Zakres pytań z psychologii 2008-2009 UWM WPiA

1. Istota psychologii sądowej

2. Teoria osobowości wg Freuda

3. Elementy osobowości

4. Charakter

5.Temperament

6. Empatia

7. Uczucia

8. Emocje i ich cechy

9. Namiętności

10. Teoria osobowości wg Reykowskiego

11. Mowa (Kody)

12. Myślenie i jego cechy

13. Uwaga i jej rodzaje

14. Wyobrażenia

15. Złudzenia i ich cechy

16. Spostrzeganie

17. Spostrzeżenia i ich cechy

18. Pamięć trwała i nietrwała

19. Pamięć autobiograficzna

20. Psychopatia i jej cechy

21.Agresja

22. Afekt i jego cechy

23. Zaburzenia zachowania

24. Socjopata

25. Charakteropatia

26. Zachowanie suicydialne

27. Seryjny zabòjca i jego cechy

28. Osobowość schizoidalna

29. Psychoza i jej cechy

30. Percepcja zmysłowa

31. Cechy osobowości niedojrzałej

32. Psychiczne zmęczenie

33. Stres i jego cechy

34. Procesy poznawcze

35. Procesy motywacyjne

36. Motyw jako element kierunkujący zachowanie

37. Procesy emocjonalne

38. Dojrzałość psychiczna

39. Osobowość sprawcy zabójstwa

40. Opiniowanie sądowo - psychologiczne

Ad. 1 ISTOTA PSYCHOLOGII SĄDOWEJ

Psychologia sądowa - dział psychologii ściśle związany z istnieniem i funkcjonowaniem aparatu wymiaru sprawiedliwości. Pełni funkcję wspomagającą - ekspertalną (przeprowadzanie ekspertyz i wydawanie opinii). Istnieje też odmiana psychologii sądowej - naukowa (eksperymentalna) testująca nowe założenia psychologii, odnajdująca mechanizmy w zaistniałych już przypadkach. Wiedza psychologiczna wykorzystywana jest więc w pracy sądowej, prokuratorskiej, policyjnej i resocjalizacji. Psychologia sądowa obejmuje również psychologię zeznań świadków, psychologiczne orzecznictwo cywilne (ZUSowskie), postępowanie adopcyjne. Psycholog sądowy posiłkuje się także zdobyczami dziedzin pokrewnych, m.in.: kryminologii oraz kryminalistyki.

Psychologia sądowa zajmuje się m.in.:

• badaniem zjawisk patologii społecznej, przyczyn zachowań antyspołecznych (np. określonych typów przestępstw); psychologicznym aspektem przestępczości

• rehabilitacją zaburzeń zachowania osób, które weszły w konflikt z prawem, metodami resocjalizacji

• organizacją pracy placówek wymiaru sprawiedliwości, opracowaniem strategii ich działania, diagnozą i organizacją reżimu więziennego; problematyką izolacji więziennej; pracą z personelem więziennym

• wyjaśnianiem problemów psychologicznych, które mogą się pojawić przed i w trakcie rozpraw kryminalnych i cywilnych (np. oceną poczytalności oskarżonego, wiarygodności świadków)

• oceną zasadności zwolnienia przedterminowego

• profilowaniem nieznanych sprawców niektórych przestępstw, zwłaszcza zabójstw, zgwałceń i podpaleń

Ad. 2 TEORIA OSOBOWOŚCI WEDŁUG FREUDA

Jest twórcą dynamicznej teorii osobowości, według której osobowość jest organizacją sił dynamizujacych zachowanie (dążenia, popędy, potrzeby społeczne). Wyróżniamy tu trzy systemy osobowości - id, ego i superego. Każdy z nich ma własną dynamikę, mechanizmy i funkcje, jednak działają one tak blisko siebie, że trudno je rozdzielić. Upraszczając, oznacza to że na każde nasze zachowanie wpływ ma zarówno id jak i pozostałe elementy.

Id to pierwotna energia, która zasila pozostałe systemy. Jego celem jest zachowanie optymalnego poziomu energii w organizmie. Jeśli więc jest jej zbyt dużo, id dąży go tego aby ją rozładować. Id bywa nazywane naturalnym popędem, albo też wewnętrznym dzieckiem, działa bowiem właśnie jak dziecko, które chce unikać przykrości i dążyć do przyjemności. Id jest rodzajem macicy, w której dochodzi do ukształtowania ego i superego i nie posiada żadnej wiedzy o rzeczywistości obiektywnej. Id jest sferą biologiczną człowieka .

Ego wytwarza się ponieważ zaspokojenie potrzeb organizmu wymaga działań w świecie rzeczywistym (obiektywnym) poprzez przekształcanie wyobrażeń w spostrzeżenia. Ego to element kontaktujący się ze światem zewnętrznym. To ego wie co trzeba zrobić aby osiągnąć zadowolenie i obniżyć poziom energii. Ego jest w stanie odróżnić to co jest rzeczywiste i istnieje w świecie zewnętrznym od tego co znajduje się jedynie w wyobraźni człowieka. Ego decyduje o działaniu i o tym na jakie bodźce nastąpi reakcja organizmu. Można je przyrównać do dorosłego, który wie co trzeba zrobić i w jaki sposób, aby osiągnąć dany cel. Ego jest sferą intelektualną człowieka.

Superego nazywane jest sumieniem lub poziomem społecznym. Przechowuje ono wszystkie nakazy i zakazy społeczne, moralne, prawne. Superego hamuje nieakceptowane społecznie impulsy id i dąży do doskonałości w rozumieniu wpojonych człowiekowi wartości i zasad. Jest to ostatni wykształcający się element osobowości, kształtuje się pod wpływem kar i nagród, stosowanych przez rodziców. To, co wychowawcy aprobują i nagradzają włączane jest w obręb subsystemu superego - ja idealnego. Superego jest sferą moralną człowieka.

Wszystkie trzy elementy osobowości współpracują ze sobą, tworząc jedną spójną strukturę, która powoduje że jesteśmy tacy jacy jesteśmy.

Próbując bardziej zrozumieć mechanizm struktury osobowości w psychoanalizie posłużyć można się następującym przykładem. Kiedy jesteśmy głodni, id zaczyna domagać się usunięcia napięcia, czyli głodu. Ego wie, że aby zjeść, trzeba wyjść z domu i udać się do sklepu z jedzeniem bądź do restauracji. Superego zaś mówi nam, że nie można ukraść jedzenia, tylko należy za nie zapłacić. Takie są bowiem normy społeczne. W rzeczywistości, kiedy jesteśmy głodni, idziemy na zakupy a potem przygotowujemy posiłek, a cały proces z tym związany jest spójny i płynny, bo nasze elementy osobowości dobrze ze sobą współpracują.

Ad. 3. ELEMENTY OSOBOWOŚCI

Elementy osobowości Szczepańskiego:

1. Biogenne(biogeniczne)- przekazywane są dziedzicznie. Składają się na nie wrodzone odruchy (refleksy), które ulęgają warunkowaniu, wrodzone cechy anatomiczne (wzrostu, budowy organizmu) , procesy anatomiczne, procesy fizjologiczne zachodzące w organizmie, przede wszystkim działalność gruczołów.

2.Psychogenne osobowości. Należą do nich elementy takie jak: pamięć, uczucia, charakter, wola, wyobraźnia, spostrzegawczość, inteligencja. Osobowość w psychologicznym znaczeniu tego słowa przedstawia jedność temperamentu, uzdolnień, skłonności, charakteru.

3.Socjogenne. Należą do nich: a) proces socjalizacji b) rola społeczna, czyli spójny system zachowań wynikający z przynależności jednostki do określonych grup i innych zbiorowości. Na role składają się prawa, obowiązki, przywileje i powinności. c) jaźń subiektywną, czyli wyobrażenia o własnej osobie wytworzone pod wpływem innych ludzi d) jaźń odzwierciedlona, czyli zespół wyobrażeń o sobie odtworzonych z wyobrażeń innych ludzi o nas samych.

Elementy osobowości Z. Freuda:
Z. Freud w swojej psychoanalizie starał się wyjaśnić wewnętrzne mechanizmy regulujące zachowanie się ludzi. Skonstruował on schemat organizacji osobowości:
ID - zespół pierwotnych impulsów domagających się zaspokojenia
EGO- świadoma jaźń człowieka kontrolująca popędy i starająca się przystosować do rzeczywistości. Składa się ze spostrzeżeń, wyobrażeń, pamięci i decyzji.
SUPER EGO- zainteresowania, normy społeczne i moralne.

Ad. 4. CHARAKTER

Charakter - po grecku charakter oznacza piętno, cechę i jest to zespół cech, na których opiera się stała zgodność postępowania danej osoby, czyli stała zgodność postępowania jednostki z uznawanymi przez nią zasadami.

W psychologii charakter rozumiany jest jako: zespół cech psychicznych danej osoby, które ujawniają się w jej zachowaniu, sposobie bycia, stosunku do otaczającej rzeczywistości. Jest to więc wewnętrzne usposobienie, nadające postępowaniu człowieka jednolity kierunek (np. charakter pisma). Niewątpliwie charakter można określić także jako zespół cech psychicznych (moralnych), określających stałość poglądów i sposobów kontaktów danej osoby z innymi ludźmi, jej sposobu bycia, zależny zwłaszcza od silnej woli człowieka.

Charakter stanowi moralną naturę osoby ludzkiej, zaś jego cechami konstytutywnymi są: świadomość, wolny wybór wartości i zasad, trwałość tego wyboru oraz prawość sumienia.

Jest to pojęcie używane do pozytywnego i negatywnego wartościowania osobowości jednostki, np. szlachetny charakter, niezłomny, osoba o silnej woli, ale: bez charakteru, egoistyczna, o słabym charakterze.

Badaniem charakteru zajmuje się charakterologia, która m.in. tworzy i analizuje typologie charakteru.

W polskiej szkole psychocybernetyki i cybernetyki społecznej, charakterem nazywa się zespół sztywnych właściwości sterowniczych systemu autonomicznego, które są niezależne od "woli" systemu autonomicznego w przeciwieństwie do zespołu zmiennych właściwości sterowniczych, czyli "osobowości".

Charakter jest plastyczny - zmienia się i dostosowuje do potrzeb życiowych danego człowieka, często dana jednostka podpatruje i stara się ukształtować we własnej osobowości dane cechy.

Ad. 5 TEMPERAMENT

Temperament - to zespół pewnych, względnie stałych cech osobowości, charakterystycznych dla danej jednostki, przejawiających się w jej zachowaniu, procesach psychicznych zwłaszcza zaś emocjonalnych. Cechy te to m.in.: impulsywność, towarzyskość, aktywność, wytrwałość, ruchliwość. W znaczeniu potocznym temperament określa się jako usposobienie człowieka np. charakteryzuje się go jako żywego, łagodnego, czasami się też mówi, że ktoś ma np. temperament muzyczny, artystyczny. Pojęcia temperament i charakter bardzo często są ze sobą mylone, różnią się one pod względem rozpatrywanych cech, w charakterze mamy cechy innego rodzaju (dobry, zły, złośliwy, itp.)

Jedną z najwcześniejszych klasyfikacji temperamentu zaproponował Hipokrates w V w. p.n.e. Zakładał on, że w każdym organizmie znajdują się cztery główne płyny, tzw. humory. Temperament danej osoby określony jest przez dominację jednego z tych płynów:

• krew - temperament sangwinistyczny (aktywizm życiowy - osoba ruchliwa, silna, towarzyska, lubi współdziałać z ludźmi, umiejąca się kontrolować, ma optymistyczne podejście do życia, lubi dominować nad innymi i znajdować sie w centrum uwagi )

• flegma - temperament flegmatyczny (opieszałość - silny, zrównoważony, ulegliwy, wytrwały w dążeniu do celu, nie lubi szybkiego tempa, ostrożny, cierpliwy )

• czarna żółć - temperament melancholiczny (mało aktywny, bierny, często przygnębiony, pesymista, nietowarzyski, powolny, wrażliwy na krytykę, spokojny, refleksyjny, mało elastyczny w zachowaniu)

• żółć - temperament choleryczny (porywczy, łatwo ulega chwilowym emocjom, jest drażliwy, działa bezpośrednio pod wpływem impulsu, uparty i za wszelką cenę broni swojego zdania).

Przedstawione powyżej typy temperamentu są tzw. typami czystymi. Jednak w praktyce rzadko występują tak czyste i wyraziste temperamenty. Najczęściej mamy do czynienia z typami mieszanymi, w których jedne cechy osiągają widoczną przewagę nad innymi.

Pawłow uważał, że poszczególne temperamenty związane są z odpowiednim typem układu nerwowego. Przykładowo układ nerwowy u melancholika jest mało aktywny, podczas gdy u choleryka działanie układu nerwowego cechuje się największym pobudzeniem.

Do cech temperamentu zalicza się:

• siłę i szybkość reakcji

• aktywność

• ruchliwość

• podatność na zmęczenie

• odporność na stres

• afektywność

• wrażliwość zmysłową i emocjonalną.

Innymi słowy: temperamentem nazywamy naszą reakcję na bodźce wewnętrzne lub zewnętrzne wyrażoną w sile i w czasie. Ujawnia on osobowość człowieka w ekspresji oraz w relacjach codziennych.

Ad. 6 EMPATIA

Empatia - zdolność odczuwania stanów psychicznych innych istot (empatia emocjonalna), umiejętność przyjęcia ich sposobu myślenia, spojrzenia z ich perspektywy na rzeczywistość (empatia poznawcza), to identyfikowanie się uczuciowe z kimś. Empatia jest jednym z najsilniejszych hamulców zachowań agresywnych.

Osoba nie posiadająca tej umiejętności jest "ślepa" emocjonalnie i nie potrafi ocenić ani dostrzec stanów emocjonalnych innych osób. Silna empatia objawia się między innymi uczuciem bólu wtedy, gdy przyglądamy się cierpieniu innej osoby, zdolnością współodczuwania i wczuwania się w perspektywę widzenia świata innych ludzi.

Empatia jest podstawową cechą umożliwiającą prawidłowy dialog zarówno na płaszczyźnie interpersonalnej jak i ogólnospołecznej. Osoby empatyczne dzięki znakomitemu wczuciu się w sytuację i psychikę innych stron mają zdolność rozwiązywania konfliktów, w związku z czym często pełnią rolę mediatorów. Osoby pozbawione zdolności do empatii są bardzo agresywne, o silnej osobowości, narzucające swą wolę i wizję świata, nie znoszące sprzeciwu, nie uznające argumentów innych stron, nie dopuszczające do swojej świadomości możliwości własnej pomyłki lub błędu, wysoce konfliktowe, bezkompromisowe.

7. UCZUCIA

Uczucia to stany psychiczne wyrażające ustosunkowanie się człowieka do określonych zdarzeń, ludzi i innych elementów otaczającego świata, polegające na odzwierciedleniu stosunku człowieka do rzeczywistości.

Uczucia stanowią świadomą interpretację emocji, dokonywaną na podstawie zakodowanych w pamięci człowieka wzorów kulturowych i doświadczeń oraz podyktowanej nimi oceny sytuacji. Ta sama emocja - rozumiana jako niezależny od woli proces psychiczny, będący reakcją organizmu na bodźce - może zostać zinterpretowana jako różne uczucia w zależności od sytuacji.

Uczucie to coś, co towarzyszy człowiekowi od urodzenia. Czuje się coś do kogoś lub czegoś np. miłość. Uczucia motywują nas do wielu czynów, sprawiają, że zachowujemy się tak, a nie inaczej. Uczuciami tłumaczymy wiele naszych zachowań, np. ”nie pomogę mu, bo go nienawidzę”, albo wręcz przeciwnie „pomogę mu, bo go kocham' czy też „pomogę mu, bo mu współczuję”.

Uczucia mają charakter biegunowy, tak więc istnieją uczucia: dodatnie i ujemne.

Uczucia są również dzielone na:

• steniczne, które są czynne, jak np. gniew pobudzający do działania

• asteniczne, czyli bierne, jak np. zadowolenie z wykonanej pracy, które nie powoduje aktywności.

To czy uczucia określamy jako steniczne , czy jako asteniczne, zależy od rodzaju uczucia

i charakteru wywołujących je podniet. Czasem to samo uczucie bywa bierne lub czynne.

Ze względu na siłę i czas trwania wyodrębnia się uczucia:

• krótkotrwałe (afekty) i dotyczą wtedy jakiejś określonej sytuacji. Gdy sytuacja ta zmienia się - słabną lub zanikają. Bardzo silne, gwałtowne, nie do opanowania.

• długotrwałe (namiętności ) - trwają dłużej niż afekty. Kilka godzin, dni a nawet lat. Przeżywanie uczuć silnych i długotrwałych łączy się z trwałym stosunkiem do przedmiotów, zjawisk i ludzi. Stosunek ten uwarunkowany jest nabytym doświadczeniem. Im człowiek jest dojrzalszy, tym trwalsze są jego uczucia. Zdecydowanie łatwiej nad nimi zapanować, można nawet je zwalczyć.

• nastroje - o niewielkiej sile, trwające stosunkowo długo (np. cały dzień), wywołane określonymi sytuacjami, przyjemne lub przykre,

Uczucia wyższe obejmują m.in. uczucia moralne (etyczne), uczucia estetyczne i uczucia intelektualne.

Wśród uczuć wyższych, charakterystycznych tylko dla człowieka wyodrębniamy uczucia:

• społeczno-moralne, są wyrazem przeżywania stosunku do innych ludzi oraz do norm moralnych obowiązujących w danym społeczeństwie. Uczucia te przenikają całe życie osobiste jednostki

• poznawcze, powstają w toku czynności poznawczych człowieka i związane są z zaspokojeniem żądzy wiedzy, z ciekawością badawcza, z zadowoleniem, choć nie zawsze mają zabarwienie pozytywne. Czasami wiąże się z nimi rozczarowanie i porażka.

• z odniesionego sukcesu, którym jest zarówno rozwiązanie zadania matematycznego przez ucznia, jak też doskonalenie odkrycia naukowego przez badacza.

• praksyczne, łączą się z wykonywaniem przez człowieka różnorodnych czynności i w dużej mierze wiążą się z wykonywaną przez człowieka pracą zawodową. Mogą mieć charakter pozytywny lub negatywny.

• estetyczne, są to uczucia odzwierciedlające stosunek do przedmiotów, sytuacji

i procesów, których podstawową cechą i wartością jest piękno. Uczucia te towarzyszą procesowi twórczemu, a także obcowaniu z dziełami sztuki.

8. EMOCJE I ICH CECHY

Emocje są stanem psychicznym silnie związanym z rzeczywistością. Emocje są względnie nietrwałymi stanami afektywnymi, o silnym zabarwieniu i wyraźnym wartościowaniu, poprzedzone jakimś wydarzeniem i ukierunkowane. Często stanowią ważny czynnik w akcie tworzenia dzieła sztuki, literatury i poezji. Emocje powstają w wyniku doświadczeń ważnych dla naszego życia albo dobrego samopoczucia.

Każda emocja posiada trzy specyficzne cechy: znak, natężenie oraz określoną treść.

Znak emocji określają głównie funkcje, jakie dana emocja pełni:

• emocja negatywna (ujemna) - blokuje, hamuje przebieg jakiś procesów psychicznych. Najczęściej są to negatywnie przeżywane emocje np. strach, rozpacz, itd.. Powstają wtedy, gdy procesy regulacyjne ulegają zakłóceniom, a zaspokojenie potrzeb jednostki jest niemożliwe bądź częściowo niedostępne. Czasami jednak mogą ułatwiać mobilizacje organizmu i przeciwdziałać zachowaniom obronnym (np.: gniew prowokuje atak, lęk - ucieczkę).

• emocja pozytywna - podtrzymują dane działanie, rozszerzają procesy psychiczne. Dodawanie energii np. radość, zachwyt. Emocje te występują w sytuacjach, gdy jednostka osiąga zamierzony cel, a także w sytuacjach optymalnej równowagi miedzy organizmem a środowiskiem.

Intensywność przeżywania emocji wynika z określonego pobudzenia ośrodkowego układu nerwowego, czyli aktywacji. Wysoki czy niski poziom aktywacji nie zawsze uzewnętrznia się

w zachowaniu. Wzrost podniecenia może prowadzić do wzmożonej ruchliwości, może także wywoływać stan pozornej obojętności i spokoju.

Emocje o tym samym znaku różnią się od siebie swoją intensywnością czyli natężeniem. Przykładowo lubienie kogoś jest emocją o mniejszym natężeniu niż np. uczucie miłości. Emocje o niskim natężeniu nazywane są nestracjami, zwykle mają charakter przejściowy, szybko ulegają zmianom. Z kolei emocje intensywne są bardziej trwałe.

Treść emocji. W toku nabywania doświadczenia indywidualnego jednostka uczy się świadomego odzwierciedlania przeżyć emocjonalnych, uczy się kojarzyć określone sygnały z uruchomieniem określonych mechanizmów regulacyjnych. Tym samym uczy się różnicować emocje w aspekcie treściowym. Niektóre bodźce łączące się z określonymi potrzebami mogą wywoływać określone stany emocjonalne. Na przykład Bodźce chemiczne związane ze zmiana stopnia zawartości cukru we krwi powodują emocje głodu.

Trzy etapy rozwoju emocji:

• etap symbiozy

• etap syntonii

• etap empatii

Na emocje składają się trzy odrębne składniki:

• wyraz mimiczny,

• pobudzenie fizjologiczne

• subiektywne doznanie.

Emocje są również dzielone na:

• pierwotne - niższe, które dotyczą zaspokojenia biologicznych potrzeb organizmu.

• wtórne - wyższe, które dotyczą sfery wartości i wiedzy. Pojawiają się później, wynik wychowania, mogą się rozwinąć lub nie: a)estetyczne- przeżywanie piękna b)etyczne- moralne, związane z zachowaniem człowieka c) intelektualne- umysłowe, ich źródłem są osiągnięcia naukowe. Przykładem emocji wyższej może być empatia. Nie występuje ona np. u psychopatów;

• stany emocjonalne: a) nastrój- dobry lub zły, różne małe elementy wpływają na nastrój b) afekty- bardzo silne emocje, krótkotrwałe i gwałtownie powstające, dzielimy je na normalne i patologiczne

• esteniczne- wyzwalające siłę, energię, pobudzające do działania

• asteniczne- odbierają siłę paraliżują.

Wskaźnik emocji:

• sfera fizjologiczna- zmiany w funkcjonowaniu organizmu

• sfera psychiczna- doznania

• sfera behawioralna- zmiany w zachowaniu

Ad. 9 NAMIĘTNOŚCI

Namiętności są to uczucia długotrwałe i bardzo silne, to trwałe skłonności do przeżywania różnych nastrojów i afektów w związku z określonymi celami dążeń człowieka. Niekiedy wywierają one istotny wpływ na całokształt zachowania się człowieka, prowadzą do podporządkowania im całej aktywności. Namiętności mają dużą siłę pobudzającą, ukierunkowują myśli, spostrzeżenia, pamięć i inne procesy psychiczne. Są charakterystyczne dla wieku młodego, z czasem słabną, ale niektóre (np. chciwość) mogą narastać. Bardzo wysoki poziom aktywacji ośrodkowego układu nerwowego powoduje pogorszenie adekwatnej oceny sytuacji. Namiętność może prowadzić do zawężenia pola świadomości, a zatem do zachowań przynoszących szkodę jednostce i jej otoczeniu. Namiętność to stan silnego odczuwania emocji. Pojęcie namiętności w języku polskim najczęściej odnosi się do seksualności i zmysłowości. Wiąże się je ze stanem odczuwania silnego i nieodpartego uczucia do drugiej osoby, które powoduje utratę kontroli intelektualnej nad zachowaniem.

Ad. 10. TEORIA OSOBOWOŚCI WEDŁUG REYKOWSKIEGO

Według Reykowskiego osobowość to system nadrzędnych schematów dynamicznych regulujących zachowanie się człowieka. Od niej zależy stosunek człowieka do świata. Jest to teoria poznawcza. Struktury dzieli się na formalne i treściowe. System - to zbiór elementów powiązanych ze sobą w określony sposób. Elementy systemu wchodzą ze sobą w interakcje. Schematy dynamiczne - to określone reprezentacje mózgowe, obszary, które zostały powołane do określonych zadań. Dynamiczne - dlatego, bo nowe informacje napływając powodują aktywację (dynamiczną), są otwarte - gotowe na przyjęcie nowych informacji. Schematy dynamiczne dzielimy na: czynnościowe (organizacja ruchu)i poznawcze (odbiór informacji).

Nadrzędne schematy dynamiczne: 1. Człowiek uzyskuje zdolność integracji napływających informacji, przez co każda z tych informacji zostaje umieszczona w ramach jednolitej „mapy” obejmującej obraz świata i własnej osoby. 2. Ogólne nastawienie - integracja różnych kierunków działań w nurt jednego lub niewielu zasadniczych tendencji kierunkowych w formie podstawowych potrzeb i zadań życiowych. 3. Integracja różnych technik, sposobów zachowania wobec innych sytuacji, w ramach jednolitego systemu stałych i ogólnych postaw. Osobowość po osiągnięciu odpowiedniego stopnia rozwoju pełni funkcję centralnego systemu integracyjnego.

To co człowiek robi, i jak robi zależy od osobowości, ale również od pozaosobowości. Czynniki pozaosobowościowe to m.in. stopień przygotowania do wykonania zadania, sprawność operacji umysłowych, temperament, doraźny stan psychofizyczny.

Ad. 11 MOWA ( KODY )

Mowa jest to używanie języka w procesie porozumiewania się, czyli konkretne akty użycia systemu językowego (złożonego ze znaków i reguł). Celem mowy jest odbieranie i nadawanie komunikatów w formie przekazów językowych: ustnych, pisemnych, gestów i mimiki. Mowa spełnia następujące funkcje:

• ekspresyjną - służy uzewnętrznianiu uczuć

• informacyjną- polega na dostarczaniu innym określonych komunikatów,

• impresywną- ma na celu wywołanie zmian w zachowaniu i myśleniu odbiorcy,

• eksploracyjną- umożliwia poszukiwanie ważnych dla nas informacji,

• komunikacyjną - pozwala na formowanie i przekazywanie myśli o otaczającej nas rzeczywistości,

• regulacyjną - wydawanie i przyjmowanie dyspozycji; język jest jednym z komponentów zachowania, który je kontroluje w określony sposób.

Mowę dzielimy na werbalna i niewerbalną. Elementy werbalne obejmują posługiwanie się językiem, słowami. Na elementy niewerbalne składają się prozodia głosu (intonacja, wysokość, tempo mówienia), mimika (wyrazy twarzy), postura ciała, gestykulacja i proksemika (operowanie dystansem).

Kody mowy:

1. W obrębie kodu językowego wyróżniamy kod mowy pisanej i ustnej, które różnią się od siebie pod wieloma względami, m.in. funkcją i stylem:

- mowę ustną charakteryzuje styl raczej potoczny, nieoficjalny. Zdania są zwykle krótsze, prostsze, często niedokończone. Widoczne są również znaczne różnice w doborze wyrazów, które mogą być zrozumiałe tylko dla określonej grupy społecznej.

- mowa pisemna wymaga stylu oficjalnego, urzędniczego. Język jest staranny, zdania nieraz wielokrotnie złożone, poprawne gramatycznie, używane słowa są ogólnie rozumiane

2. Basil Bernstein stworzył koncepcje istnienia dwu całkiem odmiennych kodów mowy, gatunków, których używanie jest związane ściśle z przynależnością do określonej warstwy społecznej i wynika przede wszystkim z trybu życia grup społecznych . Zgodnie z jego teorią stosunki interpersonalne i sposób życia grup społecznych znajdują swoje odzwierciedlenie w trwałych nawykach językowych. Z badań wynika że język używany przez klasę robotniczą różni się od języka klasy średniej. Warunki życia klasy robotniczej narzucają praktyczną postawę życiową i kierują częściej uwagę na rzeczy niż na osoby, żyją teraźniejszością. Klasa średnia mając w większym stopniu zapewniony byt materialny, poświęca więcej uwagi jednostkom. Mają wyznaczone cele wybiegające w przyszłość. Członkowie klasy średniej wyrażają się za pomocą logicznych środków językowych i jest bogaty w znaczenia i świadczy o bogatym życiu psychicznym jednostki. Charakterystyczne jest dla klasy robotniczej iż uczucia wyrażane są raczej przez pozajęzykowe elementy językowe: gesty, mimikę. Trudniej im przekazać językiem stany emocjonalne. Kody mowy klasy robotniczej nazwano językiem publicznym , klasa średnia używa języka zwanego formalnym .

Język publiczny charakteryzuje się: krótkimi zdaniami i ubogą konstrukcją gramatyczną, dużą częstotliwością krótkich rozkazów i prostych pytań, sztywnym i ubogim sposobem używania przymiotników i przysłówków, przewagą słów o niskim stopniu ogólności, stwierdzeniami formułowanymi jako pytania: “Prawda, jakie to piękne?”, stwierdzeniami faktu podanymi jako uzasadnienie pole­cenia: “Zrób to, bo ci tak mówię” itp.

Z kolei język formalny charakteryzuje się: złożoną konstrukcją zdań, częstym występowaniem np. zdań podrzędnie złożonych, częstym użyciem przymiotników wskazujących relacje logiczne, bogatym rejestrem przymiotników i przysłówków, obecnością ekspresji emocjonalnej nie tylko w pozajęzykowej warstwie komunikatu, ale także w słowach i zdaniach.

3. Kody mowy możemy także podzielić na:

• kod ograniczony - jeżeli mówimy że „I ja wtedy tam pobiegłem, a on nagle wskoczył i popsuł wszystko” to wypowiedź taka może być tylko zrozumiała dla osób, które wiedzą o czym jest mowa ze względu np.: na zażyłości;

• kod rozwinięty - komunikują się np. specjaliści którzy chcąc się precyzyjne wyrazić stosują zdania rozwinięte gdzie jest dokładnie wiadomo o co, czy o kogo chodzi.

4. Genetyczny kod mowy ciała profesora Stefano Benemeglio

Według Niego, podstawą mowy jest język gestów, który jest językiem uniwersalnym dla całego naszego gatunku - takie esperanto ciała. Nieważne, jakiej rasy jesteś przedstawicielem, nieważne, jakie masz wykształcenie, ponieważ pewne gesty i reakcje na nie są wspólne dla wszystkich ludzi. Znając ten kod, możemy świadomie wpływać na emocje otaczających nas ludzi. Przyjrzyjmy się prezenterom telewizyjnym, którzy budzą naszą sympatię: stojąc, trzymają dłonie złożone w okolicach podbrzusza, a ich kciuki i palce wskazujące obu dłoni stykają się ze sobą, tworząc trójkąt - znak matki. Ten gest przyciąga, łagodzi, wzbudza sympatię i zaufanie. Wszyscy ludzie pod względem kodu genetycznego mowy ciała rodzą się tacy sami, ale w trakcie dojrzewania, pod wpływem przeżyć, kształtuje się nasza odrębna osobowość.

Znajomość kodu gestów wspólnych dla całego gatunku może nam pomóc nie tylko odczytać emocje rozmówcy, ale też jego ukryte zamiary (np. gdy ktoś kłamie, podświadomie zdradza się z tym, w specyficzny sposób dotykając swego nosa). Ta wiedza jest niezwykle przydatna nie tylko w biznesie, gdzie tak ważna jest znajomość zamiarów kontrahenta, ale i w codziennym życiu każdego z nas.

5. Komunikaty niewerbalne i kody pozajęzykowe:

• Gesty - są to znaki, które rzucają się najbardziej w oczy we wszystkich niemal sytuacjach komunikowania się twarzą w twarz, są to: ruchy rąk, dłoni, palców, położenia, ruchy głowy i całego korpusu ciała. Specjaliści usiłują klasyfikować tego typu gesty i przypisać im znaczenie. Trzeba jednak pamiętać o tym, że znaczenie pojedynczego gestu, może być prawidłowo odczytane wtedy tylko, gdy dobrze znamy osobę, jej doświadczenia, motywy i cały kontekst pojawienia się znaku.

• Mimika twarzy - jest z jednej strony ekspresją emocji, z drugiej zaś zespołem znaków ilustrujących i wspierających wyrażone werbalnie treści.

• Dźwięki paralingwistyczne - czyli : westchnienia, cmokanie, pomruki, gwizdanie, śmiech i inne odgłosy, które nie tworzą słów ani ich części. Niewerbalnie możemy komunikować się kanałem wokalnym. Należą tu intonacja, akcent, rytm mówienia, szybkość mówienia i wysokość głosu.

• Kontakt wzrokowy - wymiana spojrzeń jest sferą bardzo istotnej klasy komunikatów niewerbalnych. Czasem przesyłamy świadomie znaczące spojrzenie innym razem świadomie unikamy patrzenia w oczy.

• Kod proksemiczny - wykorzystuje się w nim do zakomunikowania czegoś, przestrzeń rozciągającą się pomiędzy nadawcą i odbiorcą. Zwracający się do nas człowiek staje zawsze w określonej odległości od nas. Odległość ta nie jest przypadkowa i zależy od tematu rozmowy stosunków między mówiącymi, jest ona inna w różnych kręgach kulturowych

• Czas rozmowy - zauważamy, że rozmowy ludzi zażyłych trwają dłużej niż rozmowy ludzi mało sobie znanych, lub że rozmowa trwająca krótko może być odebrana jako sygnał niechęci.

• Rekwizyty i scena - komputer w obecnej sytuacji może być symbolem nadążania za postępem, synonimem wysokich kwalifikacji intelektualnych człowieka jakie w nim tkwią. Warto zatem pamiętać o przygotowaniu rekwizytów i sceny gdy planujemy jakąś ważną rozmowę. Rekwizyty te równie dobrze jak komunikaty werbalne i niewerbalne znaki, pomocne będą w rozpoczęciu rozmowy, regulowaniu jej przebiegu a niekiedy bardzo ułatwiają zakończenie rozmowy.

Ad. 12 MYŚLENIE I JEGO CECHY

Myślenie -to złożony ciągły proces zachodzący w mózgu, zmierzający do rozwiązania danego problemu, opierający się na systemie pojęć o różnym stopniu konkretności. To aktywny proces poznawczy. W celu rozwiązania danego zadania tworzy się program operacji oraz w trakcie wykonywania konfrontuje się go z oczekiwanym wynikiem.

Innymi słowy:

Myślenie polega na tworzeniu nowych reprezentacji za pomocą transformacji dostępnych informacji. Transformacja ta obejmuje interakcję wielu operacji umysłowych: wnioskowanie, abstrahowanie, rozumowanie, wyobrażanie sobie, sądzenie, rozwiązywanie problemów, twórczość.

Pojęcie myślenia ma bardzo szeroki zakres i wiele różnych znaczeń, odnosi się do czynności specyficznie ludzkich. Używane jest w mowie potocznej oraz w języku naukowym, przede wszystkim w filozofii i psychologii. Myślenie jest ściśle związane z całokształtem procesów psychicznych człowieka, a szczególnie z mową. Psychologowie klasyczni myślenie interpretowali jako szczególnego rodzaju zjawisko świadomości, odrębne od wrażeń, spostrzeżeń, emocji, uczuć i woli.

Dzięki myśleniu człowiek lepiej poznaje rzeczywistość, tworzy plany i projekty, dokonuje odkryć, formułuje oceny i wnioski. Za miarę efektywności myślenia można uznać inteligencję.

Fizjologicznie podstawą myślenia jest złożona analityczno-syntetyczna działalność kory mózgowej.

W strukturze czynności myślenia wyróżniamy trzy elementarne składniki:

• materiał, tj. informacje o świecie, zakodowane wyobrażeniach, spostrzeżeniach, wyobrażeniach i pojęciach (np. liczby całkowite);

• operacje umysłowe, tzn. elementarne transformacje dokonywane na materiale (np. dodawanie lub odejmowanie);

• reguły, tzn. strategie wpływające na uporządkowanie kolejnych operacji (np. wzory matematyczne).

Głównym zadaniem myślenia jest kategoryzowanie świata i tworzenie pojęć. Pojęcia pozwalają systematyzować naszą wiedzę o świecie. Pojęcia mogą reprezentować przedmioty materialne (np. okręt), czynności (np. rysować), istoty żywe (np. skowronek), właściwości (np. wysoki), abstrakcje (np. piękno), relacje między obiektami (mniejszy niż).

Mimo różnorodności form myślenia proces ten posiada pewne cechy ogólne:

• wiąże się z procesami symbolicznymi, a nie np. percepcyjnymi;

• jest pośrednie i ogólne;

• jest niedostępne bezpośredniej obserwacji. Można o nim wnioskować na podstawie wypowiedzi lub zachowania osób myślących. Obecnie jednak można zaobserwować myślenie np. na encefalografie.

• polega na operowaniu pewnymi elementami, które można wyodrębnić teoretycznie, np.: komponenty mięśniowe, słowa lub składniki języka, idee, wyobrażenia, sądy, operacje i pojęcia, skrypty.

• jest ukierunkowane na rozwiązywanie problemów. Warto również zaznaczyć, że myślenie umożliwia generowanie problemów

• pozwala odzwierciedlić nie tylko poszczególne obiekty rzeczywistości lecz także relacje czyli stosunki między różnymi elementami rzeczywistości. Nie są to tylko stosunki przestrzenne typowe dla spostrzeżeń lecz stosunki typu funkcjonalnego i logicznego.

Rodzaje myślenia:

• Myślenie autystyczne to osobisty proces, obejmujący fantazje, marzenia, reakcje nieświadome i idee niesprawdzalne za pomocą rzeczywistości zewnętrznej. Przykładem może być fantazjowanie na temat „Co bym zrobił, gdybym był bogaty". Ten typ myślenia odgrywa istotną rolę w aktach twórczych (np. wzór strukturalny pierścienia benzenu został odkryty w czasie marzeń sennych.

• Myślenie realistyczne (ukierunkowane) wymaga, aby idee były dostosowane do rzeczywistości, np. do sytuacji lub do określonych ram czasowych. Ten typ myślenia występuje przy rozwiązywaniu problemów. Pozwala ono określić cel i znaleźć sposoby jego realizacji.

• Myślenie prelogiczne nie liczy się z prawami logiki, dopuszcza kontrasty, kieruje się racjami emocjonalnymi, dominantami treściowymi i ubocznymi asocjacjami. Ten typ myślenia występuje u małych dzieci i u osób z zaburzeniami psychicznymi.

• Myślenie logiczne przebiega zgodnie z prawami logiki. Obserwujemy w nim wyraźne uczłonowanie sekwencji myśli i ich wzajemnych relacji. Rozumowanie logiczne to ciąg kolejnych zdań. Wśród tych zdań wyróżniamy założenia, kroki rozumowania prowadzące do wniosków pośrednich i w końcu do wniosku końcowego, czyli tezy. Myślenie logiczne zakłada poprawność wnioskowania. Rozumowanie logiczne, nawet gdy jego kolejne kroki są poprawne może prowadzić do fałszywych wniosków.

• Myślenie konkretne (sensoryczno-motoryczne, obrazowo-ruchowe) opiera się na manipulowaniu przedmiotami. Ten typ myślenia występuje u zwierząt i u małych dzieci. Dzięki niemu dorośli rozwiązują zadania praktyczne (np. przygotowanie posiłku).

• Myślenie abstrakcyjne (pojęciowe) polega na operowaniu pojęciami. Ludzie dorośli myślą za pomocą pojęć (np. opracowanie programu zajęć dydaktycznych).

• Myślenie reaktywne. Reagowanie na bodziec. Myślimy wtedy, gdy nas coś / ktoś pobudzi. Myślimy tak długo, jak działa bodziec. Gdy go odsuniemy, zwalniamy się z zewnętrznego przymusu myślenia. Dłużej stosowane staje się manierą, jeśli nie przywarą.

• Aktywne. Samoistne, oparte o ciekawość i wolę, odważne, dojrzałe. Myślimy, by osiągnąć cel np. znaleźć rozwiązanie, poznać zagadnienie itp. Aktywne jest przeciwnością reaktywnego. Otóż myślimy nie tylko wtedy, gdy działa zewnętrzny bodziec, ale wtedy, gdy chcemy.

• Intuicyjne. Tzw. “nos”, opieranie sądu na emocjonalnej, niewytłumaczalnej racjonalnie przesłance, na wyczuciu. To potężne narzędzie myślenia, to źródło rozwiązań w pierwszej wersji. Intuicję należy łączyć z innymi rodzajami myślenia, pozbawiona ich prowadzi do skrajności i błędów.

• Myślenie schematyczne. Schematy, automatyzmy są ważne. Pomagają oszczędzać energię i organizować rosnącą wiedzę na temat świata. Myślenie schematyczne jest podstawą wydajności, pozwala powielać wyniki.

• Myślenie oryginalne jest przeciwieństwem schematycznego. Myślenie oryginalne, to jak nazwa wskazuje, myślenie drogami, którymi inni chodzą rzadko. Zdolność do oryginalnego myślenia można zatracić albo rozwinąć.

• Myślenie praktyczne. Połączone głównie z praktyczną działalnością. Codzienne załatwianie prostych spraw i powielanie rozwiązań. Tu przydatne są nawyki, automatyzmy i schematy. Do działania wystarczy wyuczenie się sposobu postępowania. Dobrym przykładem jest posługiwanie się przedmiotami cywilizacji technicznej, telefonem, pralką, żarówką itd.

• Myślenie teoretyczne. Gównie formy myślenia abstrakcyjnego. Tworzenie modeli i teorii, które pozwalają zrozumieć prawa, zjawiska i przewidzieć nowe. To szczególny rodzaj myślenia twórczego i dar natury. Ludzie, którzy to potrafią, uważają, że jest to bardzo ciekawe. W fizyce istnieje klasyczny podział na teoretyków i doświadczalników.

• Analityczno - syntetyczne. Myślenie analityczne to rozkładanie problemu na części pierwsze, szukanie i wyodrębnianie składników oraz ich związków. Dzięki analizie możemy zauważyć i usunąć trudności. Sama analiza jest jednak niewystarczająca. Skomplikowane problemy robią się bardziej skomplikowane. Do ich rozwiązywania potrzebne jest planowanie, projektowanie i synteza, w których składa się elementy problemu w całość. I analiza i synteza zawierają w domyśle odkrywanie nowego.

• Krytyczne. Myślenie krytyczne jest elementem składowym myślenia dyskursywnego. Polega na szukaniu błędów w założeniach, podważaniu argumentów, śledzeniu niespójności i błędów wnioskowania. Krytyka jest elementem dyskusji. Krytyka w złym wydaniu, gdy chodzi tylko o przewagę w dyskusji przeradza się w krytykanctwo, prowadzi do arogancji, matactwa i nietolerancji, zamyka drzwi na inne poglądy oraz ogranicza myślenie twórcze. Jednak w samym myśleniu krytycznym nie ma nic złego.

• Dyskursywne. Myślenie w dyskusji, przekonywanie innych i uważne ich słuchanie, po to by zrozumieć i dojść do prawdy. W dyskusji ścierają się elementy konstruktywne i krytyczne.

• Myślenie produktywne (samodzielne) polega na wytworzeniu informacji zupełnie nowych dla jednostki. Przykładem może być pisanie wypracowań na wolny temat, układanie kompozycji z kwiatów, odkrycie nowego leku. Bierze udział w rozwiązywaniu problemów. Czynność myślenia przejawia się głównie w trakcie rozwiązywania problemów.

• Myślenie reproduktywne (bierne) nie polega na mechanicznym odtwarzaniu informacji, lecz na wykorzystywaniu dotychczasowej wiedzy podmiotu w nowych sytuacjach problemowych. Rozwiązywanie zadania wymaga jednak w tym przypadku wybiórczej (selektywnej) aktualizacji doświadczenia indywidualnego, zastosowania znanych pojęć, praw i reguł.

Przykładem może być przetłumaczenie tekstu na język angielski, opracowanie konspektu lekcji. Bierze udział w rozwiązywaniu problemów. Czynność myślenia przejawia się głównie w trakcie rozwiązywania problemów.

• Twórcze. Każdy z rodzajów myślenia, z wyjątkiem myślenia schematycznego, może jednocześnie być myśleniem twórczym. Myślenie twórcze albo dotyczy tworzenia nowych pomysłów albo łączenia już istniejących, postrzegania świata na nowo. Ten sposób myślenia jest dopełnieniem myślenia krytycznego. Efektem myślenia twórczego jest powstanie obiektywnie nowych idei lub nowych rozwiązań problemu. Przykładem może być napisanie poematu lub wyprodukowanie nowego leku. Myślenie twórcze wpływa na rozwój nauki i sztuki.

• Myślenie nietwórcze polega na odkrywaniu powszechnie znanych treści. Przykładem może być zrozumienie przez ucznia przebiegu procesu fotosyntezy.

• Myślenie dywergencyjne (rozbieżne) pojawia się w wypadku, jeśli istnieje wiele możliwych rozwiązań sytuacji problemowej. Chcąc rozwijać myślenie dywergencyjne, możemy polecić uczniom, aby dopisali ciąg dalszy opowiadania lub narysowali dom swoich marzeń.

• Myślenie konwergencyjne (zbieżne) pojawia się w przypadku, kiedy problem posiada jedno właściwe rozwiązanie. Taki charakter maja np. testy wielokrotnego wyboru lub szukanie elementu, który nie pasuje do pozostałych (np. jabłko, pomarańcza, ogórek, banan).

Wyróżniamy 4 podstawowe typy myślenia naukowego:

• Myślenie redukcyjne

• Myślenie taksonomiczne

• Myślenie heurystyczne

• Myślenie konstruktywne

• Myślenie lateralne

Zaburzenia myślenia możemy podzielić na:

• zaburzenia treści myślenia, do których należą: urojenia, idee nadwartościowe i natręctwa

• zaburzenia toku myślenia, np. przyśpieszenie, zwolnienie, zahamowanie, zatamowanie, rozkojarzenie, splątanie.

Ad. 13 UWAGA I JEJ RODZAJE

Uwaga to skierowanie świadomości na jakiś przedmiot lub zjawisko świata zewnętrznego i wewnętrznego.

Uwaga jest właściwością psychiczną, która odpowiada za kontrolę przebiegu pozostałych procesów i mogąca przyczynić się do polepszenia lub pogorszenia przebiegu pozostałych procesów poznawczych. Jest ona ściśle związana z przebiegiem wszystkich występujących procesów psychicznych, jednakże należy zauważyć, iż wiąże się z nasileniem procesów poznawczych. Ta właściwość psychiczna posiada dwie funkcje - selekcję i ukierunkowanie aktywności człowieka. Są one ze sobą powiązane. Selektywna zdolność do odbioru bodźców polega na możliwości wyboru czynności, jaką chcemy wykonywać. Wiąże się to z drugą funkcja uwagi, mianowicie możliwością ograniczania dopływu sygnałów otoczenia tylko dla niektórych wyłączeniem innych; ukierunkowanie uwagi na cel lub zadanie.

Uwaga ma charakter selektywny, jeżeli osobnik zwraca ją na jeden przedmiot lub zjawisko, to tym samym odwraca uwagę od innych. Następstwem braku uwagi jest zazwyczaj jakiś błąd, pomyłka, itp.

Cechy uwagi:

• Kierunek-określa przedmiot uwagi

• Zakres (pojemność) - na ilu obiektach jednocześnie możemy skupić uwagę (7+-2) elementów

• Intensywność(natężenie)-siła koncentracji uwagi na obiekcie, związana z napięciem wewnętrznym

• Trwałość-czas zatrzymania uwagi na obiekcie, inaczej mówiąc czas w jakim człowiek jest w stanie skoncentrować się na obiekcie

• Przerzutność-szybkość zmiany obiektu uwagi

• Podzielność-zdolność jednoczesnej koncentracji uwagi na co najmniej dwóch obiektach.

Rodzaje uwagi:

• mimowolna- reaktywna, niezamierzona, odruchowa, bodźcem jest wynik zewnętrzny

• dowolna- zamierzona, planowa, celowa, zwracamy uwagę na dany obiekt

• wtórna (podowolna)- jako następstwo uwagi dowolnej, uwaga traci pewne cechy dowolnej, jest wynikiem wdrażania się do pracy, praca wciąga.

• percepcyjna- w zakresie odbioru informacji

• umysłowa- w zakresie przetwarzania informacji czynności wykonawczych

Proces uwagi jest uwarunkowany takimi czynnikami jak:

• stopień podobieństwa bodźców: im bardziej podobne są następujące po sobie bodźce tym trudniej przyciągają uwagę, wyraźnie różny od nich bodziec przykuje uwagę;

• trudność zadania;

• brak wprawy i doświadczenia;

• zagrożenie i niepokój;

• uprzedzenia i roztargnienie, uprzedzenia ukierunkują uwagę na bodźce zgodne z ich treścią i skrajnie niezgodne z nią, roztargnienie rozprasza uwagę, istotne z punktu widzenia danego zadania bodźce mogą umknąć uwadze;

• nuda;

• przyzwyczajenie do danego bodźca, przy braku zmian bodźca przez pewien okres czasu, następuje osłabienie fizjologicznych i psychologicznych reakcji, receptory przestają reagować na ten bodziec - zjawisko habituacji.

Ad. 14. WYOBRAŻENIA

Wyobrażenia to obrazy powstające w wyobraźni, będące odzwierciedleniem w świadomości spostrzeganych poprzednio przedmiotów i zjawisk, które w danej chwili nie działają na narządy zmysłowe lub w ogóle nie istnieją.

Wyobrażenia nie są tak dokładne, jak spostrzeżenia - cechuje je m.in. mniejsza wyrazistość, nietrwałość, fragmentaryczność, a często przewaga cech typowych, rodzajowych czy gatunkowych nad indywidualnymi.

Rodzaje wyobrażeń

• odtwórcze- obrazy rzeczy, które były wcześniej spostrzegane, mają charakter wspomnieniowy. Od spostrzeżeń różnią się tym, że możemy je przywoływać w dowolnym momencie, niezależnie od materialnej obecności obiektu. Cechują się dużą wiernością wobec właściwości realnie istniejących obiektów.

• wytwórcze (twórcze, fantazyjne) - nowe obrazy rzeczy lub zjawisk niespostrzeganych, dotyczą treści nierzeczywistej, bez charakteru wspomnieniowego. Są efektem intencjonalnych działań podmiotu. Niekiedy motywem do ich tworzenia są ograniczone możliwości pamięci. Najczęściej określenie „twórcze” odnosi się do całości wyobrażenia, a nie do jego elementów składowych (działo naukowe, plastyczne, utwór muzyczny).

• mimowolne- nieplanowane, mimowolne, spontaniczne, niezależne od naszej woli (np. marzenia senne)

Ad. 15. ZŁUDZENIA I ICH CECHY ich cechy

Złudzenie to błędna interpretacja obrazu przez mózg pod wpływem kontrastu, cieni, użycia kolorów, które automatycznie wprowadzają mózg w błędny tok myślenia. Złudzenie wynika z mechanizmów działania spostrzegania (percepcji) , które zazwyczaj pomagają w postrzeganiu. W określonych jednak warunkach mogą powodować pozornie tylko prawdziwe wrażenia. Inaczej mówiąc złudzenie to fałszywe spostrzeżenie istniejącego przedmiotu lub zjawiska.

Złudzenia mogą powstać pod wpływem: emocji (np. strachu), na skutek zakłóconych warunków spostrzegania (np. o zmroku, w stanie zaburzonej świadomości). Złudzenia nie muszą być objawem zaburzeń psychicznych jeśli są korygowane po ustąpieniu czynników pogarszających warunki spostrzegania np. ciemności, mgły, zmęczenia. Szczególnym rodzajem złudzeń są paraidolie. Jest to spostrzeganie w kształtach obłoków, wzorów tapet, nieregularnych plam, konkretnych postaci lub obrazów.

Bacon wyróżnił 4 rodzaje złudzeń (idola):

• idole plemienne związane są z samą naturą ludzką i utrzymują się na mocy wrodzonych dyspozycji umysłu podlega im zarówno rozum jak i zmysły. Umysł jest z natury konserwatywny i lęka się nowości. Dążąc do prostoty upraszcza i ujednostajnia to, co z natury skomplikowane i niejednorodne bezkrytycznie ufa danym naoczności, a tymczasem zmysły niejednokrotnie nas zawodzą

• złudzenia umysłu wywodzi się z indywidualnej konstytucji jednostkowego umysłu. Osobowość ludzi kształtuje się pod wpływem odmiennych środowisk, różnych sposobów wychowania, zasięgu lektur, uznawanych wartości i przesądów. Każdy człowiek spoglądając na świat widzi go inaczej.

• idole rynku wynikają z posługiwania się mową. Nieprecyzyjne posługiwanie się mową, operowanie nazwami pustyni, niejasność i nieokreśloność pojęć krępują rozum i utrudniają działalność poznawczą.

• idole teatru łączy się z wiarą w tradycyjne autorytety. Zaufawszy im ludzie stracili krytycyzm i przestali dowierzać własnym wysiłkom.

Złudzenia są wynikiem ułomności naszego umysłu i właściwa metoda może te błędy wyeliminować.

Ad. 16. Spostrzeganie

Spostrzeganie - odbieranie bodźców wzrokowych, słuchowych, czy czuciowych, które poddawane są obróbce i syntezie w poszczególnych częściach mózgu. Jest pierwszym etapem przetwarzania informacji, które odbierane są przez narządy zmysłów. Proces postrzegania rozpoczyna akt spostrzegania. Złożone procesy spostrzegania mają charakter nieukierunkowany; są to czynności konstruowania spostrzeżeń.

Organizm człowieka może spostrzegać następujące cechy bodźców:

• typ energii (temperatura, dźwięk)

• lokalizacja w przestrzeni;

• natężenie.

Podstawę rozwoju spostrzegania przedmiotowego stanowi jego znaczenie dla czynności praktycznych. Spostrzeganie przedmiotów jest uwarunkowane społecznie. Dzieje się to głównie za pomocą mowy.

Procesy spostrzegania przebiegają na dwóch poziomach:

1. sensomotorycznym (czuciowo- ruchowym)- poznawanie przedmiotów za pomocą zmysłów. Spostrzeganie figur, linii.

2. semantyczno- operacyjnym (znaczeniowo- czynnościowy)- spostrzeganie przedmiotu. Oprócz figury spostrzegamy jej znaczenie..

Akt spostrzegania:

• bodziec

• zmysły

• właściwości psychiczne człowieka

Spostrzegane przez nas przedmioty nie zawsze są takie, jak my je spostrzegamy oraz nie wszyscy spostrzegamy te same przedmioty w ten sam sposób. Różnice mogą powstawać zarówno na poziomie odbioru bodźców przez receptory, jak i w trakcie wnioskowania o przedmiocie. Zdarza się również, że system spostrzegania popełnia omyłki lub rozpoznaje tylko część przekazywanej informacji. Błędy te mogą polegać na złudzeniach, mogą być efektem długotrwałej stymulacji, po której spostrzegane długo obrazy „odbijają” się konsekwencjami w następnych spostrzeganych obrazach lub powstają na skutek ograniczonego czasu rozpoznania lub po prostu zmęczenia.

Właściwości spostrzegania:

• natychmiastowość

• stałość

• zorganizowana struktura

• podobieństwo- podobne elementy widzimy jako należące do siebie nawzajem bardziej niż do innych elementów

• bliskość- elementy, które są fizycznie bliskie

• zamykanie- jesteśmy skłonni spostrzegać figury niekompletne tak, jak gdyby były one kompletne.

• kontynuacja (ciągłość) - widzimy elementy jako należące do siebie nawzajem jeśli znajdą się być kontynuacją kierunku poprzednich elementów.

• wspólny los- elementy, które poruszają się w tym samym kierunku

• odwracalność figury i tła- niekiedy wzorzec bodźcowy jest tak zorganizowany, że można spostrzegać więcej niż jedną relację figura- tło. Gdy są one w konflikcie, występują w świadomości nawzajem.

• dobroć figury- układ nerwowy udaje się preferować regularne proste figury.

Każdy człowiek w momencie urodzenia posiada genetycznie zaprogramowane możliwości spostrzegania. Jednak nie pozostają one takie same przez resztę jego życia. Nowe sytuacje, doświadczenia życiowe wchodzące w skład procesu uczenia się mogą prowadzić do zmian tych zdolności, kształtować je w specyficzny sposób.

Efekt procesu spostrzegania zależy nie tylko od sprawności narządów zmysłów i informacji, które wysyła otoczenie, ale także od czynników związanych z daną osobą tj.: jej doświadczenia ukształtowanego w procesie uczenia się, doświadczenia związanego z określoną kulturą, informacje zawarte w pamięci, jej nastawienie, zainteresowania, motywy, potrzeby, postawy, oczekiwania, emocje. Nierzadko istotną rolę odgrywają inne ściśle związane ze spostrzeganiem procesy poznawcze np. uwaga, pamięć, uczenie się, procesy emocjonalno-motywacyjne, struktura i funkcjonowanie osobowości jednostki.

Proces spostrzegania jest złożony, aktywny, cykliczny, ma charakter decyzyjny oraz w dużej mierze nieświadomy. Spostrzeganie umożliwia kształtowanie stałego, zorganizowanego, spójnego i sensownego odzwierciedlenia rzeczywistości. W procesie spostrzegania wykorzystywane są nie tylko informacje aktualnie napływające z otoczenia.

Zaburzenia spostrzegania dzielimy na:

• Złudzenia - iluzje

• Omamy - halucynacje

• Zaburzenia psychosensoryczne

Ad.17 SPOSTRZEŻENIA I ICH CECHY ich cechy

Spostrzeżenie jest to proces psychiczny polegający na doznawaniu wielu wrażeń jednocześnie, które w mózgu są selekcjonowane, wiązane oraz sensownie ujmowane. Podstawowym tworzywem dla spostrzeżeń są wrażenia wzrokowe.

Spostrzeżenia mogą być:

• monosensoryczne - odbierane przy wykorzystaniu jednego zmysłu,

• wielosensoryczne - odbierany przy wykorzystaniu wielu zmysłów.

• wzrokowe,

• słuchowe,

• dotykowe,

• smakowe,

• inne - uzależnione od narządów zmysłowych dominujących przy odzwierciedlaniu danego przedmiotu.

Możemy podzielić spostrzeżenia ze względu na rodzaj zjawisk rzeczywistości odzwierciedlanych w spostrzeżeniu : przedmiotów; przestrzeni i stosunków przestrzennych między przedmiotami; czasu i stosunków czasowych; ruchów istot, przedmiotów oraz własnego ciała.

Inaczej mówiąc spostrzeżenie to produkt procesów spostrzegania, psychiczny obraz przedmiotu lub zjawisk, który aktualnie oddziaływuje na nasze receptory, psychiczny obraz zespołu cech.

Istotą spostrzegania jest identyfikacja.

Spostrzeżenia mogą powstawać na dwóch poziomach spostrzegania:

• sensomotorycznym - powstają na nim spostrzeżenia figuralne, które są tworami o charakterze przestrzenno-czasowym np. plamy, linie, punkty, sekwencje dźwięków, posiadają one rytm, kształt, ale nie posiadają znaczenia;

• semantyczno-operacyjnym, czyli znaczeniowo-czynnościowym - jest to sposób spostrzegania obiektu, który jest uzupełniony znaczeniem.

Cechy spostrzeżeń:

• stałość, która polega na tym, iż mimo zmiany warunków spostrzegania ( w pewnych granicach ) spostrzegamy jako stałe pewne cechy przedmiotów : stałość barwy ( kartka papieru jest dla nas biała mimo różnego światła ), stałość wielkości ( do pewnej odległości obrazy spostrzeganych przedmiotów zachowują tą samą wielkość, mimo iż wraz z ich oddalaniem się zmniejsza się ich odbicie w siatkówce ); stałość kształtu ( spostrzegamy przedmioty zgodnie z ich rzeczywistym kształtem, mimo, że kształt obrazu danego przedmiotu zmienia się na siatkówce wraz z każdym zmienieniem kąta widzenia ).

• ściśle połączone z procesem analizy i syntezy

• w przypadku dzieci: spostrzeżenia cechuje synkretyzm, ich ścisły związek z działaniem oraz przedmiotowość, tj. aby spostrzeżenie powstało dziecko musi dokonać analizy cech przedmiotów działających na nasze narządy.

Ad. 18 PAMIĘĆ TRWAŁA I NIETRWAŁA

Pamięć jest jednym z zasadniczych procesów psychicznych. Leży u podstaw wszystkich innych procesów psychicznych i bez niej nie możliwe byłoby w ogóle życie psychiczne. Pamięć to proces psychiczny polegający na zapamiętaniu, przechowywaniu (pamiętaniu) i odtwarzaniu materiału (zmysłowego, wyobrażeniowego lub myślowego). Dzięki tej właściwości nabywamy różnorodne informacje, przyswajamy wiedzę o świecie oraz umiejętności i sprawności.

Klasyfikacja ze względu na długość trwania:

1. sensoryczna (ultrakrótka),

2. krótkotrwała (operacyjna)

3. długotrwała.

1. Pamięć nietrwała.

Systemy pamięci przemijającej - nietrwałej:

• pamięć sensoryczna

Pamięć sensoryczna polega na krótkotrwałym przechowywaniu doświadczeń zmysłowych; ślad po zadziałaniu bodźca utrzymuje się bardzo krótko: 2 s w pamięci ikonicznej(wzrok) i do 10 s w pamięci echoicznej (słuch). Jest ona niezwykle pojemna i może przechowywać ogromną ilość informacji. Ważną składową pamięci sensorycznej jest uwaga. Informacje zmysłowe, które przyciągają naszą uwagę są rejestrowane w pamięci sensorycznej. Z chwilą, gdy określona informacja trafia do pamięci sensorycznej, rozpoczyna się proces rozpoznawania i identyfikowania bodźców.

Pamięć sensoryczna może być traktowana jako element pamięci krótkoterminowej, a pamięć krótkoterminowa jako odnawialny komponent pamięci długoterminowej.

• pamięć krótkotrwała

Pamięć krótkotrwała jest pamięcią wydarzeń świeżych czy też doraźnym magazynem niewielkiej porcji informacji. Pamięć ta może przechowywać jedynie kilka jednostek informacji (co oznacza w praktyce zaledwie kilka słów lub liczb) i jest przechowywana w czasie od kilku sekund do kilku minut (zazwyczaj 30-45 sekund).

Informacja jest kodowana w pamięci krótkotrwałej poprzez wewnętrzne powtarzanie (powtarzanie w myślach). Czas jej przechowywania również jest związany z powtarzaniem, dzięki któremu można podtrzymać informację w pamięci; bardzo długie powtarzanie prowadzi do przeniesienia informacji do magazynu pamięci długotrwałej. Badania nad pamięcią krótkotrwałą zaczął prowadzić Saul Sternberg. Wykazano istnienie charakterystycznych dla pamięci krótkotrwałej efektów towarzyszących odpamiętywaniu: efekt pierwszeństwa - lepiej pamiętane są elementy, które pojawiły się na początku materiału do zapamiętania; efekt świeżości - lepiej pamiętane są elementy, które pojawiły się na końcu materiału do zapamiętania.

Przyczynę zapominania informacji z pamięci krótkotrwałej może stanowić samoistne zanikanie informacji wraz z upływem czasu (zapominanie), przekierowanie uwagi czyli zaniechanie powtarzania informacji na rzecz innego zadania a także interferencja między informacjami czyli zacieranie jednej informacji przez drugą.

• pamięć robocza

Pamięć robocza jest częścią pamięci krótkotrwałej, która nie ma za zadanie tylko biernego przechowywania informacji lecz pozwala także na przetwarzanie, nadzorowanie i koordynację przechowywanych informacji. Tę ideę pamięci roboczej sformułowali Baddeley i Hitch. W obrębie pamięci roboczej badacze wyróżnili cztery podsystemy:

a) centralny system wykonawczy

b) pętla artykulacyjno-fonologiczna

c) szkicownik wzrokowo-przestrzenny

d) bufor epizodyczny

Autorem drugiego modelu pamięci roboczej jest Cowan, według którego istotą pracy pamięci roboczej jest poziom aktywacji (pobudzenia). Zgodnie z tym modelem informacjom aktualnie przetwarzanym towarzyszy wysoki poziom pobudzenia i znajdują się one w ognisku uwagi, co oznacza, że są one dostępne świadomości. Pozostałe informacje znajdują się poza ogniskiem uwagi, ale mogą zostać do niego przeniesione jeśli uzyskają odpowiedni poziom aktywacji.

2. Pamięć trwała.

Pamięć długotrwałą określa się jako pamięć trwałą lub wtórną. Stanowi ona trwały magazyn zakodowanych śladów pamięciowych o nieograniczonej pojemności i czasie przechowywania.

Przypuszcza się, że podstawą fizjologiczną pamięci trwałej są tzw. związki czasowe, połączenia wytworzone w układzie nerwowym na zasadzie odruchowo-warunkowej. Niekiedy połączenia te nie są dokładnie zlokalizowane w ośrodkach kory mózgowej, lecz tworzą trwałe układy funkcjonalne o określonej strukturze.

Kodowanie informacji polega na włączeniu ich do kategorii czy systemu kategorii istniejących już w umyśle podmiotu lub na tworzeniu nowych kategorii.

Systemy pamięci trwałej:

Pamięć długotrwała (długoterminowa) ma nieograniczoną pojemność, a informacja może być przechowywana permanentnie . Trwałość ta jest tak silna, że ani sen, narkoza, nieprzytomność, drgawki wywołane elektrowstrząsem nie są w stanie usunąć zapamiętanych bodźców. Proces odtwarzania informacji przechowywanej w pamięci długoterminowej jest nie w pełni wyjaśniony. Informacja prawdopodobnie pozostaje w mózgu na zawsze, problem polega na odzyskiwaniu jej w razie potrzeby. Niemożność odnalezienia informacji polega na nieskutecznym jej poszukiwaniu. Odtwarzanie informacji można poprawić przez jej staranne przechowywanie.

• pamięć semantyczna

Pamięć semantyczna obejmuje łatwą do zwerbalizowania wiedzę ogólną oderwaną od kontekstu autobiograficznego. Wiedza semantyczna ma strukturę sieci, w której poszczególne informacje stanowiące węzły łączą się między sobą za pośrednictwem nici skojarzeniowych. Struktura ta umożliwia odpamiętywanie cech i kontekstów informacji na zasadzie rozprzestrzeniającej się po sieci aktywacji. Pamięć semantyczna jest oderwana od kontekstu jej nabywania. Jest pamięcią trwałą nie opisową.

• pamięć epizodyczna

Pamięć epizodyczna stanowi zapis informacji dotyczących wydarzeń charakteryzujących się określonym czasem i przestrzenią. Struktura informacji w pamięci epizodycznej opiera się na chronologii. Odpamiętywanie informacji o wydarzeniach ma zatem związek zarówno z określeniem czasu, w którym miały miejsce (datowaniem) jak również określeniem ich stosunku chronologicznego do innych wydarzeń, o których informacja znajduje się w magazynie pamięci epizodycznej. Datowanie wydarzeń z pamięci epizodycznej może odbywać się z różną precyzją. Pamięć epizodyczna jest związana z kontekstem jej nabywania. Jest pamięcią trwałą opisową.

• pamięć autobiograficzna

Pamięć autobiograficzna jest specyficznym magazynem, w którym przechowywane są informacje dotyczące indywidualnej historii życia danej jednostki. Pamięć autobiograficzna, podobnie jak epizodyczna, dotyczy informacji o wydarzeniach. Odróżniającą te dwa magazyny pamięci cechą jest fakt, że informacje o wydarzeniach przechowywane w pamięci autobiograficznej pozostają w bezpośrednim odniesieniu do jednostki. Oznacza to, że do pamięci autobiograficznej trafiają jedynie te wydarzenia, w których jednostka osobiście brała udział. Dla większej precyzji można powiedzieć, że to właśnie doświadczenie jednostki udziału w jakimś zdarzeniu zostaje zapisane w pamięci autobiograficznej. Porządek informacji przechowywanych w pamięci autobiograficznej może odnosić się zarówno do chronologii wydarzeń jak i do ich tematyki. Zdaniem Conwaya zawartość pamięci autobiograficznej jest zorganizowana w trzy bloki: wiedzę na temat okresów życia, pamięć zdarzeń ogólnych (pojedynczych lub powtarzających się) oraz pamięć zdarzeń specyficznych (czyli jednorazowych i szczególnych). Niektórzy badacze twierdzą, że pamięć autobiograficzna może zawierać informacje zarówno epizodyczne jak i semantyczne, a co za tym idzie również informacje abstrakcyjne dotyczące danej jednostki.

Ad. 19 PAMIĘĆ AUTOBIOGRAFICZNA

Pamięć autobiograficzna (żywa, pamięć par excellence) - pamięć odnosząca się do własnej przeszłości i informacji osobistych. Ma ona charakter deklaratywny, co oznacza że wspomnienia w niej zawarte zapisujemy w postaci konkretnych lub abstrakcyjnych informacji angażujacych język (kiedy opowiadam o tym, co mnie spotkało wczoraj w szkole właśnie wtedy korzystam z mojej pamięci autobiograficznej).

Czasem utożsamiania jest z pamięcią epizodyczną. Odróżniającą te pamięci cechą jest fakt, że informacje o wydarzeniach przechowywane w pamięci autobiograficznej pozostają w bezpośrednim odniesieniu do jednostki. Oznacza to, że do pamięci autobiograficznej trafiają jedynie te wydarzenia, w których jednostka osobiście brała udział. Dla większej precyzji można powiedzieć, że to właśnie doświadczenie jednostki udziału w jakimś zdarzeniu zostaje zapisane w pamięci autobiograficznej.

Informacje w zakresie pamięci autobiograficznej uporządkowane są chronologicznie. W zakres tej pamięci wchodzi także, jako jej szczególny rodzaj, pamięć fleszowa. Jej złożony i aktywny charakter oddają metafory konstruktora i agensa.

W ramach pamięci autobiograficznej możemy wyodrębnić funkcję:

• interpretacyjną - wobec informacji asymilowanych z zewnątrz;

• konstrukcyjną - to, co zapamiętane jest konstruowane i służy teraźniejszości;

• inicjacyjną - pamięć służy inicjowaniu (agens) i planowaniu (teleologizm) i wykonywaniu działań.

Pamięć autobiograficzna nie jest obiektem statycznym. Jest procesem, działaniem złożonym i uwarunkowanym. Szczególnie podkreśla się istnienie społecznych ram pamięci, co podkreśla koncepcja poznania rozproszonego oraz rozszerzonego umysłu. Sama perspektywa narracji autobiograficznej stanowi przedmiot zainteresowania współczesnej psychiatrii.

Ad. 20 PSYCHOPATIA I JEJ CECHY

Psychopatia (osobowość dyssocjalna, osobowość antyspołeczna) to zaburzenie struktury osobowości o charakterze trwałym, dotyczące 2 - 3% każdego społeczeństwa. Zaburzenie to wiąże się z obecnością trzech deficytów psychicznych: lęku, uczenia się i relacji interpersonalnych.

Przez psychopatię rozumie się odchylenie struktury osobowości od przeciętnej miary, szczególnie w zakresie charakteru, ale także w zakresie życia uczuciowo-popędowego, temperamentu, sposobu reagowania na bodźce oraz napędu psychoruchowego. Wiąże się to ściśle z trudnym do zdefiniowania pojęciem normy zdrowia psychicznego.

Kazimierz Pospiszyl dzieli zaburzenie na typ impulsywny i typ kalkulatywny.

Pospiszyl wyróżnia w psychopatii:

• deficyt lęku - defekt emocjonalny polegający na braku przyswajania odruchów moralnych i braku empatii;

• deficyt uczenia się - dominujące w typie impulsywnym zachowania agresywne;

• upośledzenie związków - relacje oparte na przydatności innych do własnych celów, płytkie związki - dominujące w typie kalkulatywnym, ignorowanie konwencji społecznych;

• cierń psychopatyczny - zubożone życie psychiczne, kompensowane przez narcyzm - wyczulenie na przejawy niedoceniania.

Aby zdiagnozować psychopatię muszą wystąpić następujące objawy:

• niska tolerancja frustracji i próg wyzwalania agresji

• utrwalone i nieadekwatne zachowania antyspołeczne bez wyraźnej motywacji

• brak poczucia winy, wstydu i odpowiedzialności, skruchy - kontakty płytkie i nastawione na eksploatację,

• brak lęku,

• ubóstwo emocjonalne - brak zdolności do przeżywania emocji - brak integracji sfer poznawczej, behawioralnej i emocjonalnej, trwała niezdolność do związków uczuciowych z innymi ludźmi, niemożność utrzymania związków, nieliczenie się z uczuciami innych

• nieumiejętność odraczania satysfakcji (dążenie do natychmiastowego zaspokajania popędów i potrzeb),

• skłonność do obwiniania innych

• niezdolność przewidywania skutków swojego postępowania,

• niezdolność wyciągania wniosków z przeszłych doświadczeń (tj. nieefektywność uczenia się),

• ponad przeciętna inteligencja, formalnie nie zaburzona,

• nierozróżnianie granicy między rzeczywistością a fikcją, prawdą a kłamstwem,

• częste szantażowanie samobójstwem,

• brak zaburzeń czynności pamięciowych. Wielu psychopatów odznacza się nawet bardzo dobrą pamięcią.

Badanie diagnostyczne przeprowadza się: DKO, MMPI, Mach IV i V, skalami kłamstwa.

Ad. 20 Psychopatia i jej cechy

Psychopatia - to trwały defekt osobowości o nieuchwytnej etiologii. Jest niekorzystnym pod względem społecznym odchyleniem od normy w zakresie struktury osobowości, zwłaszcza życia uczuciowego, woli, charakteru oraz napędu psychoruchowego. Psychopatię najczęściej uważa się za patologiczny rozwój osobowości powstały pod wpływem niepomyślnych warunków zewnętrznych przy współudziale odbiegających od normy cech wrodzonych .

Objawia się trudnościami w zakresie współżycia z innymi ludźmi, prowadzącymi często do zachowań antyspołecznych, przyczyn należy poszukiwać w negatywnym oddziaływaniu środowiska społecznego. Charakterystyczne dla osobowości psychopatycznej jest stępienie wrażliwości emocjonalnej i obniżenie reaktywności na kary i nagrody o charakterze społecznym .

U tych osób emocje i popędy często przejawiają się w sposób niepohamowany, bez odpowiedniej modulacji adekwatnej do sytuacji, osoby te nie są skłonne do odraczania zaspokajania swych potrzeb, do przejawiania poczucia winy i wstydu .

Pospiszyl wyróżnia w psychopatii:

• deficyt lęku - defekt emocjonalny polegający na braku przyswajania odruchów moralnych i braku empatii;

• deficyt uczenia się - dominujące w typie impulsywnym zachowania agresywne;

• upośledzenie związków - relacje oparte na przydatności innych do własnych celów, płytkie związki - dominujące w typie kalkulatywnym, ignorowanie konwencji społecznych;

• cierń psychopatyczny - zubożone życie psychiczne, kompensowane przez narcyzm - wyczulenie na przejawy niedoceniania.

Lista objawów psychopatii według Cleckleya (nieznacznie zmodyfikowana):

1.Wyraźny urok zewnętrzny i przeciętna lub ponadprzeciętna inteligencja.

2.Nieobecność urojeń i innych zaburzeń myślenia.

3.Brak lęku czy innych „neurotycznych“ objawów. Często opanowanie, spokój i łatwość mówienia.

4.Niesolidność, ignorowanie zobowiązań, brak poczucia odpowiedzialności w sprawach zarówno małej, jak i dużej wagi.

5.Kłamliwość i nieszczerość.

6.Brak wyrzutów sumienia.

7.Antyspołeczne zachowania, które są niedostatecznie umotywowane i słabo zaplanowane, jakby wynikające z niezrozumiałej porywczości.

8.Słabość osądów i nieumiejętność uczenia się z przeszłych doświadczeń.

9.Chorobliwy egocentryzm, całkowite skoncentrowanie na sobie, niezdolność do prawdziwej miłości i przywiązania.

10.Ogólny niedostatek głębokich i trwałych emocji.

11.Brak prawdziwego wglądu, niezdolność spojrzenia na siebie oczami innych.

12.Brak wdzięczności za okazane szczególne względy, serdeczność i zaufanie.

13.Dziwaczne i ekscentryczne zachowania po spożyciu alkoholu i nie tylko - wulgarność, opryskliwość, gwałtowne zmiany nastroju, wybryki.

14.Brak poważnych prób samobójczych.

15.Bezosobowe, prymitywne i powierzchowne życie seksualne.

16.Brak planów życiowych i niezdolność prowadzenia zorganizowanego życia, za wyjątkiem życia prowadzącego do klęski.

Ad. 21 AGRESJA

Agresja to w psychologii określenie zachowania ukierunkowanego na zewnątrz lub do wewnątrz, mającego na celu spowodowanie szkody fizycznej lub psychicznej.

Wyróżniana jest m.in.:

• agresja wroga - agresja, która ma na celu zranienie lub zadanie bólu.

• agresja instrumentalna - agresja służąca innemu celowi niż zranienie lub zadanie bólu, np. zastraszenie, usunięcie konkurencji itp.

• agresja prospołeczna - chroniąca interesy społeczne, obrona

• agresja indukowana - powstająca w efekcie psychomanipulacji.

• agresja odroczona

• autoagresja (zachowanie) - agresja skierowana na własną osobę

W psychologii nie ma zgody co do przyczyn i mechanizmów powstawania zachowań agresywnych.

Agresja wywoływana jest przez prowokację w formie fizycznej lub słownych obelg. Kolejnym czynnikiem powodującym stan agresji jest pobudzenie emocjonalne. Także czynniki genetyczne odgrywają tutaj dużą rolę. Podobnie jak w przypadku innych zachowań, agresji uczymy się nie tylko na podstawie własnych doświadczeń, ale także obserwując zachowanie innych oraz skutki, do jakich ona prowadzi. Prawdziwym powodem powszechności agresji zdaje się jej skuteczność jako uniwersalnego sposobu na zdobycie różnorakich dóbr i celów.

W świetle literatury przyczyny ludzkiej agresji wyjaśniają trzy główne teorie:
- teoria instynktów - wg niej agresja jest wrodzonym instynktem, człowiek zachowuje się agresywnie i stosuje przemoc, gdyż to wynika z jego natury
- teoria frustracji - wg której przyczyna zachowań agresywnych jest frustracja, wynikająca z niezaspokojenia potrzeb jednostki
- teoria społecznego uczenia się - ludzie uczą się zachowań agresywnych przez własne, bezpośrednie doświadczenie lub przez naśladownictwo [1]

Omawiając zjawisko agresji u dzieci możemy wyróżnić następujące jej kategorie:
- instrumentalna - jej celem jest uzyskanie jakiegoś przedmiotu lub utrzymanie jakiejś sytuacji;
- agresja ze złości - nie jest ona ukierunkowana na sytuację lub obiekt;
- obronna - jest ona odpowiedzią na atak;
- agresja związana z grą i zabawą - jest to agresja nasilająca się wskutek zaangażowania w walkę podczas gry[2]

Przyczyny agresji i przemocy można podzielić na kilka grup:
- przyczyny tkwiące w rodzinie
- przyczyny istniejące w szkole, placówce wychowawczej,
- wpływ grupy rówieśniczej,
- wpływ mediów [3]

Ad. 22 AFEKT I JEGO CECHY

Afekty są to procesy emocjonalne silne, a jednocześnie krótkotrwałe. Powstają najczęściej pod wpływem silnych bodźców zewnętrznych (gniew, złość, rozpacz, radość i strach). Charakterystycznym objawem dla osób znajdujących się w stanie afektu jest utrata panowania nad sobą. Afekty na ogół wyrażają się w czynach gwałtownych. Przykładem afektu może być wybuch gniewu. Człowiek działa wtedy jakby w zaślepieniu. Nie słyszy żadnych wyjaśnień ani napomnień. Niekiedy używa w gniewie wulgarnych słów, a nawet posuwa się do przemocy fizycznej. Gdy ochłonie często nie może uwierzyć, że mógł się w podobny sposób zachować. Pojęcie używane niekiedy jako synonim emocji.

W psychiatrii i psychologii, afekt to termin określający obserwowaną przez badającego ekspresję emocji. Ekspresja ta nie zawsze współgra z opisem emocji podawanym w wywiadzie przez pacjenta.

Można wyróżnić:

• afekt dostosowany - prawidłowa, odpowiednio silna i żywa, dostosowana do sytuacji ekspresja uczuć

• afekt niedostosowany - nieprawidłowa ekspresja uczuć;

• paramimia - zaburzeniu związku między przeżyciami a ekspresją uczuć

• paratymia - braku związku między uczuciami a ich ekspresją

• ambiwalencja uczuciowa - doświadczanie w jednym czasie przeciwstawnych uczuć

• afekt osłabiony (a. blady, apatia) - jest to osłabienie zarówno ekspresji uczuć jak i modulacji tejże ekspresji

• afekt labilny (chwiejność uczuciowa) - brak możliwości dłuższego utrzymania ekspresji emocji na zbliżonym poziomie, a co za tym idzie częsta i łatwa zmiana afektu.

• afekt sztywny (sztywność uczuciowa) - brak możliwości współgrania emocjonalnego z otoczeniem.

Jakość afektywna. W filozofii jakość afektywna to jakość przysługująca przeżyciom, sprawiająca że to przeżycie uznajemy za pożądane lub niepożądane - tym samym mówiąc o jakości afektywnej przeżycia mamy na myśli jego emocjonalne zabarwienie.

23. ZABURZENIA ZACHOWANIA

Zaburzenia zachowania to zaburzenia psychiczne występujące w okresie dzieciństwa i dorastania (adolescencji). Zaburzenia zachowania mogą być diagnozowane, kiedy symptomy utrzymują się przynajmniej sześć miesięcy. Zaburzenia te cechują powtarzające się i utrwalone wzorce zachowania aspołecznego, agresywnego i buntowniczego. Zachowania te powodują poważne przekroczenie oczekiwań i norm społecznych dla danego wieku.

• zaburzenia zachowania ograniczone do środowiska rodzinnego

( zachowania są całkowicie lub prawie całkowicie ograniczone do środowiska rodzinnego albo do interakcji z członkami rodziny. Mogą występować kradzieże w domu, zachowania destrukcyjne jak łamanie zabawek, niszczenie ubrań, uszkadzanie mebli, przemoc wobec członków rodziny i celowe podpalenia ograniczone do domu rodzinnego itp.);

• zaburzenia zachowania z nieprawidłowym procesem socjalizacji

Zaburzone relacje rówieśnicze przejawiają się izolacją od innych dzieci, niepopularnością, odrzuceniem, brakiem bliskich przyjaciół, empatycznych związków z innymi członkami tej samej grupy wiekowej. Relacje z dorosłymi cechują się rozdźwiękiem, wrogością i urazami.

Typowe zachowania, to tyranizowanie, bójki, stosowanie siły i przemocy, nasilone nieposłuszeństwo, niegrzeczność, brak współpracy, opór wobec autorytetów, ciężkie napady złości i wściekłości niekontrolowanej, okrucieństwo wobec dzieci i zwierząt, niszczenie własności i podpalenia.

Zaburzenie ujawnia się w większości sytuacji, ale najbardziej widoczne jest w szkole.)

• zaburzenia zachowania z prawidłowym procesem socjalizacji

Zaburzenia występują w sytuacjach poza domem lub środowiskiem rodzinnym. Dzieci są raczej dobrze zintegrowane z grupą rówieśniczą, nawiązywane są trwałe przyjaźnie z rówieśnikami. Relacje z dorosłymi są raczej złe.

• Zachowania opozycyjno - buntownicze. Występuje u dzieci poniżej 10 roku życia. Występuje

nasilone zachowanie buntownicze, nieposłuszne, prowokujące, negatywistyczne i niszczycielskie, które przekracza normy zachowania wieku i kontekstu społeczno - kulturowego. Dzieci skłonne są do złości, urazy, reagowania zdenerwowaniem wobec innych dzieci. Wykazują niski próg tolerancji na

frustrację i łatwo tracą panowanie nad sobą. Nie ma zachowań naruszających prawo i podstawowe prawa innych, jak: kradzież, tyranizowanie, napaści, niszczycielstwo.

Nieprawidłowy rozwój psychospołeczny dziecka jest wypadkową ilościowej i jakościowej kombinacji warunków zewnętrznych (środowiskowych) i czynników biologicznych dotyczących różnych cech somatycznych organizmu.

Do czynników biologicznych zalicza się przede wszystkim czynniki genetyczne tj. zestaw genów przekazywanych przez rodziców w chwili poczęcia

Najsilniej oddziałującym środowiskiem jest r o d z i n a.

Rodzina ma za zadanie stworzyć warunki egzystencji dziecka ( jedzenie, ubranie, schronienie, opiekę medyczną itp.), wprowadzić w świat kultury i sztuki, przygotować do samodzielnego życia, a przede wszystkim powinna zaspokoić podstawowe potrzeby:

• potrzebę bezpieczeństwa, uczucia stałości - dziecko ma pewność, że nic złego się nie stanie, a wszelkie kłopoty będą właściwie rozwiązane;

• potrzebę miłości wynika z pragnienia bycia kochanym i podziwianym. Niezaspokojenie tych pragnień może być przyczyna zachowań aspołecznych.

• potrzebę akceptacji wyraża się w przyjęciu dziecka takim, jakie ono jest, niezależnie od jego zewnętrznych cech czy braków wewnętrznych. Dziecko akceptowane wzmacnia swoje poczucie bezpieczeństwa.

Szczególnie negatywny wpływ na dziecko maja zjawiska patologiczne w życiu rodziny: kryminalizm, pasożytnictwo, prostytucja, przemoc seksualna wobec dzieci, uzależnienia w tym: alkoholizm, narkomania, hazard.

24. SOCJOPATA

Socjopatia to zaburzenie, którego etologia wyrasta wyłącznie z środowiska. Powodem jej powstania może być nieprawidłowo przebiegająca socjalizacja. Dzieje się tak wtedy gdy dziecko jest pod opieką rodziny niewydolnej wychowawczo.

W Polsce określenie “socjopatia” odnoszone jest do tych wszystkich przypadków o obrazie podobnym do psychopatii, w których nieprzystosowanie do życia społecznego zostało spowodowane ujemnymi wpływami środowiska. Uważa się, że osobowość większości socjopatów została niekorzystnie ukształtowana przez niewłaściwe wpływy wychowawcze. U niektórych jednak socjopatów psychopatyczne zachowanie się jest przypisywane wtórnej demoralizacji środowiskowej i traktowane jest jako przyzwyczajenie, nawyk do postępowania i sposobu życia, które są sprzeczne z wymogami społecznymi i porządkiem publicznym.

Socjopata, czyli człowiek, który nie jest przystosowany do życia w społeczeństwie i często charakteryzuje się brakiem wyrzutów sumienia i nieumiejętnością kochania.

Socjopatia dzieli się na:

• s. dyssocjalnych (socjopatia). posiadają oni dążenia społeczne oraz mają zdolność moralnej samokontroli, lecz w sposób społeczny zachowują się jedynie wobec wąskiej grupy ludzi (rodziny, grupy przestępczej, gangu itp.) wobec pozostałych osób zachowują się natomiast w sposób wrogi, lub bez zastosowania się do norm społecznych

• s. antysocjalny (przykład psychopatii). Chory to człowiek okrutny, bezwzględny i wyrafinowany. Ma niedorozwój superego, ludzi traktuje instrumentalnie (hiperinstrumentalizm) jest nieustraszony.

• s. antysocjalny impulsywny. Brakuje mu kontroli nad sobą. Często ląduje w więzieniu.

• s. antysocjalny. Ma kontrolę nad sobą.

Wszyscy socjopaci antysocjalni potrzebują ciągłego dostymulowywania CUN. Sytuacja ta może być spowodowana przez wiele czynników, np. geny, szum cywilizacyjny, hałas informacji.

Głównym symptomem socjopatii jest brak szczerych, głębokich socjalnych emocji (empatia, sympatia, miłość, wstyd, poczucie winy), których uczymy się w procesie "socjalizacji", w dzieciństwie. Inne symptomy socjopatii to: niski próg poirytowania, agresywność, impulsywność, nieszczerość, ignorowanie powszechnych norm, "gruboskórność", egocentryzm, niemożność odczuwania winy, brak poczucia odpowiedzialności, poczucie iż jest się zawodzonym przez innych ludzi, skłonność do winienia innych, niemożność utrzymania długich i bliskich relacji, potrzeba kontroli innych, płytkie uczucia, brak długoterminowych celów w życiu.

Nieprawidłowy rozwój osobowości w kierunku socjopatii cechują, zdaniem H. Spionek, zaburzenia procesów emocjonalno-motywacyjnych w połączeniu z zaburzeniami charakteru - jednej za struktur sieci poznawczej. Struktura ta opisywana jest jako zbiór trwałych postaw wobec samego siebie, innych ludzi, norm, zasad przyjętych w danym społeczeństwie. Zaburzenia takich struktur sieci poznawczej jak:

„charakter”,

„sumienie”,

„struktura ja”.

Charakteryzuje się utrzymywaniem się wcześniejszych stadiów rozwoju moralnego i społecznego, stwierdzamy wówczas nieprawidłowy stosunek:

• do ludzi (nieufność, wrogość, dążenie do dominowania),

• do zadań (brak wytrwałości, samodzielności, niedbałość),

• do rzeczy (brak poszanowania cudzej własności, zachłanność, wandalizm)

• do siebie samego (zbyt wysoka samoocena),

• do norm (opóźnienie procesu przyswajania norm społecznych, czyli kształtowania się „sumienia”).

25. CHARAKTEROPATIA

Charakteropatia - zmiany osobowości typu psychopatycznego, wyrażające się w odchyleniach charakterologicznych, np. skłonność do kłamstwa, nastawienia socjalne i antysocjalne itp. Termin ten używany bywa na oznaczenie zmian charakterologicznych u psychopatów, u chorych na padaczkę, u osób, które przebyły zapalenie opon mózgowych i in. jego choroby organiczne; u alkoholików, a również u chorych na psychozy endogenne. Niektórzy psychiatrzy stosują to określenie wyłącznie na oznaczenie zmian charakterologicznych, spowodowanych przez organiczne uszkodzenie mózgu, inni zmiany tego rodzaju rozpatrują jako organiczne zmiany charakterologiczne zaliczane do tzw. pseudopsychopatii.

Charakteropatia alkoholowa charakteryzuje się zanikiem uczuć społecznych i etycznych, zubożeniem dążeń i zainteresowań, egoizmem i egocentryzmem oraz brakiem krytycyzmu i woli.

Charakteropatia padaczkowa (w padaczce skroniowej) wyraża się rozwlekłością wypowiedzi, zaleganiem myśli i stanów uczuciowych, nadmierną drobiazgowością w mowie i działaniu, „przylepnością”, polegającą na osłabieniu zdolności do zmiany tematu myślenia lub wykonywanej czynności na inną, skłonnością do gniewu, mściwości, zazdrości.

Zmiany charakterologiczne pourazowe (charakteropatie pourazowe) rozwijają się stopniowo i przejawiają się w zaniku inicjatywy, osłabieniu woli, w impulsywności, drażliwości, pojawieniu się tendencji aspołecznych, skłonności do alkoholu. Przy uszkodzeniu płatów czołowych występują zachowania roszczeniowe (dążenie do otrzymania rent i odszkodowań).

W leczeniu charakteropatii stosuje się oddziaływanie nastawione na uświadomienie zmian charakterologicznych, z równoczesną pracą nad postępowaniem według norm społecznych i moralnych

26. ZACHOWANIE SUICYDIALNE

Zachowanie suicydalne - ciąg reakcji i zachowań człowieka , pojawiających się w chwili, gdy w jego świadomości samobójstwo pojawia się jako antycypowany, pożądany stan rzeczy, a wiec jako cel .

W ujęciu kryminalistycznym zachowanie suicydalne (samobójcze) określone jest jako „świadome działanie na własne ciało bądź na ważne dla jego funkcjonowania narządy za pomocą czynników zewnętrznych w celu przekroczenia granic wytrzymałości fizjologicznej organizmu lub możliwości jego adaptacji w zmienionych warunkach”. ( B. Hołyst )

B. Hołyst wyróżnia cztery kolejne etapy tych zachowań:

1. samobójstwo wyobrażone, czyli uświadomienie sobie możliwości rozwiązania problemów życiowych w drodze samobójstwa. Możliwości takie rozważa wielu ludzi, ale tylko niewielu je realizuje, wprost przeciwnie - gdy pojawiają się tego typu myśli, większość zdecydowanie je od-

rzuca;

2. samobójstwa upragnione, czyli myśli, które nie ustępują, nabierają charakteru celu, a więc czegoś upragnionego i pożądanego. Wielu ludzi również odrzuca te uporczywe pragnienia, znajdując inne drogi rozwiązań. Niektórzy jednak, powodowani pragnieniem, skłaniają się do zachowań autodestrukcyjnych;

3. samobójstwo usiłowane, czyli ciąg zachowań, których celem jest pozbawienie się życia, przy czym cel ten nie zostaje osiągnięty;

4. samobójstwo dokonane, czyli kończący się śmiercią zamach na własne życie.

Między poszczególnymi etapami zachowania suicydalnego istnieje tylko różnica stopnia, dlatego ważne jest uwzględnienie okoliczności prowadzących do narastania intensywności odczuć, do zmiany ich zabarwienia i podjęcia decyzji o pozbawieniu się życia. Samobójcą jest się bowiem na długo przed popełnieniem samobójstwa. Dlatego „sytuacja samobójcza” bywa również przedstawiona z punktu widzenia czynników doprowadzających do czynu.

Rodzi się potrzeba dokonania analizy możliwych strategii i form przeciwdziałania zachowaniom samobójczym oraz wyodrębnienia tych grup społecznych, do których w pierwszym rzędzie takie inicjatywy winny być kierowane:

1. pierwszą strategią, która wyłania się na polu działalności antysuicydalnej jest gruntowne zapoznanie społeczeństwa z mechanizmem powstawania i funkcjonowania zespołu presuicydalnego (zespół objawów poprzedzających samobójstwo).

2. drugą strategią będzie przeciwdziałanie i naprawa zaburzonych stosunków międzyludzkich.

3. trzecią strategią wychodzi konieczność zmiany społecznego nastawienia do outsajderów i ludzi słabych.

4. czwartą strategią będzie rozwój i pogłębienie wiedzy suicydalnej poprzez współpracę i zaangażowanie naukowców różnych dyscyplin z suicydologami.

5. piątą strategią mogą być oddziaływania dotyczące zmiany przekonań normatywnych społeczeństwa.

6. szóstą propozycją strategiczną jest praca nad rozwojem ku uczestnictwu w świecie wartości i kształtowaniu własnej hierarchii wartości.

7. Siódmą strategią działań antysuicydalnych może być ukazywanie alternatywnych sposobów życia człowieka.

8. Ósmą propozycją strategii antysuicydalnych będzie zwiększanie dostępności do różnych form pomocy w kryzysie.

27. SERYJNY ZABÓJCA I JEGO CECHY

Seryjny morderca - powszechnie używane określenie osoby, która dokonała, w odstępach czasu, co najmniej trzech zabójstw. W przerwie między zabójstwami mordercy wydają się być całkiem normalni ("maska normalności").

Seryjne zabójstwo jest popełniane w wyniku patologii charakteru np. dla patologicznej żądzy zupełnego panowania nad ofiarą. Odróżnia to seryjnych morderców od np. zabójców na zlecenie, którzy zabijają w celu osiągnięcia korzyści majątkowych albo terrorystów o motywach politycznych lub ideologicznych.

Dzięki temu terminowi kryminolodzy mogą odróżniać tych, którzy zabijają kilku ludzi przez dłuższy czas, od tych, którzy zabijają kilku ludzi podczas pojedynczego wydarzenia (masowi mordercy) oraz od tych, którzy popełniają kilkukrotnie zabójstwo w różnych miejscach w czasie od kilku godzin do kilku dni (szaleni mordercy - w przeciwieństwie do seryjnych morderców nie powracają oni do normalnego zachowania między morderstwami).

Seryjni mordercy często wykazują seksualne dewiacje - sadyzm seksualny, fetyszyzm, podglądactwo, pedofilię oraz sodomię, nekrofilię. Charakterystyczna dla nich jest skłonność do fantazjowania, która daleko wykracza poza przeciętną. W swoich fantazjach często zatracają poczucie tego, co realne, a co wyobrażone. Tworzą świat, w którym się dobrze czują; fantazjują o wyczynach seksualnych, dominacji, przemocy, przestępstwie, zabijaniu.

Seryjni mordercy często byli ofiarami seksualnej, emocjonalnej bądź fizycznej przemocy. Jak pisze Brunon Hołyst w „Psychologii kryminalistycznej”, wśród seryjnych morderców przeważają osoby zaburzone psychicznie. U wielu z nich stwierdza się antyspołeczne zaburzenie osobowości. W mowie potocznej takich ludzi określa się jako psychopatów. Typowymi objawami tego zaburzenia są brak poczucia winy i wstydu, odpowiedzialności za inne osoby, a także głęboka niezdolność do odczuwania emocji. Działania socjopatów są często bezcelowe, przypadkowe i impulsywne.

Po schwytaniu, seryjni mordercy podczas procesu często wnoszą o złagodzenie kary z powodu ich niepoczytalności podczas popełniania morderstw. Ta droga obrony jest mało skuteczna, jednak czasami pozwala wzbudzić współczucie w członkach składu sędziowskiego lub u przysięgłych.

Seryjny morderca jest powszechnie postrzegany jako biały mężczyzna między 25 i 35 rokiem życia, co w znacznej mierze pokrywa się w ze statystykami policyjnymi. Jest to jednak spowodowane tym, iż tego typu statystyki prowadzi się głównie w krajach, zamieszkiwanych przede wszystkim przez ludność pochodzenia europejskiego oraz nie notuje się w tych statystykach wydarzeń uznanych za porachunki mafijne oraz zabójstwa na zlecenie. Także kobiety rzadko występują w tych statystykach. Wyjątkami są np. Aileen Wuornos, Myra Hindley i Elżbieta Batory (uznawana za największego seryjnego zabójcę wszech czasów).

28. OSOBOWOŚĆ SCHIZOIDALNA

Osobowość schizoidalna - zaburzenie osobowości, w którym występuje wzorzec zachowań zdominowany oderwaniem od relacji międzyludzkich i ograniczonym wyrażaniem emocji w kontaktach interpersonalnych. Zaburzenie to jest rzadkie w stosunku do innych zaburzeń osobowości i obejmuje mniej niż 1% populacji, częściej występuje u mężczyzn.

Osoby ze schizoidalnym zaburzeniem osobowości (SZO) są aspołeczne, nieśmiałe, introwertyczne i wyjątkowo upośledzone, jeśli chodzi o tworzenie więzi społecznych. Nie czerpią przyjemności z bliskich kontaktów z innymi osobami, jak również z bycia członkiem rodziny. Zwykle nazywane są samotnikami. Podstawową cechą tego zaburzenia jest niezdolność do nawiązywania normalnych związków z innymi osobami. Zrywają większość kontaktów towarzyskich i zwykle mają problemy z wyrażeniem wprost swojej wrogości. Przejawiają niewielkie, jeśli w ogóle zainteresowanie doświadczeniami seksualnymi z innymi osobami. Osoby z tymi zaburzeniami są zwykle nieśmiałe, choć trafniej jest nazwać je introwertykami. Chociaż cechą zarówno nieśmiałości, jak i introwersji jest unikanie ludzi, ta pierwsza postawa wynika tylko ze strachu przed kontaktem, podczas gdy introwersja to wyraźna chęć unikania ludzi. Zazwyczaj wyrażają obojętność zarówno w kwestii pochwały ich jak i krytyki. W konsekwencji osoby z tym zaburzeniem osobowości wybierają zawody, które wymagają samotności. Maja olbrzymie problemy ze zdolnością wyrażania swoich uczuć i odczuwania przyjemności. Choć często nadmiernie fantazjują i w nietypowy sposób kontaktują się z otoczeniem, mają skłonność do introjekcji, uciekania w swój wewnętrzny świat przeżyć to nie tracą kontaktu z rzeczywistością.

Funkcjonalnie osobowość schizoidalna jest zbliżona do osobowości schizotypowej i choć etiologia obu nie jest jasna, to ze względu na nieznaczne różnice w opisie i historyczne pochodzenie pojęcia te są różnicowane.

Przy diagnozowaniu należy zwrócić szczególną uwagę na wykluczenie łagodniejszych form całościowych zaburzeń rozwoju, np. spektrum autyzmu.

29. PSYCHOZA I JEJ CECHY

Psychoza, choroba psychiczna przebiegająca z zaburzeniami myślenia, spostrzegania, woli, uczuć, intelektu, powodująca zwykle trudności adaptacyjne i zaburzenia kontaktu. Sposób myślenia u osoby dotkniętej psychozą ulega zwykle całkowitej dezorganizacji. Nie ma ona poczucia choroby, żyje w przekonaniu o realności swoich przeżyć, może doświadczać halucynacji, paranoidalnych urojeń i obsesji.

Istotą psychozy jest brak krytycyzmu wobec własnych, nieprawidłowych spostrzeżeń i osądów, przy czym należy tu rozróżnić psychozy z prawidłowo zachowaną świadomością, od psychoz z towarzyszącymi zaburzeniami świadomości.

Psychoza to określenie stosowane, kiedy mamy wrażenie, że ludzie tracą kontakt z naszą wspólną rzeczywistością. Potocznie mówimy o chorobie psychicznej bądź o "nienormalnych" zachowaniach .

Jest ogólnym terminem opisującym całą grupę ludzkich zachowań, które mogą mieć różne przyczyny i dlatego nie jest traktowana jako osobna jednostka chorobowa.

Słowo to jest używane w psychiatrii głównie dla rozróżnienia stanu dezorganizacji pracy umysłu wynikającego z choroby psychicznej od podobnego w zewnętrznych przejawach stanu wynikającego z fizycznego uszkodzenia układu nerwowego.

Etiologia większości psychoz nie jest dokładnie znana. Schizofrenię, psychozy urojeniowe i choroby afektywne uważa się za psychozy wewnątrzpochodne, uwarunkowane najprawdopodobniej genetycznie.

Inne psychozy mogą być wywołane czynnikami reaktywnymi lub uszkodzeniami ośrodkowego układu nerwowego (psychozy starcze, pourazowe, psychozy alkoholowe, infekcyjne, porażenie postępujące). Większość psychoz jest wyleczalna lub w wyniku leczenia oraz psychoterapii następuje znaczna poprawa.

Wyróżniamy:

1. Psychozy alkoholowe

2. Psychozy indukowane

3. Psychozy połogowe

4. Psychozy więzienne

5. Psychozy z zaburzoną świadomością

6. Psychozy z zachowaną świadomością

7. Omamy rzekome.

Objawy psychoz są indywidualnie zróżnicowane. Stykając się z ludźmi cierpiącymi na psychozę często obserwujemy, że opisują zupełnie inną rzeczywistość od przez nas postrzeganej. Ludzie w stanie psychozy mogą opowiadać, że słyszą głosy, których inni nie słyszą lub postrzegać zjawiska, których inni nie postrzegają. Niektórym może się zdawać, że są prześladowani. Przedstawiają sytuacje stanowiące nieporozumienia bez wyjścia, mają dziwne wizje lub przeżywają chaos myślowy. Niektórym psychoza jawi się jako uczucie “utraty samego siebie”. Stanom tym często towarzyszy silne poczucie niepokoju, lęku, depresja lub poczucie wyobcowania. Niektórzy mają problemy z ustaleniem swojej tożsamości - kim są, u innych obserwowany jest znaczny spadek umiejętności społecznych, na przykład trudności w utrzymaniu porządku dnia lub zajęcia się kilkoma sprawami równocześnie.

Większość psychoz występuje nagle i trwa krótko. Psychoza w świetle tradycyjnej psychiatrii jest zwykle traktowana jako symptom poważnej choroby psychicznej takiej jak np: schizofrenia i depresja dwubiegunowa. Czasami jest też skutkiem zwykłej depresji, lub nadużywania środków psychotropowych. Krótkie stany psychozy wywołane przez bardzo silny stres, są uważane za normalną, zdrową reakcję psychiczną i dla odróżnienia od "prawdziwej" psychozy są nazywane psychozą reaktywną. Bezpośrednie halucynacje odczuwane po zażyciu narkotyków nie są zwykle klasyfikowane jako psychoza, pod warunkiem że nie utrzymują się one zbyt długo po wydaleniu narkotyku przez organizm. Psychozę od nerwicy (neurozy) odróżnia brak świadomości własnych dolegliwości psychotyka. Psychozy mogą też być wywołane organicznym uszkodzeniem mózgu lub nie którymi chorobami fizycznymi. Znaczy to, że każdy może popaść w stan psychozy lub w stan podobny do psychozy.

Obecnie przyjmuje się, że za wystąpienie psychozy odpowiada nierównowaga neuroprzekaźników w mózgu. Nie jest znana odpowiedź na pytanie skąd ta nierównowaga się bierze. Za część zaburzeń psychotycznych obarcza się nieprawidłową budowę mózgu, ocenianą na podstawie badań CT. Jednakże w ten sposób nie można wyjaśnić psychozy u osób z prawidłowym obrazem mózgu uzyskanym w badaniu CT, a osób takich jest duży odsetek. Stąd podejrzewa się, że psychoza jest zjawiskiem patologii czynnościowej, a nie strukturalnej.

Psychozy leczy się farmakologicznie. Dodatkowo stosuje się odpowiednie metody psychoterapeutyczne, jednakże tylko pomocniczo. Obecnie stosowane leki przeciwpsychotyczne, niezależnie od ich generacji, mają za zadanie blokowanie receptorów neuroprzekaźników w synapsach. Działanie to ma zapobiec pobudzeniom niekontrolowanym w mózgu, a co za tym idzie objawom wytwórczym. Rokowanie jest zależne od charakteru psychozy.

Psychoza jest też często mylona z psychopatią. Osoby w stanie psychozy bywają czasem agresywne, ale nigdy nie są świadomie okrutne, gdyż zwykle nie są one w stanie podejmować jakichkolwiek przemyślanych działań na skutek niemożności racjonalnego myślenia.

30. PERCEPCJA ZMYSŁOWA ( NIE WIEM CZY DOBRZE!!!!! )

Percepcja - organizacja i interpretacja wrażeń zmysłowych, w celu zrozumienia otoczenia. Percepcja to postrzeganie; uświadomiona reakcja narządu zmysłowego na bodziec zewnętrzny; sposób reagowania, odbierania wrażeń. (W. Kopaliński)

Percepcja w szerokim sensie oznacza rejestrację (uchwycenie) przedmiotów i zdarzeń środowiska zewnętrznego: ich odbiór sensoryczny, zrozumienie, identyfikację i określenie werbalne oraz przygotowanie do reakcji na bodziec.

Postrzeganie zmysłowe zawiera dwie warstwy różniące się intensywnością, z jaką przesycone są elementem mentalnym:

• świadomość zmysłowa nie różni się w swej istocie od percepcji zmysłowej. Jest tylko bardziej przesycona myśleniem, dzięki któremu uprzytamniamy sobie sam fakt i sposób percypowania danych oraz to, że przyroda jawi się percypującemu ją obserwatorowi w postaci zespołu czynników powiązanych szeregiem relacji. Świadomość zmysłowa zaznajamia nas zatem ze zdarzeniami, z tym, jak się rozciągają i gdzie mają swe granice. Daje też początek świadomości rozróżniania świata zewnętrznego od zdarzenia postrzegającego.

• percepcja zmysłowa najbardziej zmysłowa, powierzchniowa i bezpośrednia. Dzięki percepcji zmysłowej uświadamiamy sobie istnienie przyrody - realności nie będącej myśleniem i od niego niezależnej. Jest ona czynnikiem umożliwiającym homogeniczny typ myślenia, czyli rozważanie przyrody jako „zamkniętego systemu, w którym związki wewnętrzne dają się wyrażać bez konieczności odwoływania się do faktu, iż się o nich myśli.

Systemy percepcyjne człowieka umożliwiają mu widzieć, słyszeć, czuć smak, zapach, dotyk i zmiany temperatury. Jest to także poczucie świadomości (otoczenia).

Percepcja jest przedmiotem zainteresowania biologii i psychologii (układ nerwowy, budowa i funkcjonowanie zmysłów/receptorów, drogi nerwowe, selekcja bodźców).

W filozofii percepcję traktuje się jako modelowy przykład procesu poznawczego, a wiedzę uzyskaną w jej wyniku za modelową wiedzę ludzką, która daje nam podstawową orientację w środowisku. Nauki empiryczne bazują na percepcji zmysłowej udoskonalonej przy pomocy aparatury i wyrafinowanych metod badawczych. Problem percepcji skupia w sobie podstawowe problemy filozoficzne (metafizyczne i epistemologiczne), takie jak spór realizmu z idealizmem, koncepcja świata i człowieka, możliwość poznania prawdy. Rozwiązanie tych problemów zależy od interpretacji ludzkiej percepcji.

Istnieją dwa rodzaje struktur poznawczych:

• Związana z wyobraźnią. Odbierane przez nią wrażenia zmysłowe zazwyczaj są deformowane przez nasze oczekiwania, potrzeby, uczucia i mechanizmy obronne, uruchamiane przez podświadomość.

• Związana z inteligencją. Koryguje ona doznania zarejestrowane w naszej wyobraźni.

Przedmiot percepcji - to, co jest reprezentowane przez wrażenia. Przedmiot percepcji traktowany jest jako niezależny od skierowanych nań aktów percepcji , publiczny, fizyczny średnich rozmiarów, będący przyczyną wrażeń.

Pole percepcji (wzrokowe, słuchowe, dotykowe itd.) ma centrum, którym jest ciało podmiotu („tu”), a rożne obiekty pojawiają się w relacji do tego centrum („tam”). Poza polem percepcji jest horyzont. Intencja aktu percepcji skupia się na jakimś obiekcie (centrum uwagi), a poza tym ma horyzont (rzeczy otaczające, domniemane - tylna strona, wnętrze obiektu). Dzięki horyzontowi nasze doświadczenie świata jest ciągłe.

Treść percepcyjna jest różna od przedmiotu, jest to całość aktualnie przeżywanych wrażeń należących do umysłu, za pomocą których przedmiot jest reprezentowany. Sama treść nie jest jednak przedmiotem świadomości. Treść percepcyjną dzielimy na naoczną (wrażenia zmysłowe) i nienaoczną (pojęcia organizujące spostrzeganie, np. jedne dane są podmiotem własności a inne tymi własnościami - to jest soczysta pomarańcza).

Sądy percepcyjne na temat przedmiotów formułujemy na podstawie tego, jak się te przedmioty jawią czyli na podstawie danych spostrzeżeniowych.

31. CECHY OSOBOWOŚCI NIEDOJRZAŁEJ

Cechy osobowości niedojrzałej obserwuje się u każdego w wieku młodzieńczym. Są to jednak cechy przejściowe, właściwe danej fazie rozwojowej i ustępuje w miarę dojrzewania psychicznego, faktycznego usamodzielniania się i ponoszenia odpowiedzialności za własne życie. Wadliwe wychowanie może przedłużyć znacznie okres niedojrzałości młodzieży.

Osobowość niedojrzałą cechują zachowania, jakich już nie oczekujemy ze względu na wiek biologiczny, są to zachowania charakterystyczne dla wcześniejszego wieku. U osób niedojrzałych badanie EEG często ujawnia istnienie jakichś zaburzeń w czynności bioelektrycznej mózgu.

Jednostka z takim zaburzeniem nie jest zdolna do samodzielnego i długotrwałego działania nastawionego na jeden cel tzn., że krótko może się skupić na wykonywaniu jednej czynności. Osoby te mają trudności z pohamowaniem reakcji agresywnych.

Człowiek o niedojrzałej osobowości według Maslowa i Mitelmana, odznacza się następującymi właściwościami: objawami wegetatywnymi (bicie serca, ataki duszności, biegunka, wymioty itp.), ogólnym spowolnieniem lub nadmierną aktywnością, obniżonym nastrojem, samokrytycyzmem, zmniejszonym poczuciem własnej wartości i bezpieczeństwa, izolacją społeczną, bezradnością w kryzysach osobistych i rodzinnych , silnym poczuciem winy, niezadowoleniem z siebie, autoagresją .

Przykładem osobowości niedojrzałej, nieprawdziwej może być osobowość neurotyczna, która zbudowana jest na lęku przed cierpieniem oraz ciągłej skłonności do postaw obronnych.

Cechy charakteryzujące osobowość niedojrzałą są często wynikiem ran wyniesionych z przeszłości, zwłaszcza z dzieciństwa.

Typowym objawem niedojrzałej osobowości jest stosowanie wobec siebie zbyt surowych nakazów i zakazów, przeżywanie wewnętrznych konfliktów, ciągłych wahań, niemożności uwolnienia się od natrętnych myśli, uczuć i wyobrażeń. Łatwo czuje się atakowana i raniona, nosi w sobie poczucie żalu wobec tych, którzy jej nie cenią. Zrzuca winę na otoczenie i często dopatruje się ataku.

Jest wciąż niezdecydowana, cierpi na przesadny lęk przed popełnieniem pomyłki. Osoba niedojrzała nie uczy się, jakie aspekty trzeba uwzględniać, by podejmować dobre decyzje. Ta postawa wynika z reguły z tego, że w dzieciństwie rodzice takiej osoby sami decydowali o wszystkim i ona nie miała okazji do uczenia się, jak podejmować decyzje. Ma ogromne pragnienie podobania się innym, akceptacji otoczenia, często jest gotowa zrobić wszystko, żeby się przypodobać. Nie potrafi powiedzieć „nie” z lęku przed odrzuceniem lub krytyką. W kontakcie z drugą osobą zaciera wszystkie istotne aspekty swojej osobowości, bo nie wie, czego ta osoba oczekuje. Jest perfekcjonistą; chce wszystko wykonać bezbłędnie i wymaga tego także od innych, usiłuje to nerwowo wymóc, przynosząc wiele utrapień i sobie, i innym. Ma tendencję do podziału rzeczy na dobre i złe, nie widzi neutralnych. Ma skłonność do depresji; widzi życie, ludzi i zadania jako szare, bez szans; przeżywa w taki sposób siebie samą, swoją przeszłość i przyszłość. Odczuwa niedowartościowanie i smutek. Brakuje jej równowagi emocjonalnej, spokoju. Ciągłe burze emocjonalne i zmienne nastroje źle wpływają na zdrowie fizyczne i duchowe oraz paraliżują podejmowanie konsekwentnych działań. Człowiek, który się ciągle szarpie ze swoimi emocjami, nie odczuwa istnienia trwałych wartości, których może się trzymać, nie cieszy się życiem.

Według Hare i Shalling istotnymi cechami osobowości niedojrzałej są także:

• Proste formy wyrażania emocji

• Niezdolność do modulowania rekcji emocjonalnych ( reakcje są gwałtowne, niedostosowane do siły bodźców i sytuacji)

• Nieumiejętność odraczania zaspokajania potrzeb(popędów)

• Brak tolerancji na ujemne długotrwałe bodźce związane z realizacją długodystansowych celów

• Koncentracja na teraźniejszość

• Zniekształcenie obrazu rzeczywistości pod wpływem doraźnych emocji

• Nietrwałość i słabość związków uczuciowych z innymi ludźmi

Ad. 32 PSYCHICZNE ZMĘCZENIE

W znaczeniu bardzo ogólnym - zmęczenie psychiczne to poczucie dyskomfortu połączone z obniżeniem dobrostanu psychicznego człowieka, które pojawia się w wyniku aktywności poznawczo-emocjonalnej oraz na skutek różnych okoliczności zewnętrznych i nie posiada podłoża fizjologicznego.

Zmęczenie psychiczne to zmiany czynnościowe organizmu dotyczące systemu nerwowego.

Zmęczenie psychiczne ujawnia się po ciężkiej pracy intelektualnej, która to pochłania spore dawki energii, powodując wyczerpanie zasobów energetycznych w tkance mózgowej. Kiedy organizm intensywnie pracuje, powstaje więcej produktów przemiany materii. Mogą one działać toksycznie na

tkankę nerwową. Stąd uczucie zmęczenia. Kiedy pracujemy pod silną presją, w stresie, zaburzeniu ulega niemal cała fizjologia organizmu.

Zmęczenie psychiczne objawia się:

• trudnościami z kojarzeniem, pamięcią, koncentracją,

• ogólnym osłabieniem

• utrudnionym myśleniem

• spowolnieniem i osłabieniem postrzegania,

• spadkiem motywacji,

• zaburzeniem emocjonalnym (apatia lub rozdrażnienie),

• nastawieniem systemu nerwowego na odpoczynek (ziewanie, senność),

• spadkiem wydajności pracy (wzrost: liczby błędów),

• spadkiem formy fizycznej, energii organizacyjnej,

• wzrostem zachorowań, urazów i wypadków.

Psychiczne zmęczenie kumuluje się i czasami narasta. Dlatego bardzo ważny dla człowieka jest sen, który regeneruje siły.

Według przypuszczeń naukowców, zmęczenie jest efektem upośledzonego wytwarzania neuroprzekaźników i zaburzeń w przekazywaniu sygnałów nerwowych z komórki do komórki. Stres, który mocno przyczynia się do zmęczenia, to przecież zabójca młodych neuronów. Wystarczy 20 minut, aby w jednej z najważniejszych części mózgu, hipokampie, obumarła ich blisko jedna trzecia. Takie znaczne

uszczuplenie liczby komórek nerwowych niewątpliwie sprawia, że mózg zaczyna szwankować.

Ad. 33 STRES I JEGO CECHY

Stres jest zjawiskiem bardzo powszechnym i każdy zdrowy człowiek go doświadcza. Jest jednym z wielu stanów psychofizjologicznych organizmu, w którym pod wpływem działania specyficznych czynników, zwanych stresorami, zaczyna wzrastać napięcie.

Według H.Selye'go, twórcy pojęcia stresu, jest on niespecyficzną reakcją organizmu na wszelkie stawiane mu wymagania. Stres nie jest niczym złym, żadną straszną, niebezpieczną sytuacją, którą należałoby unikać. Jest procesem nieodłącznie związanym z życiem i działaniem człowieka. Bez względu na to, co robimy, zawsze stawiani jesteśmy wobec wymagań, by wykonywać określone działania lub przystosowywać się do zmiennych warunków. Dlatego to, że odczuwamy stres w pewnych sytuacjach, że doświadczamy różnego rodzaju napięć, jest zjawiskiem naturalnym; nieodłącznym elementem życia każdego człowieka. Ważne jest natomiast to, na ile potrafimy radzić sobie z odczuwalnymi napięciami, jaki jest ich wpływ na jakość naszego funkcjonowania.

W potocznym rozumieniu stres oznacza zdecydowanie nieprzyjemny stan psychofizyczny i jest kojarzony z napięciem, nadmiernym wysiłkiem, strachem, przemęczeniem, bólem a nawet poczuciem beznadziejności i niemożności poradzenia sobie z jakąś trudną sytuacją.

Oddziaływanie stresu wszyscy rozpoznajemy w podobny sposób:

- suchość w ustach,

- szum w głowie,

- spocone dłonie,

- „dziwne” odczucia w brzuchu czy sercu.

- wybuchy gniewu,

- poirytowanie,

W ujęciu psychologicznym ,stres to typowa i powszechna reakcja na różnego rodzaju zagrożenia lub wymagania otoczenia, na które nie mamy gotowego sposobu zachowania się. Ważnym aspektem stresu jest subiektywnie odczuwany stan napięcia emocjonalnego.

Wśród najnowszych ujęć stresu w psychologii, najsilniej rozwija się podejście tzw. relacyjne. Stres rozumiany jest w nim jako określona relacja między osobą a otoczeniem.

Stresem jest taka sytuacja, która zostanie oceniona przez daną osobę jako obciążająca czy przekraczająca jej zasoby, czyli możliwości poradzenia sobie.

Dlatego ważne staje się nie samo wydarzenie (stresor),ile przekonanie, że nie potrafimy mu sprostać! Ale w ujęciu relacyjnym chodzi o coś więcej. Stres tutaj nie wynika wyłącznie z obiektywnych warunków otoczenia, ani nie jest zależny wyłącznie od osoby, ale jest uzależniony od wzajemnego wpływu cech środowiska i właściwości znajdującej się w nim osoby.

Psychologiczna reakcja na konkretną stresową sytuację aktywizuje układ współczulny. Dochodzi do zmian w procesach fizjologicznych, jak wzrost wydzielania hormonów typu adrenalina, noradrenalina, tyroksyna. Hormony te pobudzają do pracy najważniejsze narządy. Powoduje to wzrost ciśnienia krwi, napięcia mięśniowego i poziomu cukru we krwi. Ponadto percepcja ulega wyostrzeniu, wzrasta aktywność umysłowa. Wrażliwość na ból ulega natomiast stłumieniu, gdyż jego odczuwanie niepotrzebnie angażowałoby uwagę osoby. Dzieje się to po to, by przygotować organizm do ewentualnego wydatku energii w sytuacji, gdy trzeba np. walczyć lub uciekać.

Stres kontroluje reakcje ciała, wpływa na wydajność pracy, efektywność działania, inspiruje. Stres wyzwala siłę do działania i podejmowania decyzji. Pomaga zmobilizować cały organizm, by wyjść z trudnej sytuacji. Reakcja stresowa może jednostce np. uratować życie lub wyjść z różnych opresji. Pozytywny stres zwany - eustresem - może motywować i dopingować.

Stres ma także negatywne strony: dopada jednostkę wtedy, gdy nie może już ona uporać się z różnymi problemami, czy to osobistymi czy to zawodowymi. Może stać się wtedy przyczyną głębokiego załamania. Przedłużający się stres, który prowadzi do wyniszczenia nazywany jest dystresem.

Psychologia wyróżnia trzy zasadnicze stresy, zależne od tego czy dotyczą wielu ludzi, czy pojedynczych osób:

a) stresy uniwersalne;

b) stresy czasowe;

c) stresy kontrolowane

Stres może posiadać różne właściwości zależnie od tego, jaka jest jego intensywność, jak wiele dążeń i cech obejmuje oraz jak jest rozłożony w czasie. Z punktu widzenia właściwości czasowych da się wyróżnić następujące formy stresu:

• doraźny, który występuje w sposób krótkotrwały, jednorazowy, posiada wyraźne

granice czasowe ustalone przez własność akcji w którą zaangażowany jest człowiek,

• przewlekły, który występuje wtedy, gdy czynniki stresowe istnieją w stanie nie-

zmiennym przez dłuższy czas i towarzyszą rozmaitym działaniom człowieka,

• periodyczny, który powtarza się w podobnej formie, z pewną stałą lub zmienną

częstotliwością.

J. Reykowski przedstawił trzy rodzaje sytuacji stresowych, gdzie psychika człowieka jest szczególnie obciążona:

a) zakłócenia

b) zagrożenia

c) deprywacja

Ad 34. PROCESY POZNAWCZE

Procesy poznawcze - procesy tworzące i modyfikujące struktury poznawcze (reprezentacje umysłowe) w systemie poznawczym (w umyśle), będące przedmiotem badań psychologii poznawczej. Można stwierdzić, że procesy poznawcze służą do tworzenia i modyfikowania wiedzy o otoczeniu, jaka kształtuje zachowanie (służą poznawaniu otoczenia). Można również stwierdzić, że są to procesy przetwarzania informacji, jakie zachodzą w układzie nerwowym i polegają na odbieraniu informacji z otoczenia, ich przechowywaniu i przekształcaniu, oraz wyprowadzaniu ich ponownie do otoczenia w postaci reakcji - zachowania.

Proces psychiczny człowieka to sekwencja zmian zachodzących w przebiegu aktywności motoryczno-intelektualnej człowieka, zmiany w psychice wyniku oddziaływania bodźców na zmysły i mózg, a determinujące poznawanie rzeczywistości i regulujące stosunek człowieka do otoczenia.

Wyrażenie "poznawcze" (ang. cognitive)[1] odnosi się do filozoficznego pojęcia "poznanie" (ang. cognition), które dotyczy zdolności do posiadania wiedzy przez człowieka, zdolności poznawania rzeczywistości. Z perspektywy psychologicznej można określić to pojęcie jako po prostu zdolność organizmu do odbierania informacji z otoczenia, przetwarzania ich i wykorzystywania do kontroli własnego zachowania. Wyrażenie "procesy" natomiast odnosi się do procesualnego, dynamicznego charakteru opisywanych tutaj zagadnień.

Psychologia poznawcza i podejście poznawcze postulują, że wiedzę o rzeczywistości umysł nie tworzy po przez bierne sumowanie danych otrzymywanych z narządów zmysłu i ich magazynowanie, lecz w sposób aktywny, jako pewnego rodzaju model, odwzorowując czy też reprezentując realne obiekty w jakiejś symbolicznej postaci struktur poznawczych (reprezentacje umysłowe). Struktury stanowią pewnego rodzaju porcję wiedzy, zaś mechanizmy ich tworzenia i modyfikowania - to właśnie procesy poznawcze

Procesy poznawcze zapewniają podstawową wiedzę o świecie, orientowac się w świecie (są to wrażenia i spotrzeżenia). Podst. źródłem informacji  są bodźce(stimulus)- pochodzące ze swiata zewnętrznego które odbierają receptory. Narządy zmysłów to receptory-odbiorniki. Cechy bodźca to dźwięk, barwa itp.

Podział procesów poznawczych:

1)Wrażenia-Wrażenia zmysłowe to elementarne składniki procesu poznawczego; powstają wskutek działania bodźców na poszczególne narządy zmysłów; są odzwierciedleniem izolowanych cech przedmiotów np. barwy, dźwięku, zapachu.Wrażenia dzieli się w zależności od receptorów które odbierają bodźce: wzrokowe,skórne,słuchowe, węchowe, smakowe,ustrojowe, równowagi i stawowo-mięśniowe.

2)Spostrzeżenie-Jest to proces psychiczny polegający na doznawaniu wielu wrażeń jednocześnie, które w mózgu są selekcjonowane, wiązane oraz sensownie ujmowane. Podstawowym tworzywem dla spostrzeżeń są wrażenia wzrokowe.

3)Uwaga-To skierowanie świadomości na jakiś przedmiot lub zjawisko świata zewnętrznego i wewnętrznego. Uwaga ma charakter selektywny, jeżeli człowiek zwraca ją na jeden przedmiot lub zjawisko, to tym samym odwraca uwagę od innych.

4)Wyobraźnia-To samodzielny proces toworzenia obrazów (wyobrażeń) na podstawie minionych spostrzeżeń. Wyobrażenia są obrazami przedmoitów lub zjawisk, których nie postrzegamy w danej chwili. Wyobraźnia jest procesem, a wyobrażenie jego produktem, rezultatem.Wyobraźnia człowieka jest ściśle związana ze spostrzeganiem, z pamięcią, z myśleniem, a nawet z uczuciami.

* mimowolna * dowolna * odtwórcza * wytwórcza (twórcza) * konkretna * fantazyjna

5)Pamięć-Jest jednym z zasadniczych procesów psychicznych. Leży u podstaw wszystkich innych procesów psychicznych i bezniej nie możliwe byłoby w ogóle życie psychiczne.Pamięć to proces psychiczny polegający na zapamiętaniu, przechowywaniu (pamiętaniu) i odtwarzaniu materiału (zmysłowego, wyobrażeniowego lub myślowego).

3 podstawowe procesy pamięciowe:

* zapamiętywanie- jest procesem gromadzenia wiedzy i umiejętności człowieka

* pamiętanie- w czasie pamiętania wystepują dwa istotne procesy:

o zapominanie (jest procesem naturalnym, polega na zmiejszeniu się pod wpływem czasu materiału pamięciowego)

o zniekształcanie (jest procesem wyłącznie negatywnym i polega na powstawaniu różnorodnych zmian w przechowywanym materiale)

* odtwarzanie - polega na przypominaniu lub rozpoznawaniu

6)Myślenie-To aktywny proces poznawczy odzwierciedlający ogólne cechy i stosunki między róznymi elementami rzeczywistości, zmierzający do rozwiązywania określonych problemów (zadań, zagadnień)

Procesy myślenia: * analiza * synteza * uogólnianie * abstrahowani * porównywanie * klasyfikowanie * wnioskowanie

7)Percepcja - to odbieranie bodźców wzrokowych, słuchowych, czy czuciowych, które poddawane są obróbce i syntezie w poszczególnych częściach mózgu. Jest pierwszym etapem przetwarzania informacji, które odbierane są przez narządy zmysłów. Proces postrzegania rozpoczyna akt spostrzegania.
Percepcja polega również na organizacji i interpretacji wrażeń zmysłowych, w celu zrozumienia otoczenia.

Ad 35.PROCESY MOTYWACYJNE - są podstawą aktywności człowieka. Motywacja jest więc rozumiana, jako proces regulacji, który steruje czynnościami tak, aby doprowadziły one do osiągnięcia określonego celu, wyniku.

motywacja

Motywacja- Zespół procesów psychicznych i fizjologicznych określający podłoże ludzkich zachowań i ich zmian to procesy motywacyjne. Procesy te ukierunkowują zachowanie jednostki na osiągnięcie określonych, istotnych dla niej stanów rzeczy, kierują wykonywaniem pewnych czynności tak, aby prowadziły do zamierzonych wyników. Takim wynikiem może być zmiana warunków zewnętrznych, jak i zmiana we własnej osobie, zmiana własnego położenia. Jeśli człowiek jest świadomy wyniku wykonywanych czynności wówczas ten wynik będzie nazywany celem.

Motywacje charakteryzują dwie właściwości:

1)Kierunek - łączy się z celami ku którym zmierza czynność2)Natężenie - opisywane jest przez:

->Siłę procesu motywacyjnego rozumianą jako większą lub mniejszą zdolność do wyłączenia konkurencyjnych motywów, a więc jest to stopień, w jakim dany motyw kontroluje nasze zachowanie.

->Wielkość motywu - własność od której zależy rozmiar wyniku, jaki jest niezbędny do zaspokojenia motywu. Motywacja jest tym większa, im więcej potrzeba, aby ja zaspokoić.

->Intensywność - własność od której zależy mobilizacja organizmu związana z realizacją danego motywu i od której uzależniona jest ilość energii potrzebnej do osiągnięcia danego celu i wiążące się z tym podniecenie. Im motywacja jest większa, tym silniejsza i bardziej intensywna.

Oddziaływanie na ludzką motywację jest ograniczone poprzez aktywność człowieka, jako podmiotu działania. Człowiek posiada zdolność do samoregulacji, która wyraża się w:

Aktywnym poszukiwaniu informacji

Samo nagradzaniu lub karaniu (→ porównywanie się z innymi, jako źródło motywacji)

Samodzielnym układaniu programów działania i dostosowaniu warunków do ich realizacji (→ sam stawiam sobie wymagania)

Motywacja - stan gotowości istoty rozumnej do podjęcia określonego działania, to wzbudzony potrzebą zespół procesów psychicznych i fizjologicznych określający podłoże zachowań i ich zmian. To wewnętrzny stan człowieka mający wymiar atrybutowy.

Procesy motywacyjne ukierunkowują zachowanie jednostki na osiągnięcie określonych, istotnych dla niej stanów rzeczy, kierują wykonywaniem pewnych czynności tak, aby prowadziły do zamierzonych wyników (zmiana warunków zewnętrznych, zmiana we własnej osobie, zmiana własnego położenia). Jeśli człowiek jest świadomy wyniku wykonywanych czynności wówczas ten wynik będzie nazywany celem. Proces motywacyjny składa się z zespołu pojedynczych motywów. Motywem nazwać zaś można przeżycie pobudzające człowieka do działania lub powstrzymujące go, lub przeszkadzające jego wykonaniu.

Proces motywacyjny -

1)wzbudzanie energii;

2)ukierunkowywanie wysiłku na cel;

3)selektywność uwagi w stosunku do bodźców - zwiększenie wrażliwości na bodźce istotne;

4)zorganizowanie reakcji w zintegrowany wzorzec;

5)kontynuowanie czynności, dopóki warunki, które ją zapoczątkowały nie ulegną zmianie

6)pobudzenie emocjonalne - uczucia dodatnie (w przypadku realizacji zamierzeń) lub ujemne (w przypadku niespełnienia)

Według psychologa Janusza Reykowskiego napięcie motywacyjne pojawia się gdy podmiot dostrzeże stan rzeczy, który mógłby zredukować napięcie, a także gdy wytwarza się u niego przeświadczenie, że wartość gratyfikacji da się osiągnąć.

Wzrost motywacji może wynikać ze wzrostu, do pewnego poziomu, prawdopodobieństwa sukcesu lub porażki w działaniu mającym na celu osiągnięcie wyniku. Motywacja będzie miała maksymalne natężenie, gdy prawdopodobieństwo sukcesu i porażki będzie równe. Poziom motywacji zależy też od wysiłku i ryzyka związanego z daną czynnością. Początkowy wzrost wysiłku i ryzyka zwiększa motywację jednostki, przy ich dalszym wzroście proces ten osiąga optymalny poziom, następnie malejąc aż do wartości ujemnych.

Proces motywacyjny zależy od dwóch podstawowych założeń:

• wynik czynności musi zostać przez jednostkę oceniony jako potrzebny, pożądany (użyteczność wyniku);

• dana osoba musi być przekonana, że pożądany wynik można w danych warunkach osiągnąć z prawdopodobieństwem wyższym od zera (subiektywne prawdopodobieństwo osiągnięcia wyniku).

Rodzaje motywacji:

• wewnętrzna - aktywizacja następuje gdy człowiek dąży do zaspokojenia swoich potrzeb

• zewnętrzna - polega na wzbudzeniu potrzeb przez stosowanie kar i nagród, informowaniu o możliwościach zawartych w różnego rodzaju sytuacjach i manipulowaniu tymi możliwościami

Motywacja negatywna, zwana ujemną, to mechanizm oparty na różnego rodzaju karach związany z zachowaniem typu „dążenie od”, który opiera się na unikaniu. Im bliższa jest kara, tym bardziej widoczny jest unik. Powoduje ona u pracownika lęk przed utratą m.in. stanowiska, wysokości dotychczasowej pensji bądź nawet pracy, a tym samym mobilizuje do efektywniejszych działań, głównie w celu uniknięcia kary.

Motywacja pozytywna, zwana dodatnią, oparta jest na dodatnich wzmocnieniach. Związana z zachowaniem „dążenia do”, które to zachowanie jest silniejsze im bliższa jest droga do zapowiedzianej nagrody. Motywacja pozytywna ma umożliwić człowiekowi osiągnięcie lepszego niż dotychczas poziomu zaspokojenia potrzeb.

Zwiększanie motywacji

• Deklaracja innym tego, co mamy zrobić. Czyniąc to angażujemy własne ja. Nie podjęcie działania, bądź nie wykonanie zadeklarowanego zadania może wywołać w nas dysonans - nieprzyjemne napięcie - wynikający z niezgodności tego co zapowiedzieliśmy, że zrobimy (działanie) z tym co robimy (brak działania). Zaistniałe napięcie motywuje nas do jego usunięcia. Najkorzystniejsze dla nas jest podjęcie działania. Jeżeli tego nie zrobimy może ucierpieć nasza samoocena oraz nie będziemy w stanie usunąć dysonansu, gdyż mamy świadków naszego niepowodzenia.

• Analiza celów. Podstawowa czynność. Jeśli wiemy co jest dla nas naprawdę ważne i na czym nam zależy łatwiej jest się za to zabrać. Jeżeli dane zadanie jest dla nas bardzo istotne może to wzbudzić w nas motywację wewnętrzną, czyli tendencję do podejmowania i kontynuowania działania ze względu na samą treść tej aktywności. Oznacza to, że samo działanie będzie dla nas ważne i nagradzające, a zewnętrzna nagroda będąca konsekwencją tego działania odegra mniejszą rolę.

• Zaplanowanie nagrody za wykonanie celu. Łatwo jest zaplanować sobie przyjemną nagrodę za wykonanie zadania. Motywuje to również do pracy, ponieważ kieruje nasze myśli na oczekiwaną nagrodę, a nie na trudy podejmowanego działania. Pozytywne myśli i uczucia względem nagrody mogą zostać przeniesione na myśli i uczucia względem działania. Początkowo nieprzyjemne działanie może stać się dla nas czymś pozytywnym.

• Wizualizacja celu - twórcze wykorzystanie wyobraźni. Dobrze jest wyobrazić sobie to, co ma zostać zrobione, to co chcemy osiągnąć. Dzięki wizualizacji możemy przekształcić abstrakcyjny cel w żywy, realny obraz. Sprawia to, że może wytworzyć się rzeczywiste pobudzenie fizjologiczne - niezbędny motor do podjęcia działania.

• Analiza negatywnych konsekwencji niezrealizowania celu. Negatywne konsekwencje są swego rodzaju stratą, a ludzie nie lubią tracić. Świadomość tego, że nie podejmując danego działania narażamy się na pewną stratę może zachęcić nas do podjęcia tego działania i uniknięcia owej straty.

• Analiza pozytywnych konsekwencji zrealizowania celu. Świadomość tego, jakie korzyści możemy mieć z podjęcia działania, a zarazem co stracimy (nie doświadczymy tych pozytywnych konsekwencji) może mieć wpływ motywujący.

• Gwarancja 5 minut - najtrudniejszy jest pierwszy krok, trzeba po prostu zacząć. Pierwsze 5 minut jest najważniejsze, jeśli już coś zaczniemy robić łatwiej jest to kontynuować. Jeśli rozpoczęcie działania będziemy ciągle odkładać na później (o kolejne 5 minut itd) to prawdopodobnie nie wykonamy go w ogóle.

• Rozpoczęcie zadania od czegoś prostego. Jeżeli zaczniemy od czegoś prostego, bardzo prawdopodobne, że na początku naszego działania osiągniemy sukces, a to zachęci nas do dalszej pracy. Jeśli zaczniemy od czegoś trudnego możemy ponieść porażkę, która zniechęci do kolejnych działań.

• Metoda szwajcarskiego sera - duże zadanie do wykonania, to duży kawałek sera bez dziur. Z tego zadania można wyodrębnić mniejsze zadania, które są proste, mechaniczne i zajmują nie więcej niż 5-10 minut. W wolnych chwilach można zacząć od wykonywania właśnie tych zadań (zawsze można znaleźć kilka wolnych minut w ciągu dnia, po co je tracić?) Pracując tą metodą w końcu okaże się, że duże zadanie - duży kawałek sera stanie się serem szwajcarskim, który ma więcej dziur niż sera. Dziury te to już wykonane małe zadania.

• Podniesienie znajomości przedmiotu. Łatwiej zabrać się do robienia czegoś, o czym dużo wiemy, zadanie nie wydaje się takie trudne. Dla kompletnego laika w danej dziedzinie może jawić się jako niewykonalne, co zniechęci go do działania. Znajomość przedmiotu umożliwia lepszą organizację działania, pozwala na wydzielenie z dużego zadania mniejszych (patrz: punkt 9.), które można szybko wykonać, dzięki czemu efektywniej wykorzystujemy czas i nasze umiejętności. Wszystko to uprawdopodabnia sukces, a chętniej zabieramy się za to, co kończy się pozytywnie.

Ad 36. MOTYW JAKO ELEMENT KIERUNKUJĄCY ZACHOWANIE

Motyw - bodziec inspirujący działanie, przyczyna tłumacząca i kryjąca się za postępowaniem człowieka - zarówno świadoma, jak i wyparta. Motywy wynikają z potrzeb i kształtują cele.

Motyw, jedno z podstawowych pojęć w psychologii i filozofii, pojmowane jako powód wszelkiego postępowania lub zachowania się, bodziec skłaniający do działania. Uzasadnienie postępowania lub rozumowania.

Ad37. PROCESY EMOCJONALNE

Emocja, (łac. emovere) - silne odczucie (świadome lub nieświadome) o charakterze pobudzenia pozytywnego (pod wpływem szczęścia, zachwytu, spełnienia) lub negatywnego (pod wpływem gniewu, odrazy, strachu).

W szerszym znaczeniu emocje (procesy emocjonalne) to procesy psychiczne, które poznaniu i czynnościom podmiotu nadają jakość oraz określają znaczenie, jakie mają dla niego będące źródłem emocji przedmioty, zjawiska, inni ludzie, a także własna osoba, czyli wartościują stymulację.

Źródła emocji:

• głównym źródłem emocji są wszelkie bodźce odbierane przez nasze zmysły: ciepło słońca, zapach kwiatów, powiew wiatru, dźwięk muzyki, zapach siarkowodoru, dotknięcie czegoś,

• przedmioty lub obiekty, które nie budziły wcześniej żadnych uczuć, np. kontakt z jeziorem jest emocjonalnie obojętny jesienią, ale w czasie letnich upałów jest źródłem przyjemności, dla kogoś, kto tonął, jezioro może kojarzyć się z lękiem itd.,

• potrzeby- dążenie do ich zaspokojenia może wywoływać emocje. Kiedy wydaje się, że potrzeba może być zaspokojona pojawia się radość, podekscytowanie, duma, natomiast gdy potrzeba napotyka blokadę- smutek, żal, lęk, złość,

• kontakt z samym sobą- można siebie lubić, nienawidzić, być z siebie dumnym, złościć się na siebie. Przekonania żywione o sobie, stopień, w jakim jesteśmy bliscy tego, jakimi chcielibyśmy być- wszystko to jest ważnym źródłem emocji,

• słowa- mogą działać podobnie jak czyny i wywoływać emocje (nie tylko w wypowiadającym je, ale tez w innych): radość, żal, wstyd, lęk, poczucie winy, słowo „nie” często jest sprawcą smutku, rozgoryczenia.

Rodzaje procesów emocjonalnych:
Biegunowość uczuć. Rodzaje procesów emocjonalnych wynikają z ich treści, znaku oraz poziomu aktywacji. Uczucia maja charakter biegunowy. Na jednym biegunie znajdują się te emocje i uczucia, które określamy jako dodatnie, a na drugim te, które określamy jako ujemne. Zjawisko to nazywamy biegunowością uczuć.

Propulsja i repulsja. Zarówno zwierze jak i człowiek ucieka od bodźców wywołujących lek. Zając ucieka spłoszony przez naganiacza, człowiek ucieka z miejsca gdzie wybuchł pożar. Podobnie zwierze i człowiek dążą w kierunku bodźców przyjemnych. Głodne zwierze kieruje się do miejsc, gdzie znajduje pokarm. Człowiek dąży do częstych, przynoszących mu zadowolenie kontaktów z przyjaciółmi. Emocje dodatnie cechuje zatem propulsywność, zbliżanie się do źródła, które je wywołało, ujemne zaś - repusywność: oddalanie się od bodźców ocenianych negatywnie.
Wpływ uczuc wyzszych na zachowanie. Reakcje takie nie są regułą nawet w świecie zwierząt, na przykład zwierze nie zawsze ucieka od niebezpieczeństwa, często walczy
o życie. Człowiek żyjąc wśród ludzi i kierując się ustalonymi przez społeczeństwo normami zachowań często w imię wyższych racji rezygnuje z dążenia w kierunku bodźców
o zabarwieniu pozytywnym. Podobnie zdolny jest - dla dobra innych ludzi - dążyć
w kierunku bodźców wywołujących emocje negatywne. Wiele czynów bohaterskich, dokonywanych tak w czasie wojny jak i w czasie pokoju, wiąże się z dążeniem do wytyczonego celu, mimo iż osiągnięcie go oznacza przezwyciężenie leku przed zagrożeniem.
Uczucia steniczne i asteniczne. Podniecenie emocjonalne, będące wyrazem podwyższenia poziomu aktywacji, może prowadzić do wzmożonych, intensywnych reakcji zewnętrznych, ale również do wzrostu aktywności wewnętrznej. Zjawisko to pozwala na dokonanie podziału procesów emocjonalnych na dwie przeciwstawne grupy: na uczucia czynne czyli steniczne
i bierne, czyli asteniczne. Nie wszystkie uczucia steniczne są uczuciami przyjemnymi, podobnie nie wszystkie uczucia asteniczne maja zabarwienie ujemne. Silny gniew, mobilizujący do działania zaliczymy do uczuć czynnych. Zadowolenie z wykonanej pracy do uczuć biernych.
To czy uczucia określamy jako steniczne , czy jako asteniczne, zależy od rodzaju uczucia
i charakteru wywołujących je podniet. Lek przed trudnym egzaminem na ogół powoduje wzrost podniecenia i aktywność skierowaną na cel, to znaczy na opanowanie wiadomości potrzebnych do zdania egzaminu. Smutek związany z przeżyciem zawodu uczuciowego prowadzi do spadku sił, zmniejszenia aktywności, niechęci do jakiegokolwiek działania. Opisany powyżej lek jest uczuciem stenicznym, smutek - astenicznym.
Czasem to samo uczucie bywa bierne lub czynne. Lęk przed egzaminem może, jak wiemy powodować aktywność skierowana na cel, może jednak paraliżować działanie, przyczyniać się do wzrostu niepokoju, a jednocześnie sprzyjać powstawaniu przykrych wyobrażeń związanych z sytuacją egzaminacyjną.
Terminów steniczny i asteniczny używa się w psychologii także dla określenia właściwych dla danej jednostki czynnych lub biernych sposobów reagowania pod wpływem pobudzenia emocjonalnego.
Siła i trwałość. Można także dokonać podziału uczuć ze względu na ich siłę i trwałość. Wyróżniają się one swoistym przebiegiem i wpływem na inne procesy psychiczne. Im silniejszy jest dla człowieka bodziec wywołujący stan emocjonalny, tym wyższy poziom aktywacji ośrodkowego układu nerwowego. Przez siłę procesu emocjonalnego będziemy rozumieć nasilenie tendencji do wykonania reakcji odpowiadającej danej emocji. Tendencji takiej można przypisać tym większą siłę, im większe przeszkody muszą pojawić się, aby powstrzymać wystąpienie reakcji emocjonalnej.
Przeszkody wewnętrzne to zasady i normy wewnętrzne jednostki, przeszkody zewnętrzne to różnego rodzaju kary, które mogą spotkać jednostkę w związku z jej zachowaniem. Stwierdzono, że procesy emocjonalne o średniej sile oddziałują na przebieg działań najbardziej korzystnie. Emocje i uczucia o wielkiej sile często wpływają na zachowanie dezorganizujące. Mogą wywoływać stany niepokoju, chaos myśli, zwężenie pola świadomości i niemożności skutecznego działania.

Tradycyjna psychologia introspekcyjna wyróżniała trzy istotne cechy procesów emocjonalnych:

• znak emocji (wartościowość, walencja) - ich pozytywny (przyjemność) lub negatywny (przykrość) charakter;

• natężenie emocji, które wiąże się z wielkością wpływu tego procesu na zachowanie, tok myśli itp.;

• treść emocji, które określa znaczenie bodźca i usposabia do konkretnego zachowania (np. lęk do ucieczki, a gniew do zachowań agresywnych).

Procesy emocjonalne są często dzielone na:

• uczucia - stany psychiczne wyrażające ustosunkowanie się człowieka do określonych zdarzeń, ludzi i innych elementów otaczającego świata, polegające na odzwierciedleniu stosunku człowieka do rzeczywistości. Czuje się coś do kogoś lub czegoś np. miłość. Uczucia stanowią świadomą interpretację emocji, dokonywaną na podstawie zakodowanych w pamięci człowieka wzorów kulturowych i doświadczeń oraz podyktowanej nimi oceny sytuacji. Ta sama emocja - rozumiana jako niezależny od woli proces psychiczny, będący reakcją organizmu na bodźce - może zostać zinterpretowana jako różne uczucia w zależności od sytuacji. Przykładowo zespół reakcji organizmu związany m.in. ze wzrostem poziomu adrenaliny, przyspieszonym tętnem i odpowiednim pobudzeniem układu nerwowego może być interpretowany (uświadamiany) jako strach, lęk, obawa lub panika w zależności od nasilenia emocji oraz rozpoznania wywołujących ją bodźców. Ponieważ rozpoznanie (uświadomienie sobie, zinterpretowanie) emocji jako określonego uczucia polega na nadaniu jej określonego znaczenia (związaniu jej z określonym pojęciem), uruchomiona zostaje wiedza o właściwych temu uczuciu konotacjach kulturowych. Może być to motorem określonych działań człowieka. Uczucia wyższe obejmują m.in. uczucia moralne (etyczne), uczucia estetyczne i uczucia intelektualne. Niekiedy używa się pojęcia uczucia do określenia zarówno emocji, nastroju jak i sentymentu.

• afekty - uczucia powstające najczęściej pod wpływem silnych bodźców zewnętrznych, zwłaszcza działające nagle, (gniew, złość, rozpacz, radość i strach). Posiadające wyraźny komponent fizjologiczny i ograniczające racjonalność działania. Pojęcie używane niekiedy jako synonim emocji.

• emocje - silne wzruszenie, silne uczucie. Np. gniew, trema. Można czuć miłość do kogoś - to jest uczucie, lub przypływ miłości - to emocja. Pojęcia "uczucie" i "emocja" są używane niekiedy zamiennie.

• nastroje - uczucia długotrwałe o małej sile i spokojnym przebiegu (zadowolenie lub niezadowolenie, wesołość lub smutek, niepokój, tęsknota).

• namiętności - to trwałe skłonności do przeżywania różnych nastrojów i afektów w związku z określonymi celami dążeń człowieka. Namiętności mają dużą siłę pobudzającą, ukierunkowują myśli, spostrzeżenia, pamięć i inne procesy psychiczne. Są charakterystyczne dla wieku młodego, z czasem słabną, ale niektóre (np. chciwość) mogą narastać.

• sentymenty (postawy emocjonalne) - odnosi się do trwałych sympatii bądź antypatii np. "nie lubię antypatii", "nie lubię brukselki".

Ze względu na wielość pojęć, które odnoszą się do stanów afektywnych, trudno o takie definicje, które nie nakładałyby się na siebie. Znakomita większość badaczy zgadza się co do wyraźnego rozróżnienia dwóch odmienne zjawisk:

• emocja jako względnie nietrwałe stany afektywne, o silnym zabarwieniu i wyraźnym wartościowaniu, poprzedzone jakimś wydarzeniem i ukierunkowane. Na emocje składają się trzy odrębne składniki: wyraz mimiczny, pobudzenie fizjologiczne i subiektywne doznanie (zobacz: dwuczynnikowa teoria emocji).

• nastrój - o znacznie mniejszym nasileniu i długim czasie trwania (np. nostalgia, irytacja, samotność, tęsknota, dobrostan wewnętrzny).

Emocje są również dzielone na pierwotne - niższe, które dotyczą zaspokojenia biologicznych potrzeb organizmu i wtórne - wyższe, mające charakter społeczny, dotyczące sfery wartości i wiedzy.

Inny podział zakłada emocje pozytywne i negatywne:

• Charakterystyczne dla emocji pozytywnych jest wzbudzanie tendencji do podtrzymywania danej aktywności lub określonego kontaktu(z sytuacjami, przedmiotami), który te emocje wywoływał. W pewnych okolicznościach gotowość do wykonywania czynności może spadać- dzieje się tak, gdy czynność ta wymagała trudu, pokonania niebezpieczeństw lub wiązała się z groźbą niepowodzenia. Wówczas człowiek nie chce ponownie wykonać tej czynności, choć zakończyła się ona sukcesem. Podobnie dzieje się, gdy pozytywna emocja jest efektem czynności przynoszących nasycenie. Spadek gotowości do powtórzenia tych czynności jest jednak krótkotrwały, gdyż gdy minie nasycenie, tendencja do ich powtórzenia powróci.

• Emocje negatywne mają za zadanie sprowokować jednostkę do przerwania aktywności, która stała się ich przyczyną, bądź przerwania kontaktu ze źródłem tych emocji. Mogą one zwiększać motywację do kontynuowania wysiłków- wiąże się to z faktem, że przeszkody lub niepowodzenia stwarzają zagrożenie dla samooceny. Jeżeli powtarzanie prób nie usuwa przeszkody, lub człowiek uzna, że nie może tej przeszkody pokonać, wówczas spada pobudzenie i pojawia się niechęć do danej czynności. Emocje ujemne mogą trwać przez pewien okres czasu, nawet gdy ich przyczyna straci swoją moc oddziaływania. Wyrazistym przykładem tego zjawiska są wszelkie urazy psychiczne powstałe w wyniku traumatycznych wydarzeń w życiu człowieka. W niektórych przypadkach zagrożenie może być źródłem emocji pozytywnych, jeżeli człowiek stwierdzi, że jest w stanie nad nimi zapanować ( np. egzamin ustny dla studenta wiąże się z pewnym zagrożeniem- obawia się on kompromitacji, krytyki itd., ale jest to „pozytywny stres” i jeżeli student nad nim zapanuje to ewentualny sukces przyniesie mu wiele satysfakcji.

Zdarza się, że dana czynność wywołuje równocześnie emocje pozytywne i negatywne. W takiej sytuacji zachowanie staje się niejednoznaczne- jest ona wykonywana powoli, niekonsekwentnie, może temu jednak towarzyszyć wzrost pobudzenia emocjonalnego, tak więc nie jest jasne o co danej osobie chodzi. Częste sytuacje tego typu mogą prowadzić do zaburzeń funkcji narządów wewnętrznych (np. napadów histerii).

Ad 38.DOJRZAŁOŚĆ PSYCHICZNA

-poziom intelektualny, emocjonalny i społeczny umożliwiający wykonywanie społecznie ustalonych zadań życiowych. Dojrzałość intelektualna pozwala na podejmowanie i rozwiązywanie problemów na poziomie wymaganym dla danego wieku, emocjonalna na wyrażanie uczuć w sposób adekwatny do wieku rozwojowego oraz umiejętność ich kontrolowania, natomiast społeczna na opanowanie zasad postępowania i norm społecznych umożliwiających dobre współżycie z innymi osobami, a także zdolność do kierowania się w postępowaniu racjami społecznymi. Dojrzałość szkolna - osiągnięcie przez dziecko takiego stopnia rozwoju fizycznego, umysłowego i społecznego, który umożliwia sprostanie wymaganiom systemu nauczania.

Ad.39 OSOBOWOŚĆ SPRAWCY ZABÓJSTWA

Cechy społeczne oraz stan osobowości sprawców najczęściej popełnianych przestępstw.

Do cech społecznych zalicza się:

- wiek; sprawcy najczęściej popełnianych przestępstw to osoby w wieku od 17 do 40 lat

- płeć; 90% ogółu sprawców przestępstw to mężczyźni, reszta 10% kobiety

- status społeczno- ekonomiczny (wykształcenie, zawód, sytuację materialną); ok. 50% ogółu przestępców posiada wykształcenie podstawowe, ok. 35% zawodowe, ok.13% średnie, ok.2-3% osoby z wykształcenie wyższym; na ogół nie posiadają stałej pracy, pracują często dorywczo, w związku z tym nie posiadają znaczących dóbr materialnych;

- tryb życia; zdecydowana większość sprawców prowadzi pasożytniczy tryb życia

- sytuację rodzinną; ok. 45% nieletnich przestępców wywodzi się z rodzin patologicznych, z rodzin rozbitych, z rodzin gdzie była niewłaściwa opieka i kontrola nieletnich;

Osobowość sprawców - sprawcy najczęściej popełnianych przestępstw są to z reguły ludzie o przeciętnym bądź niskim poziomie inteligencji, o ubogich zainteresowaniach, nie mają wielkich planów ani aspiracji życiowych, bardzo często nadużywają alkoholu stając się alkoholikami. Istnieje również grupa przestępców o zaburzonej osobowości, ludzie ci nie potrafią przeżywać miłości, mają zanik uczuciowości wyższej, nie potrafią przeżywać lęku przed odpowiedzialnością przedkarną

? to tez?Profilowanie psychologiczne to dochodzenie do pewnej charakterystyki, tworzenie obrazu (portretu psychologicznego), ujmującego najważniejsze cechy sprawcy i przejawy jego zachowań.

- Badania skuteczności profili wskazują na to, że nie jest to zbyt wiarygodna metoda - Z całą pewnością profile nie mogą być wykorzystywane jako dowód w postępowaniu sądowym, jest to narzędzie psychologii śledczej. Uważa się, że twierdzeń profilerów często nie można zweryfikować, są one powtórzeniem materiału zgromadzonego w aktach, albo wnioski są stereotypowe, to znaczy po przeczytaniu kilku profili odnosi się wrażenie, że są takie same. Trzeba podkreślić, że profile oparte są na wnioskowaniu, ale często też na intuicji, ich jakość w dużej mierze zależy od przygotowania i kwalifikacji profilera. Z drugiej strony, można przytoczyć wiele przykładów, kiedy profile pomogły w schwytaniu sprawcy. W moich badaniach tylko w jednym przypadku można mówić o potwierdzeniu profilu psychologicznego po schwytaniu sprawcy, w kilku nie schwytano sprawcy i nie ma możliwości zweryfikowania twierdzeń. Zdarzają się też zabójstwa, których zrozumienie (co jest niezbędne przy sporządzaniu profilu) przekracza możliwości "normalnego" człowieka, co znacznie utrudnia trafną diagnozę cech sprawcy.

Ważnym z punktu widzenia profilowania behawioralnego jest także inny aspekt osobowości sprawcy - trwałość. Powszechnie akceptowany jest pogląd, że wraz z upływem czasu trzon osobowości człowieka nie ulega znaczącym zmianom. Osobowość zabójcy kształtuje się wiele lat i nawet gdyby podjął on próbę zmiany pewnych jej aspektów, byłby to długotrwały i trudny proces. Założenie to ma podstawowe znaczenie dla profilowania, ponieważ pozwala przewidywać, że sprawca będzie postępował w podobny sposób dokonując kolejnych przestępstw. Nie tylko dopuści się takiej samej zbrodni, ale odtworzy wcześniej wypracowany scenariusz.

-Można wyróżnić dwa rodzaje zabójców seryjnych - tzw. zorganizowanych i niezorganizowanych - Pierwsza grupa to zabójcy psychopatyczni, predysponowani genetycznie oraz ukształtowani środowiskowo, pozbawieni poczucia winy, zdolności do współodczuwania i tworzenia relacji emocjonalnych oraz niezdolni do uczenia się na własnych błędach. Zabójstwa seryjne są dla nich sposobem na zaspokojenie potrzeby dominacji i kontroli nad ofiarą, umożliwiają zaspokojenie popędu seksualnego.

Psychopatyczni zabójcy "bawią się" w zabijanie od najmłodszych lat, zaczynają od biedronek, kotów, żab, etc., uczą się, że stanowi to dla nich źródło zaspokojenia potrzeby dominacji albo potrzeb seksualnych. Stopniowo dopuszczają się coraz brutalniejszych zbrodni. Psychopaci działają w sposób zorganizowany, uporządkowany, kontrolują zachowanie swoje i ofiary, często realizują przygotowany scenariusz.

Zabójcy niezorganizowani popełniają zbrodnię pod wpływem zaburzeń psychotycznych, doświadczają głębokich zaburzeń sfery poznawczej, ich zachowanie determinowane jest urojeniami, omamami, halucynacjami - dodaje mgr Wojciechowski. - Nie są w stanie kontrolować swojego zachowania, nie ma ono charakteru zaplanowanego; działają chaotycznie, pod wpływem impulsów, nieświadomie. Zabójcy psychotyczni przed pierwszym zabójstwem najczęściej dopuszczają się innych czynów - kradną bieliznę, dopuszczają się różnych czynności seksualnych. Doświadczają psychoz, co uniemożliwia im ukończenie szkoły i wykonywanie pracy, najczęściej mieszkają sami lub z rodzicami, zaniedbują swoją higienę i odżywianie.

Każdy zabójca ma motywy - każde nasze zachowanie warunkowane jest istnieniem niezaspokojonej potrzeby, co skłania do podjęcia działania. Możemy nie rozumieć, dlaczego ktoś mógł zabić, ale na pewno miał jakiś cel w zabiciu drugiego człowieka w taki, a nie inny sposób, w takich, a nie innych okolicznościach. Trudno złapać takiego sprawcę, bo zabójcy seryjni najczęściej nie znają ofiar osobiście. Jednakże mogli wcześniej je obserwować, dopuszczać się podobnych do zabójstwa czynów (np. gwałtów). Dzięki profilowaniu psychologicznemu łatwiej jest zrozumieć zachowanie sprawcy, wyjaśnić je i dzięki temu zawęzić grupę podejrzanych z całej populacji, do znacznie mniejszej ilości osób posiadających określone cechy.

Zabójstwo jest często wynikiem rozładowania nagromadzonych silnych, negatywnych emocji. W życiu codziennym ich nie ujawniamy, maskujemy się, jesteśmy (lub staramy się) być mili, sympatyczni. Często potem okazuje się, że zabójca był naszym znajomym, sąsiadem, kolegą i wtedy padają słowa: "niemożliwe, to taki spokojny człowiek". Czasami bardzo trudno jest przejrzeć prawdziwą osobowość człowieka.

Według mgr. Wojciechowskiego zabójstwa na tle seksualnym lub zabójstwa seryjne nie są skutkiem kumulacji emocji. Rozładowywanie nagromadzonych emocji przez dokonanie zbrodni może zdarzyć się każdemu, są to tak zwane zabójstwa reaktywne, dochodzi do nich wskutek bardzo gwałtownego i znacznie nasilonego konfliktu, albo konfliktu o charakterze przewlekłym i ciągłym. Wtedy zbrodnia jest popełniana w związku z doświadczanymi emocjami. W praktyce w tego typu zabójstwach nie ma potrzeby sporządzania profilu psychologicznego, łatwo jest odnaleźć sprawcę, bo jest to osoba z najbliższego otoczenia ofiary - członek rodziny, znajomy, przełożony, sąsiad... Opinia psychologiczno psychiatryczna pomaga jedynie ustalić, czy zabójstwa dokonano w stanie zniesionej lub ograniczonej poczytalności, albo czy było to zabójstwo z afektu (pod wpływem silnego wzburzenia, uzasadnionego okolicznościami).

- To, że jesteśmy lub staramy się być mili i sympatyczni w kontaktach społecznych jest skutkiem procesu socjalizacji, a prawidłowe zachowanie zapewniają dobrze ukształtowane mechanizmy obronne, dojrzałość i zrównoważenie emocjonalne oraz dobrze ukształtowane sposoby rozładowywania emocji - uważa mgr Wojciechowski. - Prawdą jest, że często jesteśmy zaskoczeni, że znana nam osoba mogła się dopuścić takiego, czy innego zachowania, dlatego że znamy ją tylko z relacji społecznych (sąsiedzkich, w środowisku pracy, ze sklepu osiedlowego, itd.). A zatem obraz, który posiadamy, to tylko niewielki wycinek osobowości, świadomie kształtowany i kontrolowany, znamy człowieka tylko w takim zakresie, w jakim pozwala nam się poznać. Oceniamy na podstawie tych informacji, którymi dysponujemy i dlatego są to błędne oceny; nie wiemy wszystkiego, stąd nasze zaskoczenie.

Trzeba podkreślić, że nie ma jednego, doskonałego sposobu na przejrzenie osobowości człowieka. Psychologowie dysponują narzędziami badawczymi, które pozwalają ją podejrzeć, ale każda z metod diagnozy psychologicznej ma swoje wady. Wiele informacji może dostarczyć obserwacja zachowania jednostki w różnych sytuacjach społecznych, np. konfliktu czy zagrożenia oraz zgromadzenie jak najwięcej informacji z wielu źródeł.

Przy tworzeniu profili psychologicznych nie ma możliwości przeprowadzenia obserwacji, eksperymentów, badań psychologicznych bo sprawca zabójstwa nie zgłosi się dobrowolnie. Dlatego też profilerzy analizują ślady pozostawione przez zabójcę na miejscu zbrodni. Poszukują wszelkich przejawów jego świadomego i nieświadomego zachowania, szukają intencji, celu do którego zmierzał, powodów, dla których wybrał tę osobę, miejsce, czas; zastanawiają się, jakie potrzeby zaspokoił dokonując zabójstwa. Dzięki temu mogą ocenić, czy sprawca doświadcza zaburzeń psychicznych i jaki jest ich charakter, czy jest osobą działającą z wyrachowania i świadomie, czy pod wpływem urojeń i omamów, w jakiej jest kondycji fizycznej i czy znał ofiarę.

Trzeba na koniec zaznaczyć, że sporządzanie profili psychologicznych, zdaniem twórców tej metody śledczej, wymaga również m.in.: doświadczenia w prowadzeniu śledztwa, doświadczenia badawczego, zdrowego rozsądku, intuicji, umiejętności opanowania emocji, zdolności analizy i wyciągania logicznych wniosków oraz umiejętności odtworzenia procesu myślowego przestępcy.

Ad40. Opiniowanie sądowo - psychologiczne

Opiniowanie psychologiczne dla potrzeb sądu staje się powszechne, kiedy czyn zabroniony prawem jest szczególnej wagi i obwarowany wysokim wyrokiem. Jednym z tych czynów jest zabójstwo. Na biegłych ciąży obowiązek wnikliwego i profesjonalnego rozeznania wszystkich możliwych okoliczności czynu oraz osobowości opiniowanego. Psycholog w aktualnym stanie prawnym nie może samodzielnie wypowiadać się w kwestii poczytalności w myśl art. 31 KK.

W kodeksie karnym pojawiają się specyficzne pojęcia prawne, które bardziej dotyczą zjawisk i procesów psychicznych, niż prawa. Dotyczy to szczególnie zagadnień poczytalności i niepoczytalności. Pojawienie się takich pojęć jak „choroba psychiczna”, „upośledzenie umysłowe”, „zakłócenia czynności psychicznych” jak również „zdolność rozpoznania znaczenia czynu i pokierowanie postępowaniem” obliguje sąd do skorzystania z wiedzy specjalistycznej. Dotyczy to szczególnie sytuacji, kiedy do rozstrzygnięcia sprawy zachodzi konieczność uwzględnienia art. 31 KK, który stanowi, że „Nie popełnia przestępstwa , kto ,z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych, nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem”.

Dla rozstrzygnięcia tej kwestii sąd powołuje biegłych. Na postawione przez sąd pytania, biegły psychiatra i psycholog może odpowiedzieć przy uwzględnieniu współczesnej wiedzy psychiatrycznej i psychologicznej.

Opinia biegłych szczególnego znaczenia nabiera wówczas, kiedy mamy do czynienia z zabójstwem. Zabójstwo jest stosunkowo rzadkim zjawiskiem kryminalnym, wymagającym od biegłych ostrożności i wnikliwości. Zabójcy są grupą wyjątkowo różnorodną pod względem zmiennych osobowościowych, różną się też okolicznościami, w których dochodzi do zabójstwa. Są to osoby o różnych właściwościach temperamentalnych (ekstrawertycy, introwertycy), skrajnie agresywni, bądź pozbawieni tej cechy, o różnym poziomie socjalizacji i w różnym stanie zdrowia psychicznego.

Spośród zmiennych psychologicznych jedynie labilność i nadpobudliwość emocjonalna, obniżenie sprawności intelektualnej czy też charakteropatyczne cechy osobowości, zdają się pozostawać w pewnym związku z tendencją do popełniania zabójstwa. Zabójstwo jest tego typu zachowaniem, które wynika z działania wielu, bardzo różnorodnych zmiennych. Niepowtarzalny układ tych zmiennych sprzyja popełnieniu zabójstwa [6].

Generalnie można podzielić zabójstwa na takie, które były zaplanowane i niezaplanowane. Większość zabójstw to czyny niezaplanowane, emocjonalnie związane z nagłą zaskakującą sytuacją kryzysową, która wyzwala gwałtowne reakcje emocjonalne.

W piśmiennictwie poświeconym zagadnieniu szeroko rozumianych uwarunkowań zabójstw wskazuje się na zróżnicowanie wewnętrznych i zewnętrznych czynników, mogących prowadzić do przestępstw. Opinia sądowo-psychologiczna w sprawie zabójstw będzie zawsze z psychologicznego punktu widzenia studium przypadku zgodnie z diagnostyką kliniczną. Wyniki badań zazwyczaj sugerują pewne zależności pomiędzy czynnikami osobowościowymi, sytuacyjnymi czy też motywacyjnymi, a skłonnością do popełnienia zabójstwa. Jest to jednak zależność jedynie statystyczna [2].

Niezbędne i zdecydowanie słuszne jest opiniowanie psychologiczne, uwzględniające jak najbardziej indywidualne podejście do osobowości sprawcy i jego czynu. Ostrożność ta dotyczy również w posługiwaniu się poglądami i schematami. Niepowtarzalność i złożoność psychologicznych uwarunkowań zabójstw musi być główną zasadą postępowania diagnostycznego biegłego psychologa klinicznego. Z tego ujęcia wynikają wnioski dotyczące przedmiotu i zakresu ekspertyzy w spawach zabójstw. Ekspertyza psychologiczna wykracza poza tradycyjną psychologiczno-psychiatryczną, gdzie głównym przedmiotem jest stan psychiczny sprawcy tempore criminis, stopień poczytalności. Przedmiotem opinii psychologicznej jest nie tylko osobowość sprawcy, sfera poznawczo-orientacyjna, lecz również wybrane właściwości procesów motywacyjnych, określających i determinujących zachowanie przestępcze. Opinia sądowo-psychologiczna winna uwzględniać osobowościowe tło motywacyjne, czyli wskazanie tych zmiennych, które usposabiają, czy też predestynują do określonych przestępstw. Badanie i ekspertyza psychologiczna powinna dotyczyć wybranych właściwości i mechanizmów procesu motywacyjnego przez wskazanie motywu dominującego, określenie kierunku, nasilenia, poziomu regulacji czynności przestępczych, mechanizmów obronnych i stopnia samokontroli. Przy diagnozie samokontroli zachowania jako umiejętności działania racjonalnego, opanowania stanów emocjonalnych wywołanych frustracją, należy uwzględnić zdolności unikania lub omijania przeszkód, oraz stawiania sobie plastycznych celów i optymalizacji realizacji [5]. Tak ujęty przedmiot opinii psychologicznej pozwala z jednej strony wypełnić bardziej współczesną treść pojęcia składającego się na psychologiczne rozumienie poczytalności, ułatwiająca psychologowi zarówno diagnozę nozologiczną, jak i określenie stopnia rozpoznawania znaczenia czynu przez sprawcę i możliwości pokierowania postępowaniem. Z drugiej strony opinia taka jest w stanie dać wymiarowi sprawiedliwości wielu informacji o sprawcy, a zwłaszcza o jego osobowości i motywacji, wykraczające przy tym zdecydowanie poza problematykę poczytalności.

Najogólniej rzecz biorąc, prawnik w ekspertyzie psychologicznej powinien znaleźć dane, stanowiące opis aktualnie funkcjonujących u sprawcy mechanizmów osobowościowych, środowiskowych, postaw rodzicielskich, metod wychowania osób znaczących, warunków materialnych, chorób i urazów. Diagnoza powinna ukazać genezę funkcjonujących w człowieku mechanizmów psychologicznych, stanowiących istotna przesłankę do analizy zgodności charakteru popełnionego czynu, a jego osobowością [3,4]. Sytuacyjne tło motywacyjne (zewnętrzne czynniki) mające wpływ na poziom i sprawność integracyjnych i regulacyjnych funkcji osobowości, może mieć charakter sytuacyjny ciągły, bądź nagły, bezpośrednio poprzedzającej zachowanie przestępcze. Na tę sytuację składają się: deprywacja ważnych potrzeb biologicznych i psychologicznych, przeciążenia, konfliktu motywacyjnego, utrudnienia bądź sytuacje nowe, nieznane, w których zawodzą wypróbowane do tej pory sposoby działania. Za każdym razem należy dokonać analizy deprywacji potrzeb (bezpieczeństwa, afiliacji, akceptacji, podtrzymania własnej wartości, dominacji czy miłości). Potrzeby te uruchamiają nieświadomie mechanizmy i procesy motywacyjne.

Analizując strukturę potrzeb otrzymuje się bardziej precyzyjny obraz osoby badanej. Analiza pozwala na diagnozę poczucia kontroli nad otoczeniem oraz poczuciem tożsamości. Psychologia od dawna zadaje sobie sprawę z tego, że stanowi to ważny wyznacznik zachowań agresywnych.

Badając procesy motywacyjne tempore criminis należy zdać sobie sprawę z trudności, na jakie napotyka psychiatra i psycholog. Trudności te wynikają chociażby z tego, że od czasu dokonania przestępstwa do badania upływa dość dużo czasu. Zabójstwo, zagrożenie wysokim wyrokiem i przebywanie w areszcie powoduje uruchomienie mechanizmów obronnych. Tworzą się one poza kontrolą sprawcy i bez jego czynnego udziału. W tej sytuacji dla wielu psychologów diagnozowanie czynników leżących u podstaw analizowanego czynu jest utrudnione. Pozostaje jedynie dokonanie analizy osobowości sprawcy z okresu poprzedzającego czyn. Na tej podstawie, po uwzględnieniu materiałów z akt sprawy, można jedynie sformułować mniej lub bardziej prawdopodobne sądy o uwarunkowaniach, jak i przebiegu czynu.

Bardzo ważnym elementem w diagnozowaniu psychologicznym na użytek sądu jest odpowiedni dobór metod i technik badania psychologicznego. Niektóre testy psychologiczne są na tyle czułe, że w analizie konieczne jest uwzględnienie nasilenia tych zmiennych, które ulęgają wpływowi czynników zewnętrznych, sytuacyjnych. Natomiast wyraźnie należy zwrócić uwagę na te czynniki testu, które dają biologiczny wymiar osobowości. Te biologiczne cechy osobowości mogą biegłemu dostarczyć informacji o cechach predysponujących do zabójstwa. Ze szczególną ostrożnością należy traktować te parametry, które mówią o systemie wartości, postawach, nastawieniach, oczekiwaniach, obrazie własnej osoby, konfliktach emocjonalnych. W związku z tym opiniowanie powinno szczególnie opierać się na wywiadzie klinicznym, badaniach testowych ze szczególnym uwzględnieniem tych zmiennych, które podlegają wpływom sytuacji zewnętrznej uwzględniając zmienność i kierunek.

Wśród znaczących zmiennych psychologiczno-psychiatrycznych znajdują się organiczne uszkodzenia centralnego układu nerwowego. W dobie nowoczesnych metod badania wykrycie występowania uszkodzenia CUN nie stanowi problemu. Faktem jednak jest to, że nie każda osoba z organicznym uszkodzeniem centralnego układu nerwowego dokonuje czynu kryminalnego. Na ogół cechami charakterystycznymi dla osób z uszkodzeniem CUN są niekorzystne dla społecznego funkcjonowania cechy charakteropatyczne osobowości, jak obniżony krytycyzm, nadpobudliwość, drażliwość czy agresywność. Czynnikami, które mogą mieć znaczenie, to wychowanie i warunki rozwojowe. Niekorzystne warunki rozwoju i wychowania mogą powodować, że osoby z organicznym uszkodzeniem mózgu zamanifestują swoim zachowaniem niekontrolowana skłonność do agresji na wszelkie zagrażające bodźce. Oznacza to reagowanie na poziomie emocjonalno-popedowym. Inna, cechą charakterystyczną dla tego schorzenia jest generowanie i kumulowanie napięcia emocjonalnego. Rzadkość tego procesu nie znajduje odbicia w strukturze osobowości. Stanowi to dodatkową trudność w opiniowaniu [2].

Inną trudność stanowią przypadki zabójstw lub innych czynów zabronionych prawem z udziałem więcej niż jednego sprawcy. Wówczas, opinia psychologa z konieczności powinna oprzeć się na analizie istniejących obiektywnie praw rządzących mała grupę społeczną. Jednym z podstawowych praw jest tendencja do upodabniania się, ujednolicania zachowań członków grupy. To ujednolicanie dotyczy nie tylko samego spostrzegania, rozumienia i interpretowania zjawisk, ale wpływa również na przebieg procesów samokontroli oraz istotnie je organizując [1].

Współczesna wiedza psychologiczna jest w stanie dostarczyć wymiarowi sprawiedliwości dostatecznych informacji o procesach motywacyjnych osób dokonujących czynu zabronionego prawem. Nie jest zjawiskiem odosobnionym wydanie wspólnej psychologiczno-psychiatryczną opinii. Nawet wtedy, kiedy opinia psychologiczna jest samodzielną, to powinna stanowić integralną część opinii sądowo-psychiatrycznej, szczególnie w przypadku, kiedy dotyczy to zabójstwa lub innych czynów zagrożonych wysokim wyrokiem. Na zakończenie należy wyraźnie zaznaczyć, że sąd nie wywołuje samodzielnej opinii psychologicznej w sprawach, w których ma zastosowanie art. 31 KK.

Profilowanie psychologiczne sprawców zabójstw

"Profilowanie to dochodzenie do krótkiej, dynamicznej, charakterystyki zwięźle ujmującej najważniejsze cechy nieznanego sprawcy i przejawy jego zachowań."

Przebieg profilowania (wg Roberta Resslera):

* Ocena aktu przestępczego.

* Szeroka, wyczerpująca ocena i analiza szczegółów miejsca zdarzenia.

* Opis i wieloaspektowa analiza ofiary.

* Ocena raportów policyjnych (zdjęcia, badania laboratoryjne).

* Ocena protokołu sekcji zwłok i innych badań medyczno-sądowych.

* Opracowanie profilu z najważniejszymi cechami charakteryzującymi sprawcę.

* Sugestie dla prowadzących śledztwo.

---