Do niedawna eksperci żywieniowi zajmowali się głównie podstawowymi dla naszego zdrowia substancjami odżywczymi, takimi jak węglowodany, białka, witaminy i minerały. Ostatnio zwrócono uwagę, że rośliny zawierają także czynne substancje, których rola i znaczenie są znacznie większe niż dotychczas sądzono. Już bardzo niewielkie ilości tych biologicznie czynnych substancji mogą chronić nasze zdrowie, co sprawia, że można je nazwać naturalnymi lekami. To właśnie tym substancjom zawdzięczają niektóre warzywa swoją leczniczą moc. Obecnie coraz częściej rezygnuje się z naturalnych składników pochodzenia zwierzęcego, zastępując je właśnie surowcami roślinnymi.
Substancje biologicznie aktywne mogą znajdować się w kwiatach, liściach, kłączach, korzeniach czy owocach, przy czym surowcem farmaceutycznym czy kosmetycznym jest ta część rośliny, w której występuje największe nagromadzenie związków biologicznie czynnych Działanie surowca zielarskiego zależne jest od współdziałania wszystkich związków w nim obecnych. Oprócz związków podstawowych, decydujących o własnościach danej rośliny, znajdują się w nim także inne substancje, bardzo często wzmacniające ich działanie. Mówimy tu o tak zwanym efekcie synergicznym.

Najogólniej substancje czynne występujące w roślinach można podzielić na dwie grupy: * produkty pierwotnej przemiany materii, niezbędne roślinie jako materiał budulcowy i źródło energii (cukry, kwasy organiczne, tłuszcze, woski, aminokwasy, białka);
* produkty wtórnej przemiany materii (sterole, saponiny, substancje gorzkie, żywice, garbniki, alkaloidy, olejki eteryczne).

Surowiec roślinny wykorzystuje się w klasycznych formach leczniczo-kosmetycznych, to jest w postaci olejków, ekstraktów, naparów itp. Szczególną rolę w kosmetyce w ostatnim czasie zyskują ekstrakty roślinne. Można je pozyskiwać z całych roślin lub ich części za pomocą ekstrakcji odpowiednio dobranym rozpuszczalnikiem.
Do najczęściej używanych w kosmetyce rozpuszczalników stosowanych do pozyskiwania ekstraktów kosmetycznych należą: alkohol etylowy, glikol propylenowy, oleje roślinne.

Opóźnianie efektów starzenia Celem stosowania ekstraktów jest podwyższenie wartości funkcjonalnej kosmetyku. Składają się one bowiem z mieszanin różnych substancji, które ze względu na szerokie spektrum działania mogą znaleźć zastosowanie w wielu dziedzinach kosmetyki.
Opóźniają procesy starzenia skóry, nawilżają, ściągają i napinają skórę, pochłaniają promieniowanie UV, wybielają i likwidują przebarwienia, łagodzą podrażnienia, stymulują krążenie w naczyniach krwionośnych.
Również często stosowane są one w preparatach do pielęgnacji włosów. Preparaty zawierające ekstrakty roślinne dobiera się w zależności od rodzaju cery czy włosów oraz pożądanego efektu kosmetycznego jaki chce się osiągnąć.

Ekstrakty roślinne można również podzielić ze względu na główne składniki w nich zawarte. Najczęściej wyróżniamy tu: * flawonoidy (przeciwzapalne, stymulujące naczynia kapilarne),
* śluzy (ochronne),
* garbniki lub kwas krzemowy(przeciwłojotokowe),
* saponiny (emulgujące i czyszczące),
* barwniki (do barwienia włosów i rzęs),
* związki o działaniu promieniochronnym.

Bardzo szeroko stosowaną w kosmetyce grupę ekstraktów roślinnych stanowią układy o działaniu ściągającym i wzmacniającym skórę. Dzięki obecności garbników, które reagują z białkami zewnętrznych warstw naskórka, zmniejszają one wrażliwość oraz skłonność tkanek do zapaleń, dzięki czemu zwiększa się odporność mechaniczna skóry i śluzówki.
Ekstrakty roślinne zawierające garbniki wykazują także działanie antymikrobowe oraz zmniejszają wydzielanie potu. Do grupy roślin zawierających znaczne ilości tych związków zaliczamy: korę i liście oczaru, korę dębu, liście rozmarynu, szałwii, orzecha włoskiego, skrzypu. Ze względu na swoje działanie wykorzystywane są one w środkach przeciwsłonecznych i preparatach posłonecznych, w specyfikach przeciwtrądzikowych, preparatach dezodoryzujących, kosmetykach do pielęgnacji stóp.

Uszczelniają, hamują, chronią przed promieniami Kolejną istotną grupę powszechnie stosowanych ekstraktów kosmetycznych stanowią preparaty roślinne uszczelniające naczynia, zapobiegające łamliwości kapilar, i pobudzające przepływ krwi. Podstawowymi składnikami ekstraktów roślinnych posiadających te własności są flawonoidy, wśród których najważniejsza substancją czynną jest rutyna.
Głównymi przedstawicielami tej grupy są: kasztanowiec, miłorząb, gryka, kwiaty i liście głogu, liście brzozy, kwiaty czarnego bzu. Bardzo ważną grupę ekstraktów, którą stosujemy zarówno do pielęgnacji skóry jak i włosów o tendencji do przetłuszczania się stanowią ekstrakty roślinne hamujące łojotok, do których zaliczamy zawierające siarkę ekstrakty z rukwii i nasturcji. Przeciw łupieżowi i nadmiernemu wydzielaniu łoju często wykorzystywane są ekstrakty z pokrzywy zawierające kwas krzemowy, acetylocholinę i chlorofil.
Do ekstraktów roślinnych, które nie tylko mogą pełnić funkcję filtrów słonecznych, ale jednocześnie korzystnie działają na skórę możemy zaliczyć między innymi takie jak aloes, dziurawiec rumianek, czy ratanię.

Substancje biologicznie czynne to tzw. drugorzędne substancje roślinne, substancje balastowe oraz związki występujące w sfermentowanych artykułach żywnościowych
(np. kwas mlekowy w jogurcie).

Drugorzędne substancje roślinne - leki natury Rolą współczesnego kosmetyku jest nie tylko upiększanie, ale również wzmacnianie skóry i hamowanie procesów jej starzenia. Przeżywające renesans ziołolecznictwo zwróciło uwagę na rośliny, jako bogate źródło związków chemicznych, które mogą odgrywać istotną rolę w prawidłowym funkcjonowaniu naszej skóry i włosów.

Do głównych drugorzędnych substancji roślinnych należą:

Karotenoidy - są to barwniki rozpuszczalne w tłuszczach, występujące przede wszystkim w owocach i warzywach o intensywnym zabarwieniu: w brokułach, pomidorach, brukselce, grochu, marchwi, brzoskwiniach, morelach, melonach. Udowodniono, że karotenoidy unieszkodliwiając ciała rakotwórcze, chronią przed rakiem we wczesnych fazach. Wzmacniają również system odpornościowy.
Dzieli się je na zwierające tlen oraz beztlenowe.

Glukozynolany - występują głównie w warzywach kapustnych oraz w chrzanie i gorczycy. Biologiczną aktywność wykazują nie same glukozynolany, lecz produkty ich rozkładu powstające podczas rozdrabniania warzyw.
Badania wykazały, że substancje te chronią przed rakiem. Dlatego miłośnicy kapusty rzadziej chorują na raka jelita grubego niż ludzie unikający tego warzywa. Działają również jako naturalne antybiotyki: zapobiegają infekcjom hamując rozwój wirusów.

Azuleny - terpenowe węglowodory dwupierścieniowe, wchodzące w skład roślinnych olejków lotnych. W naturze mają barwę fiołkową, błękitną lub zieloną . Sztandarowymi przykładami azulenów są: chamazulen i gwajazulen, które neutralizują stany zapalne i uczulenia poprzez hamowanie działania histaminy, odpowiedzialnej za odpowiedź immunologiczną. W kosmetologii azuleny stosuje się w preparatach działających miejscowo na oparzenia słoneczne, świąd, pokrzywkę, stany ropne i trudno gojące się rany oraz przy leczeniu zakażeń powodowanych przez gronkowce i paciorkowce.
Azuleny są składnikami kosmeceutyków przeznaczonych do pielęgnacji skór wrażliwych i skłonnych do alergii

Fitohormony - to hormony roślinne wpływające na przemiany metaboliczne i regulujące wzrost. Fitohormony są składnikiem aktywnym kosmeceutyków przeciwstarzeniowych, ponieważ hamują działanie kolagenozy - enzymu niszczącego włókna kolagenowe oraz stymulują produkcję kolagenu, elastyny i kwasu hialuronowego.
Ponadto działają antyoksydacyjnie, hamują negatywny wpływ estrogenów na komórki tłuszczowe i ściany naczyń krwionośnych oraz poprzez swoją aktywność pośrednio chronią skórę przed promieniowaniem UV. Hormony roślinne są wykorzystywane w leczeniu łuszczycy i egzemy, bo hamują nadmierne podziały komórkowe i zapobiegają uszkodzeniom cementu międzykomórkowego

Garbniki - bezazotowe związki organiczne pochodzenia roślinnego. Rozpuszczają się w wodzie i alkoholu oraz mają gorzki, cierpki smak. W roślinach są magazynowane w tkance miękiszowej i pełnią funkcję ochronną przed infekcjami oraz barwią tkanki
Garbniki są składnikiem kosmeceutyków do pielęgnacji skór tłustych, trądzikowych i łojotokowych, ponieważ detoksykują skórę poprzez tworzenie nierozpuszczalnych kompleksów z solami metali ciężkich, regulują także pracę gruczołów łojowych oraz ściągają pory. Ponadto uszczelniają i wzmacniają ściany naczyń krwionośnych oraz działają łagodząco i przeciwzapalnie poprzez hamowanie działania histaminy

Innymi związkami biologicznie aktywnymi, które odnajdziemy w kosmeceutykach, są glikozydy, czyli pierścieniowe pochodne monosacharydów, magazynowane w liściach, korze, owocach, nasionach i organach podziemnych roślin

Mają ogromne znaczenie w pielęgnacji skór tłustych i trądzikowych, ponieważ regulują pracę gruczołów łojowych oraz przyspieszają gojenie ran.
Ponadto glikozydy sprawdzają się w kosmeceutykach dla cer wrażliwych lub skór zniszczonych nadmierną ekspozycją na promieniowanie UV

Polifenole i Flawonoidy są przeciwutleniaczami. Czerwone wino dostarcz polifenoli podobnie jak sok z czerwonych winogron i zielona herbata. Flawonoidy znajdują się obok witaminy C w świeżych pokarmach, tj. owoce cytrusowe. Przeciwutleniacze te wzmacniają ścianki naczyń krwionośnych i mogą być pomocne w przypadku obfitych krwawień miesiączkowych lub krwotoków.
Funkcje: * zmniejszają podatność na powstawanie siniaków
* chronią naczynia krwionośne
* chronią przed wylewami
* zmniejszają krwawienie miesięczne
* działają przeciwwirusowo
* wykazują działanie przeciwzapalne
* mają właściwości przeciwalergiczne
* pomagają leczyć przeziębienia
* działają jako naturalne przeciwutleniacze
* działają przeciwzapalnie
* wzmacniają odporność
* aktywność estrogenna
* profilaktyka chorób nowotworowych
* dermatologiczne
* zapobiegają wypadaniu włosów

Hydroksykwasy to związki organiczne, zawierające dwie grupy funkcyjne: hydroksylową i karboksylową. Ze względu na specyficzną budowę mogą reagować jak kwasy karboksylowe lub jak alkohole, a produktami tych reakcji odpowiednio są sole lub estry. Szerokie zastosowanie w kosmetologii i dermatologii mają zarówno alfa-hydroksykwasy (AHA), jak i beta-hydroksykwasy (BHA) . Hydroksykwasy są składnikiem aktywnym kosmeceutyków leczących trądzik i blizny potrądzikowe, ponieważ rozluźniają połączenia międzykomórkowe, złuszczają warstwę rogową, odblokowują ujścia gruczołów łojowych i regulują wydzielanie sebum. Ponadto pielęgnują cerę dojrzałą i zniszczoną nadmiernym promieniowaniem UV - niwelują plamy pigmentacyjne, rozjaśniają i wybielają przebarwienia oraz stymulują syntezę kolagenu i elastyny

Oleje roślinne to związki organiczne pochodzenia roślinnego, będące mieszaniną estrów gliceryny i kwasów tłuszczowych (głównie nienasyconych). Nadają kosmetykom strukturę emulsji i ułatwiają ich aplikację. Oleje roślinne działają regenerująco i łagodząco na skórę, a dzięki dużej zawartości NNKT (niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe) biorą udział w odnowie procesów fizjologicznych skóry. Ponadto leczą niektóre schorzenia skórne (np. trądzik lub egzema), dzięki czemu są bardzo ważnymi składnikami wielu kosmeceutyków

W składzie wielu kosmeceutyków znajdują się olejki eteryczne, czyli lotne i wonne substancje lipofilowe o skomplikowanej budowie chemicznej. Ogromny wpływ na jakość użytych do produkcji kosmeceutyków olejków eterycznych mają miejsce i sposób hodowli rośliny, czas zbioru oraz sposób ekstrakcji. W zależności od rodzaju i części rośliny pozyskuje się różne olejki eteryczne, wykorzystywane w kosmetykach do masażu i aromaterapii. Przykładowo: olejek rumiankowy pielęgnuje skórę wrażliwą i naczyniową, leczy egzemy, świąd, alergie, łagodzi podrażnienia oraz łagodzi ból.
Natomiast olejek z drzewa herbacianego jest stosowany w kosmeceutykach o działaniu antyseptycznym i bakteriobójczym, tj. w tonikach i żelach przeciwtrądzikowych oraz kosmetykach do pielęgnacji cery tłustej .

Sacharydy (cukry) - to związki organiczne wielofunkcyjne, mające grupy funkcyjne aldehydowe lub ketonowe oraz grupy hydroksylowe. W roślinach cukry powstają w procesie fotosyntezy jako produkt pełniący funkcje energetyczne. Organizm ludzki ma ogromne zapotrzebowanie na węglowodany, jednak w przeciwieństwie do roślin nie potrafi sam ich syntetyzować. Dlatego ludzie pozyskują cukry roślinne z pożywieniem. Również w kosmetologii sacharydy pełnią funkcję odżywczą dla skóry, włosów i paznokci. Ponadto są doskonałym składnikiem nawilżającym i filmogennym, tj. tworzącym na powierzchni skóry warstwę ochronną, która zapobiega działaniu negatywnych czynników zewnętrznych. Sacharydy są składnikiem kosmeceutyków do pielęgnacji każdego typu cery na dzień

Śluzy - to mieszaniny polisacharydów. W roślinach występują jako materiał zapasowy lub zatrzymują i wiążą wodę. Pozyskuje się je z korzeni, bulw, nasion i kwiatów
Śluzy są składnikiem aktywnym kosmeceutyków do pielęgnacji skór naczyniowych, wrażliwych i skłonnych do alergii. W kontakcie ze skórą tworzą na niej film ochronny, który łagodzi podrażnienia i świąd, wygładza skórę oraz nawilża poprzez zatrzymanie wody w naskórku

Bardzo istotnym składnikiem kosmeceutyków są witaminy, czyli związki organiczne o różnorodnej i skomplikowanej budowie, pełniące funkcję biokatalizatorów kontrolujących różne procesy życiowe organizmów żywych. W preparatach do pielęgnacji cery najczęściej wykorzystywane są witaminy: A, C, E, H i K, ponieważ każda z nich ma właściwości bezpośrednio oddziałujące na skórę. Witamina A działa przeciwstarzeniowo oraz przeciwtrądzikowo, ponieważ przyspiesza odnowę komórkową i złuszczanie naskórka, wzmaga syntezę kolagenu oraz wzmacnia naczynia krwionośne.
Witamina C jest doskonałym antyoksydantem, przyspiesza gojenie ran, reguluje rogowacenie mieszkowe oraz działa wybielająco na przebarwienia skórne. Witamina E zmniejsza wrażliwość skóry na promieniowanie UV, neutralizuje wolne rodniki i hamuje procesy starzenia się komórek. Ponadto reguluje gospodarkę wodną naskórka, reguluje pracę gruczołów łojowych oraz wspomaga mikrocyrkulację w naczyniach włosowatych. Witamina H działa przeciwłojotokowo poprzez regulację procesów rogowacenia skóry i pracę gruczołów łojowych. Witamina K bierze udział w procesach krzepnięcia krwi, redukuje teleangiektazję i sińce pod oczami oraz przyspiesza gojenie ran po oparzeniach słonecznych .