodyzjakach, jako środek zwiększający potencję. Surowiec: Cortex Yohimbe- Kora johinbowca, Roślina: Caryanthe yohimbe (Pausinystalia yohimbe), Rodzina: Rubiaceae- Marzanowate.
Rezerpina Surowiec wykazuje działanie uspokajające i hipotensyjne. Po jej podaniu obserwuje się ponadto łagodne obniżenie temperatury ciała. W większych dawkach może wywoływać psychozy depresyjne prowadzące do prób samobójczych. Była wykorzystywana głównie w leczeniu nadciśnienia tętniczego. Obecnie jest rzadko stosowana. Surowiec: Radix Rauvolfiae - Korzeń rauwolfii, Roślina: Rauvolfia serpentina - Rauwolfia żmijasta - roslina pochodzi z Azji
Rodzina: Apocynaceae - Toinowate
Ajmalina W lecznictwie znalazła zastosowanie jako lek przeciwarytmiczny. Nie wykazuje właściwości hipotensyjnych. Charakteryzuje się krótkim działaniem (do 1,5 godziny). Stosowna jest najczęściej w migotaniu przedsionków z szybką czynnością komór. Surowiec: Radix Rauvolfiae - Korzeń rauwolfii, Roślina: Rauvolfia serpentina - Rauwolfia żmijasta - roslina pochodzi z Azji
Rodzina: Apocynaceae - Toinowate
Strychnina jest jednym z najbardziej toksycznym alkaloidów. Charakteryzuje ją niezwykle gorzki smak wyczuwalny jeszcze przy milionowym(!) rozcieńczeniu. Jej silne dzianie wykorzystano stosując ją jako trutkę na szczury. Alkaloid ten działa pobudzająco na ośrodkowy układ nerwowy (OUN).Śmierć następuje w skutek uduszenia wywołanego skurczem mięśni oddechowych. Obecnie jest rzadko stosowana w lecznictwie (dawka 0,25-3 mg) pod postacią azotanu jako środek pobudzający w zaburzeniach krążenia, oddychania i osłabienia. Surowiec: Semen Strychni- Nasienie kulczyby, Roślina: Strychnos nux vomica L. - Kulczyba wronie oko jest małym drzewem lub krzewem występującym w lasach Indii, Cejlonu i Malezji.
Rodzina: Loganiaceae
Ergometryna wykazuje silny wpływ kurczący na macicę. Wywołuje fale rytmicznych skurczów i zwiększa napięcie jej ścian. Znacznie słabiej działa na mięśnie gładkie innych narządów. Ergometrynę stosuje się przede wszystkim w położnictwie w celu wzmożenia skurczów porodowych i w ostatnim okresie porodu po oddzieleniu się łożyska. Surowiec: Secale cornutum- Sporysz, Roślina: Claviceps purpurea - Buławinka czerwona
Rodzina: Clavicipitaceae
Klasa: Ascomycetes - Workowce
Ergotamina Jest stosowana w ginekologii w przypadkach krwawień poporodowych, po poronieniu czy wyłyżeczkowaniu (aborcja). Jest także stosowana w napadach migreny - kurczy naczynia mózgowe. Surowiec jw.
Fizostygmina padek ciśnienia śródgałkowego, nasilają perystaltykę jelit i wywołują skurcze mięśni gładkich niektórych narządów - na przykład pęcherza. Podanie fizostygminy może wywołać skurcz oskrzeli. Jest ona stosowana przede wszystkim w zatruciach substancjami o działaniu antycholinergicznym (np. atropiną). Rzadziej używa się jej w okulistyce. Surowiec: fructus, Physostigma venenosum - Bób kalabarski, Rodzina: Fabaceae - Motylkowate
Winblastyna należy do najważniejszych alkaloidów Catharanthus roseus i znalazła zastosowanie w medycynie jako cytostatyk. Alkaloid ten wiąże się z wewnątrzkomórkowym białkiem - tubuliną, co uniemożliwia powstanie wrzeciona kariokinetycznego niezbędnego do podziału komórki (dochodzi do zatrzymania mitozy w fazie metafazy).Najskuteczniej działa między innymi w przypadku ziarnicy złośliwej, chłodników nieziarniczych i nowotworów sutka. Jak każdy cytostatyk wykazuje wiele działań niepożądanych. Surowiec: Catharanthus roseus- Barwinek różyczkowy pochodzi z Madagaskaru, nie jest stosowany bezpośrednio w lecznictwie. Służy jako surowiec do izolacji czystych alkaloidów , Rodzina: Apocynacea- Toinowate.
Winkrystyna jw.
6. Pochodne chinoliny
Chinina Oprócz zarodźca malarii chinina działa słabiej na niektóre pierwotniaki i bakterie. Inne działania tego alkaloidu (przeciwbólowe, przeciwgorączkowe) są słabe i w zasadzie nie wykorzystane w lecznictwie. Ze względu na smak, w niektórych krajach (USA) dozwolone jest wykorzystanie chininy jako substancji nadającej żywności gorzki smak. W Polsce jest to zabronione. Często jest zastępowana innymi syntetycznymi lekami przeciwpierwotniakowymi. Jest to związane z częstymi i poważnymi działaniami niepożądanymi tego alkaloidu. Zaliczyć do nich można takie objawy neurotoksyczne jak zaburzenia słuchu i wzroku (czasem nieodwracalne) i zapalenia wielonerwowe. Surowiec: Cortex Cinchonae - Kora chinowca, Roślina: Cinchona succirubra - Chinowiec czerwonosoczysty wiecznie zielone drzewo, pochodzi z Ameryki Południowej.
Rodzina: Rubiaceae
Chinidyna Chinidynę zalicza się do leków przeciwarytmicznych. Surowiec: Cortex Cinchonae - Kora chinowca, Roślina: Cinchona succirubra - Chinowiec czerwonosoczysty
Rodzina: Rubiaceae.
7. Pochodne izochinoliny
Chelidonina twierdzono, że alkaloid ten wywiera na ośrodkowy układ nerwowy działanie podobnie do morfiny, jest ono jednak znacznie słabsze. Wykazuje ponad to działanie rozkurczowe na mięśnie gładkie, co znajduje zastosowanie w stanach zapalnych i skurczowych przewodu pokarmowego. Chlorowodorek chelidoniny był również podawany w kamicy i chorobach dróg żółciowych dlatego, że oprócz działania rozkurczowego (na owe drogi) wykazuje również działanie żółciopędne. Obecnie jest on już jednak rzadko stosowany. Stwierdzono, że chelidonina jest trucizną mitotyczną.i w związku z tym znalazła ona zastosowanie jako składnik preparatów o działaniu fungistatycznych (preparat Chelifungin). Surowiec: Herba Chelidonii - Ziele glistnika, Roślina: Chelidonium majus - Glistnik jaskółcze ziele
Rodzina: Papaveraceae
Morfina Działanie p/bólowe, uzależniające, należy do opiatów, powoduje również zwolnienie perystaltyki przewodu pokarmowego. Surowiec: opium, Roślina: Papaver somniferum - Mak lekarski , Rodzina: Papaveraceae - Makowate.
Kodeina Działanie p/kaszlowe, znacznie słabsze właściwości przeciwbólowe i narkotyczne. Surowiec jw.
Papaweryna wykazuje działanie spazmolityczne (czyli rozkurczające) na mięśnie gładkie. Działa głownie w obrębie przewodu pokarmowego, dróg moczowych żółciowych i oskrzeli. Papaweryna może ponad to wywoływać rozkurcz mięśni gładkich naczyń krwionośnych i w konsekwencji powodować spadek ciśnienia krwi. Alkaloid ten jest stosowana przede wszystkim w stanach skurczowych żołądka, jelit, i dróg żółciowych i moczowych. Surowiec jw.
II ŚLUZY
Śluzy to grupa mieszanin substancji o charterze polisacharydowym, które znalazły zastosowanie w lecznictwie jako środki powlekające, ochronne i zmiękczające. W praktyce śluzy wykorzystuje się najczęściej w stanach zapalnych przewodu pokarmowego i dróg oddechowych.
Śluzy występują najczęściej w glonach oraz tkankach i nasionach roślin z rodzin: Malvaceae, Linaceae,Fabaceae,Rosaceae.
Do typowych surowców śluzowych zalicza się:
Agar - Agar
Radix Althaeae - Korzeń prawoślazu
Radix Symphyti - Korzeń żywokostu
Folium Altheae - Liść prawoślazu
Folium Farfarae - Liść podbiału
Semen Foenugraeci - Nasienie kozieradki
Semen Lini - Nasienie lnu
Semen Psylli- Nasienie babki płesznik
Flos Malve sylvestris - Kwiat ślazu leśnego
Flos Verbasci - Kwiat dziewanny
Lichen islandicus - Porost islandzki
Carragen - Karagen
III TŁUSZCZE
Tłuszcze pełnia rolę nośników wielu leków tj. czopki, zawiesiny. Istnieje jednak pewna grupa tłuszczy, które wykazują własne, wyraźne działania farmakologiczne. Przykładem może być olej rycynowy o właściwościach przeczyszczających
. Oleum Cacao - Olej kakaowy (Masło kakaowe) Theobroma Cacao
Oleum Ricini - Olej Rycynowy Ricinus comunis
Oleum Rape - Olej rzepakowy
Oleum Lini - Olej lniany
Oleum Sojae - Olej sojowy
IV GLIKOZYDY
Glikozydy są jedną z najbardziej zróżnicowanych grup substancji czynnych jakie występują w świecie roślinnym. Różnorodność ta dotyczy zarówno budowy chemicznej jak i właściwości biochemicznych. Cechą wspólną dla wszystkich glikozydów jest obecność glikonu, czyli części cukrowej cząsteczki oraz aglikonu czyli części nie cukrowej.
Ze względu budowę aglikon glikozydy roślinne można podzielić na i się na :
glikozydy fenolowe ( salicyna - kora wierzby, arbutyna - borówka)
glikozydy nasercowe kardenolidowe i bufadienolidenowe (zawierają aglikon steroidowy. W roślinach występują glikozydy pierwotne, które podczas suszenia, kiszenia itp. przechodzą we wtórne.)
glikozydy saponinowe ( sapogenina - obniża napięcie powierzniowe wody, ułatwia wchłanianie trudno rozpuszczanych substancji; glicyryzyna - p/zapalne, wiąże wodę, powoduje obrzęk twarzy; escyna - p/obrzękowa, uszczelnia naczynia krwionośne, psychopobudzające - żeń-szeń. )
glikozydy antraglokozydy
glikozydy kumarynowe
glikozydy flawonoidowe
glikozydy antocjanowe
glikozydy irydoidowe
glikozydy promieniowców (antybiotyki aminoglikozydowe)
glikozydy cyjanowe ( sambunigryna - bez czarny)
glikozydy gorczycowe
FLAWONOIDY Są grupą substancji, których działanie biologiczne związane jest przede wszystkim z naczyniami krwionośnymi i układem krążenia oraz właściwości przeciwutleniające i zaczęto je wykorzystywać jako naturalne antyoksydanty i jako tak zwane wymiatacze wolnych rodników - cząsteczek odpowiedzialnych miedzy innymi za powstawanie nowotworów, czy procesy starzenia komórkowego. Surowcami flawonoidowymi są najczęściej ziela (herba) liście (folium) i kwiaty (flos).
Do surowców flawonoidowych zaliczamy:
Anthodium Chamomillae- Koszyczek rumianku Kwercetyna
Folium Betulae - Liść brzozy Kwercetyna,
Flos Sambuci - Kwiat bzu czarnego Rutozyd - witamina P
Herba Equiseti - Ziele skrzypu Kwercetyna
Herba Hyperici - Ziele dziurawca Kwercetyna, Rutozyd - witamina P
Herba Violae tricoloris - Ziele fiołka trójbarwnego Rutozyd - witamina P
Inflorescentia Crataegi - Kwiatostan głogu Kwercetyna
Inflorescentia Helichrysi - Kwiat kocanek Kwercetyna
Inflorescentia Tiliae - Kwiatostan lipy Kwercetyna
Surowce o małym znaczeniu:
Flos Pruni spinose - Kwiat tarniny Kemferol
Flos Lamii albi - Kwiat jasnoty białej
Herba Polygoni hydropiperis - Ziele rdestu ostrogorzkiego
Herba Solidaginis virgaureae - Ziele nawłoci
ANTOCYJANY Występują one przede wszystkim w takich surowcach jak kwiaty (flos) i owoce (fructus). Barwniki kwiatów, owoców, liści => barwa zależy od pH r-ru. (1-7 czerwona; 7 fioletowa; pH>7 zielona, niebieskozielona). Pomimo dużego rozpowszechnienia istnieje tylko kilka surowców, w których antocyjany odgrywają jakąś większą rolę. Do takich surowców zaliczamy:
Fructus Sambuci- Owoc bzu czarnego
Fructus Myrtylli - Owoc borówki czernicy
Flos Cyani - Kwiat bławatka cyjanidyna
Flos Malvae erboreae - Kwiat czarnej malwy malnidyna
KUMARYNY Występują one najczęściej w roślinach z rodziny Apiaceae i Rutaceae i w takich organach roślin naczyniowych jak: nasiona, owoce i korzenie. Mają charakterystyczny zapach siana.
Surowce kumarynowe :
Herba Meliloti - Ziele nostrzyka Melilotus altissimus
Fructus Ammi Visnaga - Owoc keli
Fructus Ammi majoris - Owoc aminka większego
Herba Asperulae - Ziele marzanki
Cortex Fraxini - Kora jesionu
ANTRAZWIĄZKI występują zarówno w grzybach (np: Penicilinum), niektórych zwierzętach jak i w roślinach wyższych. Wśród tych ostatnich najczęściej w roślinach z rodzin: Polygonaceae, Rhamnaceae, Leguminoseae Rubiaceae i Liliacaea. W lecznictwie zastosowanie znalazło jednak tylko kilka surowców pochodzących z roślin, które zawierają dostatecznie dużo antrazwiązków, aby wykazywać właściwości przeczyszczające.
Zalicza się do nich:
Aloe ferox - Aloes aloina
Cortex Frangulae - Kora kruszyny
Radix Rhei - Korzeń rzewienia Reina
Folium Sennae - Liść senesu Cassia senna , Rodzina: Fabaceae senozydy
Istnieją również surowce zawierające duże ilości antrazwiązków o działaniu innym niż przeczyszczające:
Herba Hyperici - Ziele dziurawca Hiperycyna - działanie p/depresyjne, fotouczulające
Radix Rubiace tinctorum - Korzeń marzanny
V GARBNIKI
Wykazano, że niewielkie ilości garbników mogą przenikać do położonych głębiej tkanek gdzie obkurczają drobne naczynia krwionośne, hamują ruchy leukocytów i unieczynniają histaminę, dodatkowo ograniczając stan zapalny. Stwierdzono ponadto, że działając odwadniająco na włókna nerwowe nieznacznie zmniejszają takie odruchy bólowe jak swędzenie i pieczenie. Dodatkowo garbniki wykazują pewne działanie przeciwbakteryjne. Do innych, mniej znanych zastosowań garbników należy ich wykorzystanie jako odtrutek przy zatruciach większością alkaloidów lub metali ciężkich. Garbniki wiążą te substancje tworząc z nimi połączenia kompleksowe.
Garbniki z reguły nagromadzają się w większych ilościach w korach (np. korze dębu), korzeniach i kłączach (rdestu wężownika). Zdarza się również, że występują w liściach (liść poziomki).
Surowce garbnikowe
Cortex Quercus - kora dębowa
Rhizoma Tormentillae - kłącze pięciornika
Fructus Myrtylli - owoc borówki czernicy
Herba Agrimoniae - ziele rzepiku
Folium Fragariae - liść poziomki
Folium Juglandis - liść orzecha włoskiego
Radix Ratenhiae - korzeń retanii
Tanina - kwas taninowy jest to najczęściej stosowany w medycynie garbnik. Zbudowany jest z kwasu galusowego połączonego z glukozą. Taninę stosuje się zewnętrznie, najczęściej w postaci 0,5 - 2% roztworów wodnych.
VI OLEJKI ETERYCZNE
Ze względu na łatwość ich otrzymywania z roślin (poprzez destylację z parą wodną) należą do jednych z najdłużej wykorzystywanych przez ludzi substancji leczniczych pochodzenia roślinnego. Olejki posiadają jednak wspólne dla wszystkich działanie - po zastosowaniu w postaci nie rozcieńczonej drażnią skórę i błony śluzowe. Większość z nich posiada również charakterystyczny zapach i smak, co sprawia, że są one często stosowane jako corigens - czyli substancje poprawiające zapach lub smak preparatów farmaceutycznych.
Działanie drażniące skórę, które objawia się jej zaczerwienieniem. Nieumiejętnie użyte olejki mogą wywoływać stany zapalne. Za tego typu działanie odpowiedzialne są takie substancje jak pinen, limonen, kamfora czy borneol oraz izosiarkocjaniany. Działanie takie obserwuje się najczęściej po zastosowaniu takich olejków jak Oleum Rosmarini, Oleum Eucalipti, Oleum.
Działanie moczopędne. szczególnie Oleum Juniperi i Oleum Petroselin. Z reguły jednak w tym celu stosuje się inne, słabsze olejki. Należy pamiętać, że zbyt duże ich dawki mogą uszkadzać kanaliki nerkowe.
Działanie wykrztuśne. Drażnią błonę śluzową oskrzeli, prowadząc do nasilonej sekrecji śluzu i pobudzenia ruchu rzęsek wyścielających drogi oddechowe. Prowadzi to w końcu do nasilenia odruchu kaszlu. Działaniem takim charakteryzuje się na przykład Oleum Anisi, Oleum Eucalypti czy Oleum Thymi.
Działanie przeciwzapalne, O. Chamomillae i O. Millefolii.
Działanie żółciopędne i żółciotwórcze). Takimi O. Menthae piperitae i jego główny składnik mentol, oraz takie składniki olejków jak borneol fenchon, pipeny, terpineol.
Działanie spazmolityczne w obrębie przewodu pokarmowego. Takie działanie mają surowce olejkowe: Anthodium Chamomillae, F. Carvi, F. Foeniculi, F. Coriandri, Rchizoma Calami i ich wyizolowane olejki. Działanie przeciwrobacze (anthelmintica), którym charakteryzują się olejki zawierające tujon np: Herba Absinthii. Ze względu na szeroką gamę nowoczesnych i o wiele bezpieczniejszych leków (tujon jest toksyczny), takie wykorzystanie surowców olejkowych nie jest obecnie spotykane w praktyce.
Działanie antyseptyczne, które wykazują olejki zawierające dużo związków fenolowych np: O. Thymi, O. Caryophylii.
Działanie polegające na zwiększaniu łaknienia np O.Aurantii, O. Cinnamoni. Najczęściej związane jest z obecnością substancji goryczowych.
Inne, indywidualne dla olejków działania np uspokajające dla Oleum Valerianae lub poronne dla Oleum Sabine.
Działanie aromatyzujące, które wykorzystuje się do poprawy smaku i zapachu leków.
Do surowców olejkowych zaliczamy:
Anthodium Anthemidis - Koszyczek rumianku rzymskiego Asteraceae
Anthodium Arnicae - Koszyczek arniki Arnica Montana, Asteraceae
Anthodium Chamomillae - Koszyczek rumianku Chamomilla recutita, Asteraceae
Flos Lavendulae - Kwiat lawendy Lavandula angustifolia, Lamiaceae
Flos Tanaceti - Kwiat wrotyczu Tanacetum vulgare, Asteraceae
Folium Melissae - Liść melisy Melisa officinalis, Lamiaceae
Folium Menthae piperitae - Liść mięty pieprzowej Mentla piperita, Lamiaceae
Folium Rosmarini - Liść rozmarynu Rosmarinus officinalis, Lamiaceae
Folium Salviae officinalis - Liść szałwii lekarskiej Salvia officinalis, Lamiaceae
Fructus Anisi - Owoc anyżku Pimpinella anisum, Apiaceae
Fructus Carvi - Owoc kminku Carum carvi, Apiaceae
Fructus Coriandri - Owoc kolendry Coriandrum sativum, Apiaceae
Fructus Foeniculi - Owoc kopru włoskiego Foeniculum vulgare, Apiaceae
Fructus Juniperi - Owoc jałowca Junniperus comunis
Fructus Petroselini - Owoc pietruszki Petroselinum crispum, Apiaceae
Gemmae Pini - Paczki sosny Pinus sylvestris, Pinaceae
Herba Absinthii - Ziele piołunu Artemisia absinthium, Asteraceae
Herba Majoranae - Ziele majeranku Majorana hortensis, Lamiaceae
Herba Millefolii - Ziele krwawnika Achillea millefolium, Asteraceae
Herba Serpylli - Ziele macierzanki Thymus serpyllum, Lamiaceae
Herba Thymi - Ziele tymianku pospolitego Thymus vulgaris, Lamiaceae
Pericarpium aurntii amari - Owoc pomarańczy
Radix Angelicae - Korzeń arcydzięgla Angelica archangelica, Apiaceae
Radix Artenisiae - Korzeń bylicy Asteraceae
Radix Inulae - Korzeń omanu Inula elenium, Asteraceae
Radix Levistici- Korzeń lubczyka Levisticum officinale , Apiaceae
Radix Ononidis - Korzeń wilżyny Ononis spinosa, Fabaceae
Radix Petroselini - Korzeń pietruszki Apiaceae
Radix Pimpinellae - Korzeń biedrzyńca Apiaceae
Radix Valerianae - Korzeń kozłka Waleriana officinalis
Rhizoma Calami - Kłącze tataraku Acorus calamus, Acoraceae
Semen Sinapis albe - Nasienie gorczycy białej Sinapis alba, Brassicaceae
Semen Sinapis nigrae - Nasienie gorczycy czarnej Sinapis nigra, Brassicaceae
Strobili Lupuli - Szyszki chmielu Humulus lupulus, Cannabaceae
VII FITOSTEROLE związki o budowie sterydowej, służą do otrzymywania hormonów steroidowych, obecne w roślinach strączkowych.