KRYMINOLOGIA wg Hołysta - nauka o przestępstwie i przemocy, o objawach i przyczynach przestępczości i innych związanych z nią zjawiskach patologii społecznej oraz o ich zapobieganiu, a także o zapobieganiu systemu sprawiedliwości karnej.

Inne pojęcie KRYMINOLOGII - nauka społeczna zajmująca się badaniem i gromadzeniem całościowej wiedzy na temat przestępstwa - jako pewnej szczególnej formy zachowania dewiacyjnego; przestępczości - jako pewnego zjawiska społecznego; a także osoby sprawcy przestępstwa jak również ofiary przestępstwa, a także instytucji i mechanizmów kontrolnych, jakie tworzą społeczeństwa w celu zapobiegania i zwalczania przestępczości.

Działy zajmujące się kryminologią:

- fenomenologia - obszar, zakres, objawy przestępczości, sposób popełniania

- etiologia kryminalna - badanie przyczyn przestępczości, badanie osobowości przestępcy

- wiktymologia - badanie ofiar przestępstw

DZIAŁY KRYMINOLOGII:

1) Symptomatologia kryminalna - dział zajmujący się formami objawowymi przestępczości. Należą do nich: dynamika i struktura przestępczości, geografia kryminalna, sposoby popełniania przestępstw, niektóre elementy organizacji świata przestępczego np. sposoby porozumiewania się sprawców, używanie pseudonimów.

2) Etiologia kryminalna - koncentruje uwagę na badaniach czynników przyczynowych przestępstwa. Analiza przyczyn obejmuje również badania osobowości przestępcy i ma na celu wyciągnięcie wniosków odnośnie indywidualnych czynników determinujących zachowanie przestępne konkretnego sprawcy.

3) Profilaktyka kryminologiczna - obejmuje różnorodne zagadnienia dotyczące systemu wychowania i oświaty, treści kultury, funkcjonowania środków upowszechniania informacji, skuteczności polityki karnej, samoobrony obywateli, itp.

4) Funkcjonowanie systemu sprawiedliwości karnej - została uwzględniona w nowej definicji kryminologii. Kontrola przestępczości zapewnie sprawiedliwość. Jednym z ważnych elementów tej kontroli jest polityka karna. Wokół tej polityki toczą się liczne dyskusje dotyczące rodzajów sankcji karnych, ich skuteczności, itp.

Nurty/ szkoły kryminologiczne:

1) kryminologia klasyczna: dominowała w XVIII i na początku XIX wieku; stosuje w zależności od ukierunkowania metodologię nauk przyrodniczych lub humanistycznych, silnie eksponuje potrzebę wartościowania zjawisk społecznych, zakłada istnienie wolnej woli, ale i pewną sterowalność jednostki oraz konsensualną wizję społeczeństwa

2) kryminologia pozytywistyczna: dominowała w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku; posługuje się metodologią naturalistyczna, zakłada deterministyczne uwarunkowanie ludzkiego zachowania oraz konsensualną wizję społeczeństwa

3) kryminologia antynaturalistyczna: pojawiła się w latach 60-tych XX wieku; opowiada się za metodologią nauk humanistycznych, zakłada konieczność odwoływania się do ocen i wartości, przyjmuje indeterministyczną wizję jednostki i konfliktową teorię społeczeństwa

4) kryminologia neoklasyczna: czasowo jest rówieśniczką nurtu antynaturalistycznego; powtarza założenia nurtu klasycznego

STATYSTYKI KRYMINALNE

Wg. Hołysta - informacje, które w celu scharakteryzowania przebiegów i wyników postępowań przygotowawczych, jurysdykcyjnych i wykonawczych oraz określonego w tych postępowaniach zbioru czynów przestępnych, sprawców przestępstw i zastosowanych wobec nich sankcji.

Wg. Błachut - zespoły danych, zbierane, opracowywane i publikowane przez organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości. Istnieją 4 rodzaje statystyk kryminalnych: policyjna, sądowa, penitencjarna i prokuratorska.

POLICYJNA

Dane statystyki policyjnej publikowane są w Rocznym Biuletynie Statystycznym, wydawanym przez Biuro Informatyki Komendy Głównej Policji. Dostarczają one informacji o postępowaniach przygotowawczych, przestępstwach i osobach podejrzanych o dokonanie przestępstwa. Statystyka policyjna operuje zatem trzema jednostkami obliczeniowymi, którymi są:

1) postępowanie przygotowawcze

2) przestępstwo stwierdzone

3) podejrzany

Ad. 1)

Pierwszym zarejestrowanym przez statystykę sygnałem o popełnieniu przestępstwa jest decyzja o wszczęciu postępowania przygotowawczego (dochodzenia lub śledztwa) w związku ze zdarzeniem, co do którego zachodzi podejrzenie, że jest przestępstwem. Tą decyzje podejmuje policja lub prokuratura na podstawie:

- zgłoszenia obywatela o przestępstwie,

- zawiadomieniu o jego popełnieniu przez instytucje lub organy kontroli,

- ujęcia sprawcy na gorącym uczynku,

- ujawnienia faktu przestępstwa w toku prowadzenia postępowania przygotowawczego

- w wyniku działań operacyjnych policji

Zakończenie postępowania przygotowawczego - zawieszenia postępowania, zakończenie postępowania i wniesienie aktu oskarżenia do sądu; umorzenie postępowania, przekazanie do organów prokuratorskich innych państwa, przekazanie akt postępowania do właściwych organów.

Ad. 2)

Przestępstwo stwierdzone - zdarzenie, którego charakter przestępny (posiadanie znamion czynu zabronionego) został - wg oceny organu prowadzącego postępowanie - potwierdzony „wynikami postępowania”

Przestępstwo wykryte - takie przestępstwo stwierdzone, którego popełnienie zarzucono co najmniej jednej osobie i przyjęto w zakończonym postępowaniu przygotowawczym, że popełniła ona przestępstwo.

Ad. 3)

Podejrzany - osoba, której przedstawiono zarzut popełnienia przestępstwa lub którą przesłuchano w charakterze podejrzanego.

Osoby te są ustalane w wyniku wskazania ich przy zameldowaniu, dobrowolnego zgłoszenia się, zatrzymania, w wyniku prowadzonego postępowania oraz na podstawie materiałów własnych i działań operacyjnych policji.

Oskarżony - osoba, wobec której wnioskowano do prokuratury o sporządzenie lub zatwierdzenie aktu oskarżenia, bądź przeciwko której są z urzędu wszczął postępowanie karne.

SĄDOWA

Opracowywana jest w wydziale Sprawozdawczości i Statystyki Departamentu Organizacji i Informatyki Ministerstwa Sprawiedliwości. Publikowana w 3 częściach:

1- dane o pracy jednostek organizacyjnych sądownictwa, czyli o liczbie wpływających i załatwianych spraw wg rodzajów przestępstw, instancji sądowych, o rodzaju załatwień, o orzecznictwie, o wykonywaniu orzeczeń

2 - dane dotyczące niektórych spraw rodzinnych

3 - dane o prawomocnych osądzeniach osób dorosłych

Jednostki obliczeniowe:

1) sprawa

2) osądzenie osoby

3) skazanie osoby

Ad. 1)

W zależności od tego przez kogo jest prowadzona lub kogo dotyczy może być:

- sprawa karna

- sprawa nieletnich

- sprawa w kolegiach ds. wykroczeń

Ad. 2)

Osądzenie - może mieć postać skazania, warunkowego umorzenia, umorzenia lub uniewinnienia i odstąpienia od wymiaru kary.

Ad. 3)

Skazanie osoby - orzeczenie o skazaniu zapadłe w stosunku do jednej osoby w danym roku.

Statystyka sądowa zawiera szeroki zakres danych o tej grupie sprawców przestępstw, którzy zostali osądzeni i skazaniu prawomocnym wyrokiem.

Współczynnik skazań - liczba skazań w danym roku przypadająca na 10 tys. ludności podlegającej odpowiedzialności karnej, czyli od 17 roku życia. Obliczany podobnie jak współczynnik przestępczości.

PENITENCJARNA

Opracowywana jest w Wydziale Ewidencji i Zatrudnienia Centralnego Zarządu Służby Więziennej, a dane zamieszczane są w I części Statystyki Sądowej.

Dostarcza ona informacji o osobach umieszczonych w jednostkach penitencjarnych oraz o funkcjonowaniu tych jednostek.

Populacja więzienna - osoby osadzone w aresztach śledczych oraz zakładach karnych. Składają się na nią osoby tymczasowo aresztowane (podejrzani lub oskarżeniu, wobec których zastosowano środek zapobiegawczy w postaci tymczasowego aresztowania), skazane (prawomocnym wyrokiem sądu na karę pozbawienia wolności, karę aresztu wojskowego lub aresztu) i ukarane (prawomocnym orzeczeniem kolegium do spraw wykroczeń na zasadniczą lub zastępczą karę aresztu).

Jednostki obliczeniowe:

1) Osoba tymczasowo aresztowana

2) Osoba skazana

3) Osoba ukarana

Współczynnik priozonizacji - liczba osób pozbawionych wolności w danym roku w przeliczeniu na 10 tys. dorosłych, tzn. osób powyżej 17 roku życia.

PROKURATORSKA

Prokuratury wojewódzkie i rejonowe mają obowiązek składać sprawozdania z działalności prokuratury z zakresu ewidencji spraw i z czynności procesowych prokuratora.

WIKTYMOLOGIA

Nauka zajmująca się rolą ofiary w genezie przestępstwa.

Ofiara - osoba, która w wyniku jakiegoś zdarzenia doznała krzywd i szkód, czyli została pokrzywdzona

Wiktymizacja - pokrzywdzenie

Wiktymizacja kryminalna - pokrzywdzenie będące skutkiem przestępstwa

Wiktymizacja pierwotna - krzywdy i szkody będące bezpośrednim skutkiem popełnionego przestępstwa. Może być:

a) bezpośrednia - dot. ofiary przestępstwa

b) pośrednia - dot. rodziny, osób bliskich, osób pozostających na jej utrzymaniu (oraz osób, które doznały krzywdy w sytuacji zagrożenia lub jej zapobiegnięcia)

Wiktymizacja wtórna - jednostka oprócz pokrzywdzenia przez sprawcę przestępstwa może doznać powtórnych szkód i krzywd w wyniku reakcji społecznej . np.

- najbliższego otoczenia - w miejscu zamieszkania, pracy, nauki, gdyż ciekawość, oburzenie, potępienie środowiska może spowodować w stosunku do ofiary efekt stygmatyzujący i utrudni jej powrót do stanu sprzed popełnienia przestępstwa

Podobny efekt może być wywołany przed media poprzez przekazywanie informacji o zdarzeniu czy toczącym się procesie.

OFIARA - ofiara przestępstwa może być tylko konkretna osoba, która wskutek popełnionego przestępstwa (ujawnionego bądź nieujawnionego) poniosła szkodę (materialną bądź niematerialną)

Art. 49 k.p.k. - polski system używa pojęcia - pokrzywdzonego przestępstwem

Wiktymność - podatność i predyspozycje do stawania się ofiarą

Różni ludzie w różnym stopniu, ze względu na różne okoliczności predysponowani są do tego, aby stawać się ofiarami różnych przestępstw.

„Ogólne” typy ofiar (wg H. von Hentiga) najbardziej narażone na pokrzywdzenie przestępstwem:

- ludzie młodzi

- kobiety

- ludzie starsi

- niedorozwinięci psychicznie lub wykazujący zaburzenia psychiczne

- imigranci i mniejszości

- osoby ociężałe umysłowo

Typy „psychologiczne” ofiary:

- depresyjne

- żądne zysku i zachłanne

- lubieżne i rozpustne

- terroryzujące otoczenie

- samotne

- uwikłane w szczególnie trudne sytuacje

„Urodzona ofiara” - jednostki, które jak gdyby przyciągają przestępców z powodu ich stałej predyspozycji do roli ofiary (stają się ofiarami recydywistami, wielokrotnie pokrzywdzonymi przestępstwami)

Proces wiktymizacji - proces stawania się ofiarą.

Koncepcja odpowiedzialności funkcjonalnej (S. Shcaefer) - rozłożenie odpowiedzialności między sprawcą i ofiarą, w zależności od roli, jaką odegrali w przestępstwie.

* 2 czynniki, które w istotnym stopniu przyczyniają się do tego, że dochodzi do przestępstwa:

1) Predestynacja

- szczególna podatność człowieka na to, by stał się on ofiarą przestępstwa

Predestynacja grupowa - osoby szczególnie narażone na stanie się ofiarą z racji wykonywanego zawodu (np. taksówkarz, kasjer, policjant)

Predestynacja indywidualna - indywidualne cechy człowieka, np. agresywne usposobienie

2) Prowokacja

- takie zachowanie ofiary, które okazało się dla sprawcy wyzywające i stymulujące go do wystąpienia przeciwko osobie jego zdaniem prowokującej go do takiego wystąpienia. Prowokacja może być zaliczana do zawinionego postępowania ofiary.

Wina - w wiktymologii oznacza, że ofiara mogła przewidzieć, że jej postępowanie sprawi, że stanie się ofiarą przestępstwa, ale tego nie zrobiła

Prowokacja niezawiniona - ofiara nie mogła sobie zdawać sprawy z tego, że jej zachowanie może być uznane przez sprawcę za wyzywające, np. awans w pracy - prowokacja dla osób o mniejszej pozycji zawodowej.

Nieostrożność incydentalna - np. jednorazowe przejście po słabo oświetlonej ulicy w niebezpiecznej dzielnicy

Nieostrożność trwała - utrzymywanie kontaktów ze środowiskiem przestępczym.

„Ofiara uciążliwa” - osoba, na rzecz której sprawca musi dokonywać świadczeń finansowych w długiej pespektywie czasowej (np. wysokie świadczenia alimentacyjne lub ponawiane żądanie okupu przez szantażystkę)

„Ofiara niewygodna” - osoba, której samo istnienie albo postawa stają sprawcy na przeszkodzie w realizacji ich planów.

PRZESTĘPCZOŚĆ - ROZMIAR, TYPOLOGIE

Podział przestępczości ze względu na rozmiar (udział zachowań przestępczych w całokształcie działalności członków społeczeństwa) :

1 - Przestępczość rzeczywista - ogół czynów przestępnych, jakie spełnione zostały w danej jednostce czasu na określonym terenie.

2 - Przestępczość ujawniona - ogół czynów, o których informacje uzyskały organy ścigania i na podstawie tych informacji wszczęły postępowanie przygotowawcze. Niekiedy nazywana POZORNĄ, bowiem nie wszystkie czyny, w momencie wszczęcia postępowania nie zawsze są rzeczywiście przestępstwami

3 - Przestępczość stwierdzona - ogół czynów, których charakter jako przestępstwa został potwierdzony w wyniku postępowania przygotowawczego

4 - Przestępczość osądzona - wyrokiem skazującym, stanowi ogół czynów, których charakter jako przestępstwa został potwierdzony w wyniku postępowania sądowego.

9. kategorii zachowań przestępczych (Clinard, Quinney, Wildman):

1) przestępczość z użyciem przemocy wobec osób (zabójstwo, napad, zgwałcenie)

2) przestępstwa okazjonalne przeciw własności (oszustwa, kradzieże sklepowe, wandalizm, kradzież samochodów)

3) przestępstwa przeciwko porządkowi publicznemu (prostytucja, homoseksualizm, alkoholizm)

4) przestępstwa tzw. konwencjonalne (rabunek, włamanie, kradzież)

5) przestępstwa policyjne (przekupstwo, krzywoprzysięstwo, zdrada)

6) przestępstwa związane z pracą (kradzieże pracownicze, sprzeniewierzenia, molestowanie seksualne)

7) przestępstwa korporacyjne (wyznaczanie cen, przemoc korporacyjna, niebezpieczne warunki pracy)

8) przestępczość zorganizowana (szantaże, przemyt narkotyków, wymuszenia, pranie pieniędzy)

9) przestępstwa profesjonalne (kieszonkowe kradzieże, fałszowanie pieniędzy, oszustwa telemarketingowe)

Miethe i Mc Corkle ustalili 5 podstawowych, teoretycznych wymiarów przestępczych zachowań:

1) kryminalna kariera przestępcy - postępy i nawyki w przestępczej działalności

2) zmienność przestępcy - angażowanie się w różne rodzaje działań przestępczych

3) stopień planowania kryminalnego - ustalenie, czy akt przestępczy poprzedza kalkulacja, czy też jest spontaniczny

4) motywacja przestępcza - zwrócenie uwagi na przyczyny, bowiem niektóre przestępstwa wiążą się z emocjami, inne zaś określane są jako instrumentalne, odzwierciedlające pragnienia osiągnięcia celu

5) czynniki wpływające na selekcje celów - rozważanie kosztów i zysków danego przedsięwzięcia przestępczego czy transakcji

Typologia przestępstw wg Dabneya:

1 - zabójstwa

2 - napad

3 - napaść seksualna

4 - rabunek

5 - włamanie

6 - okazyjna kradzież mienia

7 - przestępstwa związane z narkotykami naruszające porządek publiczny

8 - przestępstwa seksualne związane z zakłóceniami porządku publicznego

9 - przestępstwa w obrębie złożonych organizacji.

ZJAWISKO PRZESTĘPCZOŚCI A ZMIANY SPOŁECZNE

I. Charakter zmian społecznych.

W społeczeństwach dokonują się zmiany w strukturze społecznej, we wzorach kulturowych, a co się z tym wiąże - w zachowaniach społecznych. Zmiany te mogą być wywoływane bardzo różnymi procesami.

a) zmiany demograficzne - populacje ludzkie ulegają zmianie pod względem liczebności, zmienia się również ich

struktura wiekowa, płci i narodowości. Jeśli ulegają gwałtownym i intensywnym zmianom, mogą spowodować istotne zmiany społeczne. Populacje zmieniają się również na skutek ruchów migracyjnych. Przemieszczanie się polega bądź na opuszczaniu danego społeczeństwa (emigracja), bądź też na przybywaniu do danego społeczeństwa (imigracja). Ze względu na czas trwania migracji wyróżnia się migrację: stałą, okresową oraz wahadłową (związana z codziennymi dojazdami do pracy)

b) zmiany zasad funkcjonowania podstawowych instytucji społecznych - (złożonych z ludzi i środków elementów

rzeczywistości społecznej, przeznaczonych do realizacji określonych celów związanych z gospodarką, systemem władzy, edukacją i religią lub ochroną zdrowia.

Gospodarka - dział aktywności społecznej, polegającej na organizacji siły roboczej, urządzeń materialnych i technologii w celu wydobycia bogactw naturalnych, przetworzenia ich w procesie produkcji w dobra i towary oraz dystrybucji. Gospodarka funkcjonuje wg trzech systemów: jako gospodarka rynkowa, centralnie sterowana oraz mieszana. Gospodarka tworzy rynek pracy, określa jego wielkość i strukturę. Wyznacza poziom zatrudnienia lub bezrobocia.

System władzy - system instytucji, którym przysługuje prawo używania siły dla stanowienia celów społecznych i mobilizujący zasoby dla ich osiągania. Każde społeczeństwo posiada pewien system władzy, każde państwo pewien system rządzenia.

System oświaty - system instytucji, których celem jest wykształcenie u ludzi pewnych umiejętności, usytuowanie ich na określonych pozycjach w gospodarce oraz gromadzenie i przekazywanie dorobku kulturowego.

Religia- system wspólnych wierzeń i rytuałów. W zależności od czasu może integrować bądź konfliktować społeczeństwo. Jednym słowem w różnym stopniu wypływać na funkcjonowanie społeczeństwa.

Medycyna - dział aktywności społecznej polegający na organizowaniu takich działań©, których celem jest leczenie i zapobieganie chorobom.

Instytucje są ze sobą powiązane, oddziaływają na siebie i powodują zmiany, zmieniają się same i zmieniają inne.

c) stratyfikacja społeczna (uwarstwienie) - każde społeczeństwo jest zróżnicowane, bowiem w większym lub

mniejszym stopniu nierówno rozdziela dobra (np. dochody, władzę, prestiż) wśród swoich członków. Owe nierówności powodują podziały w społeczeństwie, zróżnicowanie poszczególnych kategorii społecznych. Odmiennie uszeregowane kategorie społeczne tworzą warstwy, pojawia się stratyfikacja społeczna. Powyższe procesy wpływają na zmiany społeczne w strukturach społecznych, kulturze oraz kontroli społecznej, wszystkie one jednak mogą także same być źródłem zmian.

d) kultura - kształtuje życie społeczne. Jest ona społecznie przekazywanym dziedzictwem wytworów, wiedzy,

przekonań, wartości i oczekiwań normatywnych, które pomaga członkom danego społeczeństwa w rozwiązywaniu pojawiających się problemów. Ludzie kulturę tworzą, a ona ułatwia im życie.

Jeśli między wartościami, normami i przekonaniami jest zbyt duża rozbieżność, są one niespójne, dochodzi do sprzeczności kulturowych, muszą pojawić się zmiany, aby społeczeństwo mogło prawidłowo funkcjonować.

II. Warunki gospodarcze a przestępczość

Zakłada się, że:

1) skoro ekonomiczne warunki wpływają na prawie wszystkie aspekty życia społecznego, to musi istnieć również związek między nimi, a zjawiskiem przestępczości.

2) warunki ekonomiczne mogą kreować pewne sytuacje, stany, w których dochodzić może do przestępczości (np. dezorganizację społeczną, anomię)

3) ekonomiczne napięcia mogą powodować sytuacje stresujące dla ludności, a wskutek ekonomicznej frustracji może dochodzić do przestępczości.

Sytuacja ekonomiczna w danym społeczeństwie może być USTABILIZOWANA (stagnacja ekonomiczna ), POGARSZAĆ SIĘ (stagflacja, recesja, depresja) lub POLEPSZAĆ SIĘ (okres prosperity)

III. Dobra sytuacja gospodarcza a przestępczość.

W okresie recesji obserwuje się wysoki poziom przestępstw przeciwko mieniu i niski przestępstw przeciwko osobie. W okresie prosperity natomiast obserwuje się wysoki poziom przestępstw przeciwko osobie i niski przeciwko mieniu.

Przyjmuje się, że wzrost konsumpcji w trojaki sposób oddziałuje na przestępczość. Powoduje:

- wzrost liczby dóbr, które mogą się stać obiektem kradzieży lub wandalizmu - efekt okazji

- zwiększenie możliwości legalnego osiągania dóbr, które redukuje pokusę nielegalnego ich zdobywania poprzez kradzież - efekt motywacyjny.

- zmianę wzoru okazji przestępczych, poprzez zmiany w sposobie codziennego funkcjonowania - efekt stylu życia.

IV. Zła sytuacja gospodarcza a przestępczość

W okresie złej sytuacji ekonomicznej zwraca się uwagę przede wszystkim na obniżanie poziomu produkcji, zatrudnienia, zwiększanie bezrobocia i inflację. Procesy te prowadzą do obniżenia standardu życia, czasami wręcz do biedy. Przestępczość wtedy wzrasta, gdyż zła sytuacja ekonomiczna motywuje do popełniania przestępstw zarówno jednostki działające indywidualnie, jak i w instytucjach, a jest ona ukierunkowana na przetrwanie.

Badania wskazują na istnienie zależności między wzrostem bezrobocia i wzrostem poziomu przestępczości. Relacje między poziomem bezrobocia i poziomem przestępczości zależą od rodzaju przestępstwa oraz rodzaju osób angażujących się w przestępczość.

Wyróżnia się 4 rodzaje relacji miedzy bezrobociem i przestępczością:

1) Pewne rodzaje przestępstw wymagają pracy zawodowej, aby były możliwe do popełnienia - wzrost bezrobocia będzie wpływał na spadek takich przestępstw

2) Niektórzy przestępcy łączą pracę zawodową z przestępczością. Popełniają przestępstwa „pod osłoną nocy” lub też legalna praca jest tylko przykrywką ich nielegalnej aktywności. W pierwszym przypadku bezrobocie spowoduje wzrost ich kryminalnej aktywności, a w drugim przypadku utrudni prowadzenie kryminalnych interesów (praca legalna umożliwiała bezpieczną działalność przestępczą).

3) Niektórzy ludzie, szczególnie młodzi, przed którymi pojawia się alternatywa: praca lub przestępczość, w sytuacji bezrobocia czy też obniżenia zatrudnienia na rynku pracy zwracają się raczej w kierunku nielegalnych sposobów zdobywania dochodu.

4) Przestępcy, którzy stale popełniają przestępstwa dla zdobycia środków niezbędnych do utrzymania. Bezrobocie i uczestniczenie w legalnym rynku pracy jest ich stylem życia.

Wysoka inflacja powoduje obniżenie realnych dochodów, szczególnie klasy średniej i wyższej, przez co wzrasta przestępczość „białych kołnierzyków”, wzrastają przestępstwa kradzieży pracowniczych, sprzeniewierzeń, oszustw.

V. Zmiany w funkcjonowaniu agend sformalizowanej kontroli a przestępczość.

System wymiaru sprawiedliwości reaguje zwykle w trojaki sposób na pogorszenie ekonomicznych warunków:

1) Ze względu na ograniczenia finansowe następuje redukcja wydatków w danej instytucji, najczęściej poprzez „cięcia” personalne i programowe. Jeśli w takim okresie przestępczość się zwiększa, to zdolność systemu do kontrolowania przestępczości się obniża.

2) W sytuacji ograniczonych środków, jakie państwo przeznacza na funkcjonowanie poszczególnych instytucji, istnieje potrzeba przekonania o znaczeniu instytucji oraz o potrzebie zwiększania na nią nakładów.

3) Reorientacja systemu co do rodzaju kontrolowanej przestępczości oraz rodzaju kontrolowanych sprawców. Albo następuje selektywne ściganie, wobec ograniczonych możliwości, w zależności od przyjętej polityki karnej albo wzmacniając kontrolę pewnej części społeczeństwa, wskazuje się na potrzebę dodatkowych nakładów na efektywne działania w tym zakresie. Każdy rodzaj adaptacji systemu wymiaru sprawiedliwości do pogarszających się warunków ekonomicznych może mieć związek z obserwowanym poziomem przestępczości.

Efektywność policji mierzona jest poziomem ujawnianej przestępczości, a ściśle rzecz ujmując poziomem wykrywanych przestępstw. Brak jest zależności między rozmiarami policji (najczęściej wskaźnikami są: liczba policjantów lub wysokość nakładów na policję w przeliczeniu na jednego policjanta), a poziomem przestępczości. Jeśli już stwierdza się taką zależność, to polega ona na tym, że większa liczba policji zwiększa zdolność wykrywania przestępstw. Wzmocnienie patrolowania może sprzyjać zmniejszaniu przestępczości, podczas gdy wzmocnienie ścigania może sprzyjać zwiększaniu przestępczości ujawnionej.

Zmiany społeczne nie determinują zmian w zjawisku przestępczości. Istnieją jednak dowody na istnienie korelacji między pewnymi zmianami społecznymi (mierzonymi przy pomocy bardzo zróżnicowanych wskaźników, po kilka łącznie), a zmianami w częstotliwości występowania pewnych rodzajów przestępstw, w określonych odcinkach czasowych.

ŚRODKI MASOWEGO PRZEKAZU A PRZESTĘPCZOŚĆ

Prasa, radio, telewizja, a ostatnio też sieć komputerowa chętnie przekazują informacje na temat przestępczości z kilku powodów:

1) istnieje społeczne zapotrzebowanie na tego typu tematykę

2) informacja taka jest łatwo dostępna

3) informacja o przestępstwach jest łatwa do „sprzedania”

4) przy jej pomocy można osiągać różnego rodzaju polityczne i kryminalnopolityczne cele.

Przeinformowanie o przestępczości - na temat określonego zdarzenia bądź zdarzeń pojawia się nagle ogromna ilość informacji (zalew informacji). Przyczyną tego może stać się jakieś wstrząsające wydarzenie (morderstwo), intrygujące (afera z udziałem osób publicznych) albo moda na określone tematy (molestowanie seksualne). Przeinformowanie może kreować tzw. „fale przestępczości”. Wzrost ilości doniesień na temat popełnianych przestępstw może wzbudzać przekonanie o „zalewie przestępczości”, który w rzeczywistości nie wystąpił.

Nieinformowanie o przestępczości - umyślnie zaprzestaje się przekazywania przez środki masowego przekazu informacji na temat przestępczości. Dzieje się tak np. gdy opinia społeczna jest zorientowana w danym czasie na inne ważne wydarzenia i problematyka kryminalna ustępuje miejsca, np. problematyce politycznej lub gdy istnieje blokada informacyjna na tego typu informacje (np. w ramach prowadzonej przez państwo polityki informacyjnej)

Tak przeinformowanie i nieinformowanie o przestępczości sprzyja deformacji zjawiska w środkach masowego przekazu.

I. Medialny obraz przestępczości.

Obraz przestępczości przekazywany przez środki masowego przekazu jest zawsze zdeformowany i nie przystaje do rzeczywistości. Dotyczy to dynamiki oraz struktury przestępczości, także funkcjonowania instytucji kontrolnych: policji, prokuratury, adwokatury, sądu. Jest on tworzony w oparciu o informacje: dotyczące różnych zdarzeń (rzeczywistych i fikcyjnych), pochodzące z różnych źródeł (np. prasy, telewizji), przekazywane w różnej formie i dla osiągnięcia różnych celów.

Intensywność pojawiania się w prasie informacji o przestępczości nie zawsze przystaje do zmian, zachodzących w samym zjawisku (zwiększanie bądź zmniejszenie nasilenia) i jest determinowana różnymi czynnikami natury politycznej, gospodarczej czy kulturowej.

Prasowy obraz przestępczości bardziej odbiega od obrazu przestępczości, który uzyskuje się w oparciu o dane statystyk sądowych, niż policyjnych. Informacje o przestępczości podlegają procesowi selekcji, dokonywanej tak przez organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości, jak też redakcje gazet. Prasa zorientowana jest przede wszystkim na sygnalizowanie faktów popełnienia przestępstwa, doniesienia prasowe koncentrują się przede wszystkim na zdarzeniu kryminalnym, a opisowi czynu poświęca się zdecydowanie więcej miejsca niż osobie sprawcy czy ofiary. Uwaga jest zwrócona przede wszystkim na rolę policji i prokuratury w kontroli społecznej. Ukazywanie funkcjonowania tylko jednego ogniwa z całego systemu powoduje powstawanie fałszywych wyobrażeń co do pozostałych. Deformacja prasowego obrazu przestępczości wynika jednak przede wszystkim z selektywnego doboru opisywanych przestępstw oraz braku informacji o ogólnej przestępczości. Jedne przestępstwa bywają nadreprezentowane (np., zabójstwa), inne niereprezentowane (np. kradzieże)

Przestępczość telewizyjna podlega jeszcze większej deformacji niż prasowa. Telewizja oprócz funkcji informacyjnej ma zapewnić rozrywkę, stąd rzeczywistość miesza się z fikcją. Przekaz telewizyjny dotyczy przestępstw najpoważniejszych, popełnianych z użyciem przemocy lub określanych jako wynik „przestępczości zorganizowanej”.

II. Rola środków masowego przekazu w genezie przestępczości

Rola środków masowego przekazu jest dyskutowana przede wszystkim w kontekście możliwości wpływu prezentowanej w nich przemocy na zachowania agresywne i przestępcze nieletnich i młodocianych.

Przedstawia się następujące koncepcje:

1) Katharsis (oczyszczenia) - oglądanie przemocy w telewizji pozwala na rozładowywanie i redukowanie agresji. Przemoc telewizyjna stanowi dla odbiorcy przeżycie zastępcze, pozwala na wyładowanie agresji w sposób nieszkodliwy.

2) Powstrzymania - oglądanie przemocy w telewizji wywołuje zahamowania psychiczne u odbiorcy i zanik popędów agresywnych. Agresywne fantazje na temat przemocy stosowanej względem innych budzą strach, poczucie winy oraz obawę przed karą, co powoduje tłumienie agresywnych popędów. Strach przed agresją innych zmniejsza agresję własną.

3) stymulacji - przemoc w środkach masowego przekazu prowadzi do narastania agresji, wywołują one zachowania agresywne, umożliwiają uczenie się i naśladowanie agresji. Śr. masowego przekazu mogą uczyć agresji poprzez dostarczanie określonych wzorów zachowań w różnych sytuacjach. Poprzez oglądanie zachowań agresywnych odbiorca świadomie lub nieświadomie może je naśladować. Zainspirowany przekazem telewizyjnym dopuszcza się agresji, w formie przeniesionej wprost z ekranu. Mechanizm pobudzania agresji oparty jest na psychologicznej reakcji frustracji- agresji, tak więc stałe oglądanie przemocy może doprowadzić do ujawnienia skumulowanej agresji.

4) przyzwyczajenia - konsekwencją oglądania przemocy w środkach masowego przekazu jest znieczulenie na agresję. Przemoc oglądana na żywo przeraża, wzbudza strach i odrazę, natomiast oglądana często na ekranie osłabia emocje, powszednieje, przestaje szokować, odbiorca się z nią oswaja.

Wyniki badań nad wpływem prezentowanej w środkach masowego przekazu przemocy na zachowania agresywne i przestępne nieletnich i młodocianych uprawniają do przyjęcia następujących twierdzeń:

1) prezentowanie przemocy w telewizji może nie być obojętne dla pewnej części widzów, szczególnie młodych, gdyż może na krótki czas podnieść poziom agresywności u odbiorcy, obniżyć wrażliwość lub podnieść poziom tolerancji na przemoc.

2) prezentowanie przemocy w telewizji nie ma bezpośredniego związku z występowaniem zachowań przestępnych u odbiorców, w tym również młodych.

III. Postawy wobec zjawiska przestępczości i wobec prawa.

Media odgrywają istotną rolę w definiowaniu problemów społecznych. Nagła zmiana w informowaniu o przestępczości, częstsze o niej pisanie może być odebrane jako sygnał o jej wzroście, a tym samym o zwiększeniu społecznego zagrożenia tym zjawiskiem.

Występowanie w mediach zjawiska tzw. „fal przestępczości” może zwrócić uwagę społeczną na szczególny rodzaj przestępczości (np. przemoc w rodzinie czy też wykorzystywanie seksualne) Oddziaływanie środków masowego przekazu zmieniło natomiast postawy społeczne wobec problemu. Znalazło to wyraz w zorganizowaniu pomocy społecznej ofiarom przemocy, ale także nasileniu rygoryzmu.

Nieproporcjonalnie często informowanie o przestępstwach najpoważniejszych z użyciem przemocy, a pomijanie tych lżejszych, choć najczęstszych, uniemożliwia prawidłową ocenę ogólnego stanu przestępczości. Obraz przestępczości ujawnionej jest „mniej groźny” niż obraz przestępczości medialnej. Tak zniekształcony obraz przestępczości może wpływać na poczucie bezpieczeństwa obywateli oraz na podejmowanie przez nich czynności w celu zabezpieczenia się przed wiktymizacją.

Informacje przekazywane przez media o osobach podejrzanych, oskarżonych czy ofiarach mogą mieć różne następstwa dla tych, których dotyczą. Często występuje zjawisko przedwczesnego medialnego osądzenia osób podejrzanych czy też oskarżonych. Opinia publiczna często nie jest informowana o efekcie końcowym postępowania, szczególnie wtedy, gdy nie dochodzi do skazania, lecz stygmatyzacja tych osób jednak już nastąpiła.

Poprzez odpowiednie kształtowanie informacji można nastawiać opinię publiczną na korzyść lub niekorzyść podejrzanego oraz wywierać społeczny nacisk na osoby podejmujące decyzje w danej sprawie.

Postawy wobec prawa

Sposób, w jaki środki masowego przekazu przedstawiają przestępczość oraz działalność organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości, może wpływać również na stosunek społeczeństwa do prawa oraz na kryminalnopolityczne postawy obywateli.

Szczególnie istotne są publikacje, które mogą wpływać na proporcje między postawami rygorystycznymi i relatywistycznymi.

Postawa rygorystyczna - prezentowanie stanowiska, iż prawa należy bezwzględnie przestrzegać w każdej sytuacji.

Postawa relatywistyczna - dopuszcza w wyjątkowych usprawiedliwionych sytuacjach złamanie prawa, nie negując słuszności prawnej regulacji.

Zmiany postaw społeczeństwa w kwestii przestrzegania prawa polegają na obniżaniu częstotliwości występowania postaw rygorystycznych, a co niewątpliwie związane jest z obniżeniem prestiżu prawa.

Sposób przekazywania przez media informacji na temat przestępczości oraz sposobów jej kontrolowania może wpływać także na punitywność społeczeństwa odnośnie prawno karnych reakcji na przestępczość. Miernikami tych postaw mogą być opinie społeczne dotyczące:

- zakresu stosowania kary śmierci

- kary bezwzględnego pozbawienia wolności,

- kar nieizolacyjnych,

- instytucji warunkowego umorzenia postępowania,

- warunkowego zawieszenia kary

- przedterminowego zwolnienia

- surowości wymierzanych kar,

- rozszerzenia zakresu karalności

- obniżenia granicy wiekowej odpowiedzialności nieletnich

ZAPOBIEGANIE PRZESTĘPCZOŚCI

Negatywna ocena przestępczości, nie zmusza do głoszenia poglądu, że można ją wyeliminować z życia społecznego. Taki pogląd ( DEROGACYJNY), wymaga przyjęcia jednego z dwóch dodatkowych założeń:

1) przestępczość jest czymś obcym, zewnętrznym w stosunku do społeczeństwa, które może wytworzyć przeciwko niemu skuteczne bariery ochronne bądź wykorzenić je, jeśli się przez te bariery przebije

2) przestępczość jest czymś w rodzaju „produkcji ubocznej” funkcjonowania społeczeństwa, które może zostać tak ulepszone, aby nie wytwarzało tych niepożądanych zjawisk.

Konflikt społeczny jest czynnikiem, który można i należy wyeliminować. Eliminacja konfliktu społecznego może nastąpić bądź przez budowę takich struktur społecznych, które wykluczają powstawanie konfliktów, bądź przez znalezienie metod takiego ich rozwiązywania, aby nie wynikały z nich zachowania kryminalne.

Z konfliktu społecznego wynika rywalizacja i walka, te zaś łatwo doprowadzają do popełniania przestępstw.

Społeczeństwo może funkcjonować bez wewnętrznych napięć, w całkowitej harmonii i zgodzie.

Człowiek żyjący w takim społeczeństwie jest istotą dającą się ukształtować w sposób przystający do wskazanego modelu społeczeństwa. Jest to człowiek tak pogodzony z losem lub tak reagujący na bodźce dostarczane mu przez środowisko, że nie próbuje on osiągnąć więcej niż mu się należy z racji pozycji zajmowanej w społeczeństwie, a osiągniętej bądź „z urodzenia” bądź w drodze pewnego rodzaju arbitrażu.

STRATEGIE DZIAŁAŃ ZAPOBIEGAWCZYCH

Strategia destruktywna - podejmowane działania wymierza się bezpośrednio przeciwko zwalczanym zjawiskom i ich zadaniem jest niszczenie takich zjawisk. Przykładem może być izolowanie osób popełniających przestępstwa, aby ograniczyć ich możliwości popełniania takich czynów.

Strategia kreatywna - polega na takim rozwijaniu zjawisk pożądanych, aby wypierały one zjawiska niepożądane czy też nie pozostawiały dla nich miejsca. Przykładem może być tworzenie takich możliwości działania, aby ludzie wybierali zachowania pro-, a nie antyprawne.

Z podejściem derogacyjnym jest związana w sposób konieczny strategia kreatywna. Niemożliwe jest wyeliminowanie zachowań destrukcyjnych przez działania destrukcyjne. Stąd jako wyraz ignorancji lub zakłamania należy traktować oświadczenia o dążeniu do wykorzenienia przestępczości przy pomocy surowego karania.

Za strategią kreatywną przemawia przede wszystkim to, że zakłada ona działanie konstruktywne, nie dostarczające bodźców awersyjnych oraz przykładów destruktywnego działania. Jest ona, patrząc perspektywicznie, skuteczniejsza niż strategia destruktywna.

Wymaga ona prowadzenia przemyślanej polityki społecznej, zmierzającej do tego, aby czynniki skłaniające do ochrony wartości niezbędnych do istnienia społeczeństwa przeważały nad czynnikami działającymi w przeciwnym kierunku. Jest to strategia długofalowa, lecz występują przecież w społeczeństwie zjawiska wymagające reakcji natychmiastowej. Środki konstruktywne nie zawsze były w takich razach wystarczające do szybkiego zatamowania przygotowań i stosowania przez dłuższy czas środków potrzebnych do osiągnięcia założonych celów, co pociąga za sobą niemałe koszty.

Sięga się zatem do arsenału środków oferowanych przez strategię destruktywną. Środki te muszą jednak być aplikowane jako uzupełnienie środków konstruktywnych. Zapobieganie przestępczość przy nasilonym stosowaniu środków represyjnych prowadzić bowiem musi do nasilenia kontroli, a wszystko to zwiększa napięcie w społeczeństwie i niszczy inicjatywę społeczną.

Etapy działań zapobiegawczych

Profilaktyka przestępczości może przybierać różną postać w zależności od tego, czy wyprzedza naruszenie normy prawno karnej (profilaktyka uprzedzająca), czy następuje po jej naruszeniu (profilaktyka objawowa).

1) etap działań pierwotnych - chodzi o takie ukształtowanie polityki społecznej, aby eliminować warunki sprzyjające popełnianiu przestępstw. To zatem głównie środki wchodzące w ramy strategii kreatywnej, takie jak rozwijanie organizacji i struktury szkolnictwa, polityka gospodarcza pozwalająca na rozwijanie własnej inicjatywy, właściwe planowanie przestrzenne i dobra organizacja ruchu drogowego.

2) etap działań wtórnych - chodzi o usuwanie warunków sprzyjających popełnianiu przestępstw oraz o tworzenia utrudnień ich popełnianiu. Np. wyposażenie domów w urządzenia utrudniające do nich dostęp niepożądanych osób, organizowanie „sąsiedzkiej czujności”, eliminowanie „czarnych punktów” w ruchu drogowym i inne działania redukujące zagrożenie przestępczością, a także policyjne rozpoznanie środowisk przestępczych, kontrolę zdradzających braki socjalizacyjne środowisk młodzieżowych.

3) etap działań następczych - obejmuje reakcje na popełnione przestępstwa, a więc nastawiony jest na zapobieganie ponownemu popełnieniu przestępstwa przez tego samego sprawcę lub inne osoby. Np. działalność sformalizowanych agend kontroli społecznej, głównie policji i innych służb oraz prokuratury i sądów

Metody strategii kreatywnej i destruktywnej.

W praktyce stosuje się kombinacje strategii kreatywnej i destruktywnej, a racjonalnym rozwiązaniem jest kładzenie nacisku na strategię kreatywną i pomocnicze stosowanie strategii destruktywnej.

W ramach strategii kreatywnej trzeba stosować metody działania zdatne do budowania pożądanych postaw, przekonań, aspiracji czy motywacji. Metodami strategii kreatywnej będą zatem:

a) szkolenie - świadome wpajanie wiedzy i umiejętności w określonych dziedzinach

b) przekonywanie - wskazywanie argumentów przemawiających za wyborem określonego zachowania

c) propaganda - oddziaływanie na zachowanie poprzez sferę emocji oraz podświadomość

d) informowanie - przekazywanie wiadomości uzupełniających wiedzę uzyskaną przy zastosowaniu innych metod

e) przetwarzanie - wprowadzanie takich zmian w środowisku, które sprzyjają zachowaniom proprawnym

Metody te można określić jako nierepresyjne, a ich skuteczność zależy od tego, czy dane społeczeństwo potrafi stworzyć warunki do realizacji wpojonych aspiracji, do wykorzystania nabytych umiejętności. Metody te muszą mieć materialną podstawę, ekonomiczną i społeczną, by przynieść pożądane efekty, zapewniające możliwośc wykazania przedsiębiorczości, umożliwiającą awans społeczny.

Metodami w ramach strategii destruktywnej będą:

a) uniemożliwianie - odcinanie możliwości lub utrudnianie podejmowania zachowań, np. rozprowadzania narkotyków

b) wytłumienie - reagowanie sankcją negatywną na zachowanie przestępne

c) zagrażanie - zapowiadanie reakcji negatywnej na określone zachowanie

Teoria zapobiegania przestępczości to dział kryminologii, w którym następuje synteza i wykorzystanie wszystkich zebranych informacji, wyróżnia się trzy płaszczyzny badawcze:

1) kryminologiczną

2) interdyscyplinarną

3) multidyscyplinarną

Za działalność zapobiegawczą należy uznać:

- przedsięwzięcia ogólnopaństwowe o charakterze ekonomicznym, społecznym, oświatowo-wychowawczym,

- przedsięwzięcia organów państwowych, w tym także prokuratury i sądu oraz organizacji społecznych.

---