SUBSTANCJE AKTYWNE
POCHODZENIA
ROŚLINNEGO

Daria Mazurczak gr. II

Substancja czynna, substancja
aktywna -



substancja wchodząca w skład 

leku

,

która swoim działaniem wywiera wpływ
na organizm chorego.



Substancja czynna (substancje czynne),
w przeciwieństwie do 

substancji pomocniczych

 stanowi tę

część składników leku, która wpływa na
zmianę stanu chorego.

Substancje czynne pochodzenia
roślinnego

Substancje biologicznie aktywne mogą znajdować się w kwiatach, liściach,
kłączach, korzeniach czy owocach, przy czym surowcem farmaceutycznym
czy kosmetycznym jest ta część rośliny, w której występuje największe
nagromadzenie związków biologicznie czynnych. Działanie surowca
zielarskiego zależne jest od współdziałania wszystkich związków w nim
obecnych. Oprócz związków podstawowych, decydujących o własnościach
danej rośliny, znajdują się w nim także inne substancje, bardzo często
wzmacniające ich działanie. Mówimy tu o tak zwanym efekcie synergicznym.

Najogólniej substancje czynne występujące w roślinach można podzielić na
dwie grupy:



       produkty pierwotnej przemiany materii, niezbędne roślinie jako materiał
budulcowy i źródło energii (cukry, kwasy organiczne, tłuszcze, woski,
aminokwasy, białka);



         produkty wtórnej przemiany materii (sterole, saponiny, substancje
gorzkie, żywice, garbniki, alkaloidy, olejki eteryczne).

Surowiec roślinny wykorzystuje się w klasycznych
formach leczniczo-kosmetycznych, to jest
w postaci olejków, ekstraktów, naparów itp.
Szczególną rolę w kosmetyce w ostatnim czasie
zyskują ekstrakty roślinne. Można je pozyskiwać
z całych roślin lub ich części za pomocą ekstrakcji
odpowiednio

dobranym

rozpuszczalnikiem.

Do

najczęściej

używanych

w

kosmetyce

rozpuszczalników stosowanych do pozyskiwania
ekstraktów

kosmetycznych

należą:

alkohol

etylowy, glikol propylenowy, oleje roślinne.

Alkaloidy



Stanowią bardzo liczną grupę substancji organicznych
zawierających w swojej cząsteczce jeden lub więcej
atomów azotu, co nadaje im charakter mniej
lub bardziej zasadowy. W roślinie znajduje się
najczęściej kompleks tych substancji, a tak w ogóle
poznano dotychczas kilkaset alkaloidów! Zaliczamy je
do najskuteczniejszych i najważniejszych roślinnych
substancji czynnych. Cząsteczki alkaloidów, oprócz
wspomnianego już azotu, zawierają zawsze węgiel,
wodór i bardzo często tlen, są z reguły substancjami
stałymi, krystalicznymi (chociaż np. nikotyna jest
płynem), o smaku często gorzkim.



        Alkaloidy mogą wywierać na nasz
organizm bardzo różne działanie,
czasami silne, a nawet gwałtowne
i trujące (np. kurara czy strychnina).
Wykazują przede wszystkim silny wpływ
na tkankę nerwową - jedne działają
pobudzająco, inne hamująco, a jeszcze
inne nawet porażająco.

Fenole



Są to związki o działaniu
bakteriostatycznym i dezynfekującym:
Do związków tych należy:



arbutyna i metyloarbutyna - Występuje jako główny
związek czynny w liściach borówki mącznicy (Folium Uvae
Ursi), liściach borówki brusznicy (Folium Vitis idaeae), liściach
badanu (Bergenia crassifolia),liściach grusz (Pyrus communis),
liściach kaliny (Viburnum opulus), zielu majeranku (Majorana
hortensis), zielu lebiodki (Origanum vulgare). Wykazuje
działanie dezynfekujące na drogi moczowe.



salicyna - Występuje w korze wierzby (Cortex Salicis), korze
kaliny (Cortex Viburni opuli). Wykazuje działanie
przeciwgorączkowe.



populina - Występuje w korze, liściach i pączkach topoli (Cx.,
Fol., Gemma Populis). Wykazuje działanie przeciwgorączkowe.



spirepozyd - Występuje w kwiatac wiązówki (Flos Ulmariae)
i zielu fiołka trójbarwnego (Herba Violae tricoloris) . Wykazuje
działanie przeciwgorączkowe



echinokozyd - Występuje w gatunku Echinacea angustifolia -
jeżówka. Pobudza fogocytozę, stosuje się go w preparatach
pobudzających odporność.



cynaryna - Występuje w karczochach (Cynara scolymus).
Działa żółciopędnie i zmniejsza stężenie lipidów we krwi.

Flawonoidy



W roślinach pełnią funkcję naturalnych
barwników, mają różne barwy. Działają
przeciw tworzeniu się wolnych rodników.



Do związków flawonowych zaliczamy:



rutyna= rutozyd - Występuje w rucie (Ruta graveolens), zielu fiołka
trójbarwnego (Viola tricolor), kwiecie bzu czarnego (Sambucus nigra).
Rutyna uszczelnia i wzmacnia ściany naczyń krwionośnych, zapobiega
krwawieniom, wybroczynom, pomocna w leczeniu miażdżycy.



witeksyna - Występująca w preparatach z głogu (Crataegi). Poprawia
przepływ krwi w naczyniach wieńcowych i obniżają ciśnienie.



biflawonoidy - Występują np. w miłorzębie japońskim (Gingo biloba).
Działają antyagregacyjnie na płytki krwi.



pinocembryna - Występuje w limbie - Pinus Cembra. Działa
przeciwgrzybiczno



flawolignany - Występują w ostropeście plamistym {Fructus Silybi
mariani. Działają ochronnie na wątrobę.



flawonoidy w koszyczku rumianku działają przeciwalergicznie



flawonoidy w lukrecji - Rx. Glycyrrhizae działają przeciwwrzodowo



flawonoidy w kwiatostanie kocanek (Inf. Helichrisi) i zielu dziurawca
(Herba Hyperyci( działają rozkurczowa na mięśnie gładkie naczyń
krwionośnych i przewodów żółciowych



flawonoidy ziela skrzypu (Herba Equiseti), liścia brzozy (Folium
Betulae), ziela nawłoci (Herba Solidaginis) działają diuretycznie
(moczopędnie)



flawonoidy Koszyczka rumianku (Anthodium Chamomillae),
kwiatostanu lipy (Inf. Tiliae) działają przeciwzapalnie

Gorycze



Są to nietrujące, bezazotowe substancje o różnym
skłądzie chemicznym, charakteryzujące się gorzkim
smakiem. Poprzez pobudzanie wydzielania soku
żołądkowego wzmagają czynności trawienne,
wzmagają czynności trawienne, wykazują też słabe
działanie antyseptyczne i przeciwrobacze.
Goryczami są niektóre alkaloidy (np. strycnina i
chinina), glikozydy (np. gencjana), a ich związki
stwierdzono m.in. w liściach bobrka trójlistnego,
zielu krwawnika, dziurawca, mniszka, piołunu,
tysiącznika, melisy lekarskiej, tymianku, estragonu
i szałwi.

Antocjany



Są to związki spokrewnione
z flawonoidami będące barwnikami
(czerwony, niebieski, filoletowy) kwiatów,
owoców i liści. Szczególnie wyraźnie
zaznacza się ich działanie poprawiające
mikorokrążenie w naczyniach
włosowatych tęczówki oka. Mają dodatni
wpływ na ostrość widzenia. Stosowane w
preparatach do leczenia oczu.



kwiat bławatka  - Flos Cyani,



kwiat malwy czarnej - Flos Malvae
arboreae,



owoc borówki czernicy - Fructus Myrtylli,



owoc bzu czarnego - Fructus Sambuci.

Bogate w antocjany są:

Garbniki



Garbnikami nazywamy związki organiczne o charakterze wielofenoli,
występujące w roślinach, nie stanowiące jednak jednolitej grupy
chemicznej. Ze względu na budowę dzielimy je na dwie podgrupy:
związki hydrolizujące (np. tanoidy i depsydy) oraz związki
skondensowane, nie hydrolizujące (np. kateiny, pochodne kwasu
elagowego). Ich cząsteczki zbudowane są z części cukrowej
i aglikonu (kwas galusowy lub jego pochodne). Wszystkie garbniki
bez względu na strukturę chemiczną, mają cierpki smak, właściwości
ściągające oraz zdolność tworzenia z białkiem skóry (tzw.
kolagenem) nieodwracalnych połączeń nierozpuszczalnych i nie
podlegających gniciu. Dlatego przyjęte doustnie działają ściągająco
na błony śluzowe, hamują ich przepuszczalność, zapobiegając
np. mikrokrwawieniem z włoskowatych naczyń krwionośnych (przede
wszystkim w przewodzie pokarmowym), unieczynniają też bakterie
i wytwarzane przez nie toksyny. Ponieważ dają trudno rozpuszczalne
osady z metalami ciężkimi i alkaloidami, mogą być używane jako
odtrutka przeciwko tym substancjom



Garbiki występują w wielu roślinach,
ale najwięcej jest ich w korze dębu (Cortex
Auercus), owocach borówki czernicy i borówki
brusznicy, rdeście wężowniku, dębiankach
(Gallae), orzechu włoskim, tymianku, korze
wierzby, liściach szałwi (Folium Salviae),
herbacie (Folium Theae). Nadużywanie roślin
bogatych w garbiki (np. częste picie herbaty)
nie jest korzystne, bowiem utrudnia
wchłanianie w przewodzie pokarmowym m.in.
witamin oraz makro- i mikroelementów

Olejki eteryczne



Olejki są płynnymi mieszaninami liczącymi nawet do stu
kilkudziesięciu związków. (Oprócz węglowodanów znajdujemy w nich
związki tlenowe - alkohole, aldehydy, ketony, kwasy, estry, rodanki,
nitryle, fenole, laktony, siarczki).
        Są to ciecze lotne nie rozpuszczające się w wodzie,
o intensywnym zapachu, najczęściej bezbarwne, żółtawe, zielonkawe
lub niebieskawe. Z czasem żółkną lub brunatnieją, stają się gęste
i żywicowate.
        Olejki eteryczne występują w wielu roślinach, u których
spotykane są jako wydzieliny w specjalnych komórkach
i zbiorniczkach. Ich zastosowanie lecznicze jest dość różnorodne.
        Oto przykłady działania terapeutycznego najpopularniejszych
olejków:



żółciopędnie działają np. olejki miętowy i tymiankowy;



moczopędnie - pietruszkowy i jałowcowy;



wykrztuśnie - sosnowy, eukaliptusowy, szałwiowy, miętowy;



uspokajająco - walerianowy, tatarakowy, z melisy;



przeciwbakteryjnie - miętowy, sosnowy, anyżowy, majerankowy.
 

Glikozydy



Glikozydy wytwarzane są w procesie fotosyntezy,
głównie w liściach, a powstają pod wpływem
specyficznych enzymów, tzw. glikozydaz. Gromadzą
się najczęściej w tkankach spichrzowych korzeni
lub kłączy, w korze, nasionach i owocach. Są ciałami
stałymi, krystalicznymi, w większości
rozpuszczalnymi w wodzie, czasami nawet barwnymi
(np. glikozydy flawonoidowe są żółte, a antocyjanowe
- czerwone, fioletowe lub niebieskie). Nie należą do
związków trwałych i pod wpływem specyficznych
enzymów występujących w komórkach roślinnychi
w naszym przewodzie pokarmowym następuje ich
rozpad (tzw. hydroliza enzymatyczna) na części
składowe. Rozpad równie łatwo zachodzi pod
wpływem kwasów, a nawet środków utleniających.

Glikozydy nasercowe

        Z medycznego punktu widzenia największe znaczenie
mają glikozydy nasercowe (zwane niekiedy też
kardenolidowymi, naparstnicowymi, digitaloidowymi,
sterydami), które przyczyniają się do wzmocnienia mięśnia
sercoweg, a zawiera je na przykład naparstnica.
Związki te zwiększają siłę skurczu mięśnia sercowego, jego
napięcie, zwalniając przy tym jego czynność. Glikozydy
występujące w naparstnicy purpurowej i wełnistej (Folium
Digitalis) mają właściwości kumulowania się, są silne
i niebezpieczne i nie powinny być stosowane
w samoleczeniu.
Glikozydy występują również w:



zielu konwalii (Herba Corwallariae)



zielu miłka wiosennego (Herba Adonidis vernalis)



zielu serdecznika (Herba Leonuri)



liściach aleandru (Folium Neri)

Kumaryny



piranokumaryny - Występują w owocu keli, owocu aminku
egipskiego (Fructus Ammi visnagae). Rozszerzają naczynia
wieńcowe i nerkowe dzięki czemu stosowane są w dychawicy
oskrzelowej, dusznicy bolesnej, kamicy moczowej



furanokumaryny - Występują w owoc aminka większego
(Fructus Ammi majoris). Mają właściwości uczulające na
światło przez co stosuje się je w chorobach skóry, bielactwie,
łuszczycy



kumaryny - Zmniejszają krzepliwośc krwi i działają
rozmiękczająco na skórę (ziele nostrzyka - Herba Meliloti) -
do stosowania zewnętrznego plastry.



kumaryny kory jesionu (Cx. Fraxini) działają moczopędnie
i przeciw reumatycznie

Saponiny



Związki, których cechą charakterystyczną ich jest pienienie
się i hemoliza czerwonych krwinek



saponiny triterpenowe drażnią błony śluzowe narządów
wewnętrznych wywołując określone skutki. Drażniąc błonę
śluzową żołądka działają wykrztuśnie (korzeń pierwiosnka
( Rx. Primulae), korzeń mydlnicy ( Rx. Saponariae), korzeń
senegie (Rx. Senegae), liść bluszczu ( Folium Herniariae)



saponina kasztanowca - escyna (Sem.Hipocastani) zmniejsza
krwawienia, wybroczyny z naczyń krwionośnych,
przeciwdziała obrzękom, zastoinom żylnym



saponiny nagietka (Flos Calendulae) działają przeciwzapalnie



saponiny korzenia lukrecji (Rx. Glycyrrhizae) działają silnie
przeciwzapalnie w chorobie wrzodowej



panaksozydy - saponiny żeń-szenia (Panax Ginseng)
i saponiny Aralii mandżurskiej (Elenterococcus senticosus)
wykazują działanie psychopobudzające

Literatura:



Andrzej Skarżyński – „Zioła czynią cuda”



http://www.eioba.pl/a71712/sk_ad_i_w_a_
ciwo_ci_zi