ROZDZIAL 2

REPREZENTACJE UMYSŁOWE

Reprezentacja poznawcza- umysłowy odpowiednik obiektów realnych, fikcyjnych czy hipotetycznych. Obiektem może być przedmiot, osoba, kategoria, relacja. Reprezentacja poznawcza zastępuje swój obiekt w procesach przetwarzania informacji.

Funkcja - Przedstawienie w obrębie umysłu wszelkich zdarzeń bodźcowych dostępnych zmysłom

Reprezentacje są:

• Trwałe - składają się na struktury wiedzy, powstają i zmieniają się w dłuższym cyklu czasowym.

• Nietrwałe - powstają doraźnie, np. w celu podjęcia decyzji, później zanikają, Są to np. wyobrażenia, etykiety werbalne, sądy, modele umysłowe

 reprezentacja pojęciowa matki z reguły należy do najmniej podatnych na zmiany

Proces tworzenia reprezentacji- odmienne stanowiska

• Realizm- Bezpośrednie odwzorowanie bodźca w umyśle

• Konstruktywizm- proces tworzenia złożonej konstrukcji umysłowej, polegający na zakodowaniu danych sensorycznych w specjalnym języku w wyniku czego dane zmysłowe zostają przetłumaczone na dane umysłowe

Rodzaje reprezentacji:

- wg A. Paivio do reprezentacji zalicza się m.in. obrazy umysłowe, ślady pamięciowe, słowa (elementy języka), sądy, pojęcia, reprezentacje pojęciowe (prototypy, listy cech) oraz schematy

- Rebena to obrazy umysłowe, słowa i idee ( abstrakcje)

- Eyesenck i Keane najbardziej restrykcyjny podział na:

reprezentacje analogowe-obrazy umysłowe, modele mentalne

reprezentacje w formie sądów/ twierdzeń

Obrazy umysłowe- są najbardziej zbliżone do rzeczywistej formy przedstawionych obiektów np. dom (są okna, drzwi,dach, dach jest na szczycie itd)

Pojęcia abstrakcyjne są natomiast bardzo oddalone od rzeczywistości

Wyobrażenia - jeden z wielu typów reprezentacji umysłowych

- nietrwała struktura poznawcza, zbliżóna do spostrzegania, występuje pod nieobecność wyobrażanego obiektu

- nie muszą przyjmować formy obrazowej

- umysłowe przedstawienie przedmiotu, który przestal dzialać na nasze zmysły (Maruszewski)

- charakteryzują się brakiem trwałości i ścisłym powiązaniem z percepcją

Wyróżniono wyobraźnie:

• Twórczą- zdolność do tworzenia nowych wyobrażeń oraz pojęć i innych reprezentacji poznawczych

• Odtworczą- odpowiedzialna za tworzenie się wyobrażen obiektów wczesniej spostrzeganych i dobrze znanych

Obraz umysłowy - forma reprezentacji poznawczej świata w umyśle

- ścisła odpowiedniość w stosunku do obiektu (jakby wew. fotografia)

- analogowy charakter

Twierdzenie o wewnętrznej fotografii odrzuca wielu badaczy tłumacząc istnienie wyobrażeń w inny sposób

- umysł generuje wyobrażenie z głębszych struktur wiedzy zapisanych w postaci pojec i twierdzen a nie obrazow

Teoria Kosslyna:

Wyobrażenia składają się z dwoch komponentów:

1. Powierzchniowego- zawiera to co jest dostępne w doświadczeniach wew.

- jego elementy powstaja w wyniku dzialania elementów głębokich

- świadome i nietrwałe doświadczenia ALE- właściwe wobrażenia

maja charakter trwały i niedostępny świadomemu doświadczaniu

obrazu

- obraz koduje inf. w sposób analogowy i przestrzenny

2. Głębokiego- obejmuje to co jest zapisane w LTM

Spór o naturę wyobrażeń:

• Stanowisko obrazowe- wyobrażenia wzrokowe są kodowane w postaci reprezentacji posiadających zarówno własności przestrzenne jak i zmysłowe. Inf werbalne i wizualne maja różne kody

• Stanowisko twierdzeniowe (propozycjonalne)- dane zmysłowe są kodowane w postaci abstrakcyjnych zbiorów twierdzeń czy sądów tak jak inf werbalne

Hipoteza funkcjonalnej ekwiwalencji percepcji i wyobrażni

- Shepard i Chapman- badanie z mapą USA

- Shepard- badanie o podobieństwie cyfr

Badania te SA silnym argumentami na rzecz tezy i funkcjonalnej ekwiwalencji spostrzegania i wyobrażania co zakładał Kosslyn

Rotacje mentalne (argument na rzecz stanowiska obrazowego)

 Paradygmat rotacji mentalnej- prezentowane cyfry, litery lub figury geometryczne wzajemnie zrotowane lub jeszcze dodatkowo przekształcone (lustrzane odbicie). Badani odpowiadali na pytanie czy dwa prezentowane bodźce są identyczne

• Cooper i Shepard- rotowane litery (G,J,R) lub cyfry (2,5,7) nachylone pod różnmi kątami mogły być też reprezentowane w lustrzanym odbiciu. Badani musieli swierdzić czy symbol jest prezentowany prawidłowo

• Shepard i Metzler- na monitorze prezentowano dwie rotowane względem sibie figury trójwymiarowe

• Stwierdzono : czas decyzji wzrasta wraz z wielkościa kąta rotacji

Niezależnie od płaszczyzny rotacji

Argumenty potwierdzające, że reprezentacje wyobrażeniowe maja charakter obrazowy:

- liniowa zależność miedzy kątem rotacji obiektu a czasem potrzebnym na podjecie decyzji (niezależnie od: typu zadania- identyfikacja, porównanie; typu rotowanego symbolu- litery, cyfry, symbole wymyślone; formy rotacji-płaszczyzna, przestrzeń

- badani pracowali w różnych warunkach- percepcji i wyobraźni a rezultaty w obu warunkach niewiele się różniły

WYJĄTKI (wyklad)

Kąt 180- nie ma czasami efektu rotacji. Czas RT bardzo krótki- Koriat, Norman, Kimchi

Skaning mentalny (argument za stanowiskiem obrazowym)

• Kosslyn- Efekt wielkości obiektu- im mniejszy obiekt tym dłuższy czas RT

- Efekt złożoności- im bardziej skomplikowana struktura obiektu tym RT

dłuższe

- Efekt ziarnistości obrazu- aby podać szczegóły jakiegos obiekty, trzeba go sobie w wyobraźni „powiększyć”

• Kosslyn, Ball, Reiser- Efekt odległości- badanie z mapą punktem fiksacji- im większa odległość obiektu od punktu tym RT dłuższe

• Wyjątki( wyklad)

Argumenty przeciw stanowisku obrazowemu:

- tożsamość funkcjonalna nie oznacza tożsamości strukturalnej (Edelman)

- efekt rotacji- badania Kariata, Normana i Kimcha wykazuje ograniczenie powszechności tego prawa. Ludzie nie zawsze dokonują rotacji chcąc porównać obiekty

- Marmor i Zaback- badanie osób niewidomych o wykonanie zadania Coopera i Sheparda. Badani wykorzystywali dotyk. Wykazano efekt liniowy między RT a wielkościa kąta

Również badania Indos- Peterson, Raskos- Ewaldson wykazały możliwą zależność modalności zmysłowej formy wyobrażeniowej

- skaning zalezy od oczekiwań badaczy (instrukcja)

- alternatywne wyjaśnienia efektu odległości, wielkości i złożoności (sądy)

Reprezentacje werbalne

Sylogizm werbalny- zadanie wymagające wyciągania wnioskow z przeslanek

Clark- badanie z sylogizmami werbalnymi- im bardziej skomplikowana konstrukcja w stosunku do przesłanek tym czas odpowiedzi jest dłuższy

 Paradygmat weryfikacji treści zdań- badanym prezentuje się obazek przedstawiający „+” i „*” w przestrzeni. Jeden symbol jest u góry a drugi na dole. Uczestnikom prezentuje się zdanie np. „plus jest nad gwiazdką” a badani musza swierdzic zgodność zdania z obrazkiem

Clark i Chale - najpierw zdanie potem obrazek

McLeeod, Hunt i Mathews- odwrotnie

Im bardziej skomplikowane logicznie i gramatycznie zdanie, tym czas weryfikacji dłuższy

Sternberg- analizował związek miedzy czasem rozwiązywania sylogizmow a zdolnościami przestrzennymi

Teoria podwójnego kodowania Paivio:

Są dwa systemy reprezentacji rzeczywistości

• Niewerbalny (sensoryczny)- 5 podsystemów kodowania danych zmysłowych

- każdy podsystem ma inny język kodowania i odpowiada za inną modalność sensoryczną

- imageny- wszelkie niewerbalne reprezentacje umysłowe, są przetwarzane szybko i równolegle, ponieważ reprezentują struktury holistyczne (całe obiekty, grupy obiektów)

Czyli: imageny zachowują niektóre fizyczne właściwości obiektu np. wielkość

Badanie- kodowanie zależne od wielkości obiektu (zdjęcie)- małe obiekty zapamiętujemy gorzej niż duże

• Werbalny (językowy)- trzy rodzaje podsystemów do kodowania inf. przeznaczonych

dla danych nadchodzących kanałem wizualnym, akustycznym,

dotykowym

- logogeny- wszystkie reprezentacje werbalne

- przetwarzanie wolne i szeregowe

- kodowanie niezależne od wielkości obiektu

Oba systemy są powiązane relacjami. Mają charakter referencyjny- reprezentacjom obrazowym odpowiadają werbalne i odwrotnie

Trzy rodzaje procesów

1 . Referencjalne- wzbudzanie reprezentacji werbalnej aktywizue reprezentację niewerbalną i na odwrót

2. Reprezentacyjne- przyporządkowanie poszczególnych obiektów, spostrzeganych w różnych modalnościach zmysłowych do jednego z 5 podsystemów niewerbalnych lub jednego z 3 podsystemów werbalnych

3 . Asocjacyjne- odpowiadają za łączenie się poszczególnych reprezentacji w skojarzone ze sobą grupy

Obraz może zostać zakodowany werbalnie ale to jest mniej prawdopodobne niż kodowanie obrazowe i na odwrót

• Paivio, Yuille, Mandigan- wysoka korelacja pomiędzy konkretnością słowa a możliwością jego obrazowej reprezentacji w umyśle

• Richardson- wyobraźnia wspomaga zapamiętywanie słów, ale tylko gdy nie są abstrakcyjne

• Johnson, Paivio, Clark- definicje dla słów konkretnych są bardziej precyzyjne, dłuższe i wspomagane wyobraźnią niż słowa abstrakcyjne

• Efekt przewagi obrazu nad słowem- Paivio i Csapo- kodowanie obrazowe bardziej sprzyja efektywności zapamiętania

Reprezentacje numeryczne

• Efekt dystansu numerycznego- Moyer- znacznie łatwiej porównać wartości liczb zdecydowanie różniących się np. 2 i 8 a znacznie trudniej mniej różniących się np. 2 i 4

• Campbell- werbalny format liczb zmniejsza efekt dystansu, np. trzy

• Hipoteza trzeciego języka/języka myśli- Anderson

- umysł nie gromadzi trwałęj wiedzy ani w postaci obrazów, ani w postaci etykiet werbalnych ale w postaci zbioru sądów(twierdzeń)

- kod twierdzeniowy ma postać abstrakcyjnych, amodalnych twierdzeń opisowych

- sąd- forma reprezentacji umysłowej, wyrażająca relacje pomiędzy obiektami

- rachunek predykatów- logiczny system przetwarzania zdań abstrakcyjnych. Dzięki niemu można przekształcać sądy

Oprócz obrazów, słów i sądów umysł generuje tzw. Modele mentalne- Philips Johson-Laird- są to nietrwałe reprezentacje słowno-obrazowe o dość dużym poziomie odpowiedniości. Powstają na bazie reprezentacji nietrwałych (spostrzeżeń, wyobrażeń) i trwałych (wiedzy)

Stanowisko eklektyczne- dopuszcza możliwość istnienia wielu różnych form kodowania

ROZDZIAL 4

Wiedza - forma trwałej reprezentacji rzeczywistości, mająca postać uporządkowanej i wzajemnie powiązanej struktury informacji, kodowanej w pamięci długotrwałej.

Podział wiedzy (Gilbert Ryle):

- deklaratywna (że) - odnosi się do danych (faktów), kodowanych w pamięci trwałej. Danymi może być wiedza ogólna, epizodyczna, czy autobiograficzna. Jest łatwa do werbalizacji, ponieważ ma wyraźny komponent semantyczny. Nabywana jest dyskretnie poprzez włączenie jakiejś informacji w istniejące struktury wiedzy. Wydobywanie ma charakter wolicjonalny i polega na jej werbalizacji.

- proceduralna (jak) - odnosi się do kodowanych w pamięci trwałej procedur realizacji czynności o charakterze umysłowym i ruchowym. Jest to specyficzna wiedza, potocznie zwana umiejętnościami (zarówno wykonawczymi jak i poznawczymi). Nabywana jest w toku treningu, polegającego na wielokrotnym powtarzaniu czynności. Uruchamiana jest automatycznie w przypadku zainicjowania dobrze nam znanej czynności.

Burnett i Ceci - Wiedza może być wykreowana przez jednostkę dzięki wnioskowaniu, powiązaniu posiadanych wcześniej informacji i myśleniu o tych informacjach w nowy sposób.

Metawiedza - wiedza typu „wiem, że wiem”. Dotyczy ona wiedzy o wiedzy posiadanej przez jednostkę.

Michael Polanyi: Wiedza ukryta („milcząca”) - nie wiemy, że ją posiadamy.

Grafi Schacter - wyróżnienie pamięci jawnej i niejawnej.

Wiedza ukryta - wiedza nabywana długotrwale na drodze praktyki i doświadczenia

Wiedza niejawna - efekt mimowolnego uczeni się. Ujawnia się pomiarze pośrednim.

Kryteria, jakie powinny spełniać wyniki testów na potwierdzenie obecności wiedzy niejawnej:

- kryterium wyłączności - dana metoda ma umożliwiać dotarcie tylko do tej wiedz, która jest wykorzystywana w wykonaniu danego zadania. Odporność na inną, niezwiązaną z zadaniem wiedzą.

- kryterium czujności - test mierzący zakres wiedzy jawnej ma być na tyle wyczerpujący, aby ujawnić pełną informację, której badani są świadomi.

Cleeremans - wiedza jest niejawna, kiedy wpływa na przetwarzani informacji bez uświadomienia jej właściwości. Wiedza ta ma swoją reprezentację w pamięci trwałej, przez co może być z niej wydobywana i wykorzystywana.

Wagner i Sternber - wiedza ukryta - „milcząca”; składnik inteligencji praktycznej. Wiedza ta nie jest bezpośrednio wyrażana, a jej nabywanie odbywa się dzięki indywidualnemu doświadczeniu jednostki. Jest nabywana samodzielnie, ma charakter proceduralny i jest stosowana w praktyce. Jest konkretna i specyficzna dla kontekstu (sic!).

Podstawa rozróżnienia: niepełne uświadomienie zawartości wiedzy niejawnej - wiedza jawna jest dostępna i świadoma.

Reber - podstawowym sposobem nabywania wiedzy niejawnej jest mimowolne uczenie się (proces bez udziału świadomych strategii uczenia się i bez zamiaru nabycia wiedzy, bezwysiłkowy).

Paradygmaty badań nad mimowolnym uczeniem się i nabywaniem wiedzy niejawnej:

- uczenie się sztucznej gramatyki

- wyuczenie się sekwencji zdarzeń

- kontrola systemów dynamicznych

Możliwość jawnego wydobycia wiedzy niejawnej występuje tylko wtedy, gdy poziom tej wiedzy jest dość wysoki.

Organizacja wiedzy

Reprezentacja wiedzy za pomocą cech

Cecha - symboliczny i dyskretny (tj. nieciągły i nieanalogowy) element umysłowej reprezentacji wiedzy o wyraźnie określonych granicach.

Zarówno cechy, jak i relacje muszą działać jednocześnie, aby powstało znaczenie.

Definiowanie znaczenia słów:

Clark - definiowanie wymaga zbioru cech unikalnych dla konkretnego pojęcia, stworzonego za pomocą mechanizmu nawarstwiania się cech. Hipoteza cechu semantycznej wyjaśnia ten mechanizm: cechy pochodzą zestawu cech pierwotnych i są łączone w znaczenia w taki sposób, aby było ono zgodne z przyjętym użyciem słowa oraz aby dwa różne słowa nie miały identycznego znaczenia.

Porównywanie znaczeń słów:

Smith - dwa rodzaje cech w reprezentacji znaczenia:

- rdzenne - składają się na rożsamosć obiektu; cechy definicyjne

- charakterystyczne - typowe dla obiektu.

Model dwufazowego porównywania cech:

I faza - porównywanie zarówno cech rdzennych, jak i charakterystycznych

II faza - porównywania wyłącznie cech rdzennych

Tversky - podobieństwo znaczeń jest tym większe, im więcej para znaczeń posiada cech wspólnych i im mniej dystynktywnych.

Organizacja wiedzy semantycznej

Endel Tulving - pamięć semantyczna - „umysłowy słownika”, zorganizowana wiedza o symbolach werbalnych, ich znaczeniu i odniesieniach oraz relacjach między nimi. Zapis wiedzy ogólnej.

Teoria wiedzy semantycznej - kodowaniu podlega treść pojęć języka, czyli ich struktura głęboka, a nie powierzchowna (forma informacji werbalnej).

Collins i Quillian - Wiedza zawarta w pamięci semantycznej ma postać sieci, w której węzłom odpowiadają pojęcia, a połączeniom między nimi - ich wzajemne relacje. Sieć jest zorganizowana hierarchicznie - pojęci bardziej ogólne znajdują się wyżej w hierarchii. Odległość pojęć w sieci jest w ściśle związana z podobieństwem ich znaczenia. Pojęci o wyższym stopniu podobieństwa są reprezentowane przez węzły znajdują się blisko w sieci.

Model zakłada dwa rodzaje relacji między pojęciami:

- relacja przynależności do klasy - relacje obejmują pojęcia z dwóch różnych poziomów hierarchii sieci.

- relacja predykatywna - pełni funkcję orzeczenia, zawiera wiedzę o właściwościach obiektu. Jest kodowana na możliwie najwyższym poziomie ogólności.

Collins i Loftus - podstawowy czynnik decydujący o połączeniach między elementami wiedzy uznali związek skojarzeniowy - bardziej typowe obiekty są szybciej identyfikowane. Struktura wiedzy ma postać sieci, w której węzłom odpowiadają pojęcia, podczas gdy ich etykiety werbalne są reprezentowane w postaci wewnętrznego leksykonu. Im pojęcie jest bogatsze semantycznie, tym więcej połączeń między węzłami, a co za tym idzie tym większa siła skojarzeniowa danego związku.

Proces przywoływania wiedzy odbywa się dzięki rozprzestrzeniającej się aktywacji.

Organizacja wiedzy proceduralnej

Systemy reguł - wiedza jest poznawczo reprezentowana za pomocą zestawu reguł. Reprezentacja tego typu pozwala na tworzenia procedur działania.

Reguła - składa się z warunku wyznaczającego zbiór właściwości, które muszą być spełnione, aby uruchomić daną czynność i samej czynności, czyli zbioru produkcji.

Zasada specyficzności reguł - prymat ma reguła bardziej wyspecjalizowana.

Zasada niepowtarzalności reguł - w procesie korzystania z wiedzy proceduralnej może mieć udział specyficzny bufor pamięci, który zawiera pewien zbiór reguł, które zostały użyte w trakcie bieżącego zadania.

Organizacja wiedzy modelach ACT, ACT* i ACT-R

John Anderson

Wiedza może mieć postać sądów, ale również obrazów, a nawet następstwa czasowego.

Wiedza deklaratywna - reprezentowana jest w postaci węzłów (jednostek informacji) i relacji między nimi (powiązania miedzy jednostkami). Połączenia między węzłami charakteryzują się określoną silą związku skojarzeniowego. Aktywacja może być wywołana albo dzięki zewnętrznym bodźcom, albo dzięki przywołaniu informacji z pamięci. Elementy często przywoływane są bardziej aktywne. Aktywacja jest limitowana pojemność pamięci roboczej i czasem. Zatem o charakterze przetwarzania decyduje struktura oraz sprawność mechanizmu aktywacji.

Wiedza proceduralna - reprezentowana w postaci reguł aplikowanych w celu przetwarzania wiedzy deklaratywnej, oraz w postaci informacji zawartych w buforach wyspecjalizowanych modułów (wzrokowego, słuchowego i motorycznego)

Efekt wachlarza - połączenia odchodzące od każdego z węzłów sieci przypominają wachlarz. Na tym efekcie oparto wyjaśnienie interferencji, kiedy to jedna z konkurencyjnych informacji pozostaje niedostępna.

Nabywanie wiedzy

Kodowanie informacji - odbywa się w każdym magazynie pamięciowym.

Zapamiętywanie - dotyczy pamięci krótkotrwałej i długotrwałej.

Nabywanie wiedzy - pamięć długotrwała.

Nabywanie wiedzy semantycznej

Collins, Loftus - nabywanie wiedzy polega na tworzeniu nowych węzłów oraz łączeni zarówno nowych, jak i istniejących za pomocą nowych połączeń. Nowy węzeł zostaje wbudowany w strukturę sieci poprzez powiązanie go z innymi węzłami.

Anderson - jednostki wiedzy są tworzone dzięki regułom produkcji, aplikowanym do informacji pochodzącej ze środowiska. Wiedza proceduralna służy do budowania trwałych reprezentacji wiedzy deklaratywnej.

Nabywanie wiedzy proceduralnej

Anderson - proceduralizacja - przekształcanie jawnej wiedzy deklaratywnej w niejawne procedury działania. Zachodzi w trzech etapach:

1. Etap deklaratywny - jednostka otrzymuje zestaw instrukcji o określonej umiejętności i sposobie jej nabywania. Tworzone są procedury działania.

2. Etap kompilacyjny - polega na ćwiczeniu reguł dostarczonych i wygenerowanych dzięki procedurom interpretacji. Jest wysiłkowy i podlega świadomej kontroli. Prowadzi do zwiększenia tempa wykonywanie czynności, wyeliminowania pośrednictwa wiedzy deklaratywnej, a co za tym idzie konieczności werbalizacji oraz połączenia wielu kroków w jedną, autonomiczną procedurę.

Kompozycja - łączenie dwóch lub więcej procedur w jedną.

Automatyzacja - skomponowane w większe całości procedury w coraz mniejszym stopniu obciążają pamięć roboczą. Wyeliminowanie udziału wiedzy deklaratywnej.

3. Etap proceduralny - automatyczny i niemal bezwysiłkowy.

Proceduralizacji wiedzy towarzyszy:

- generalizacja - uogólnianie nabywanej wiedzy proceduralnej na szerszą klasę sytuacji.

- różnicowanie - odróżnianie warunków uruchomienia różnych procedur.

Nabywanie wiedzy niejawnej

Reber - wiedza niejawna nabywana jest na drodze uczenia się mimowolnego, rozumianego jako proces poznawczy, w wyniku którego jednostka nabywa wiedzę nie jawną niezależnie od świadomych intencji.

Nabywanie wiedze odbywa się niezależnie od świadomej kontroli albo bez udziału wiedzy werbalnej o wszystkich nabywanych regułach.

Sternberg

- transformacja jawnej wiedzy o procedurach w „milczącą” wiedzę proceduralną; wiąże się z pamięcią semantyczną

- niejawne uczenie się reguł proceduralnych na podstawie osobistych doświadczeń; wiąże się z pamięcią epizodyczną

Wiedza ekspercka

- ekspert posiada bardzo obszerną wiedzę, ale jest ona ograniczona do pewnej dziedziny.

Właściwości wiedzy eksperckiej:

- organizacja - wiedza jest uporządkowana na wielu poziomach: od poziomu elementarnych składników po wyabstrahowane struktury wyższego rzędu.

/struktura wydobycia - powiązanie napływającej informacji z zestawem wskazówek/

- proceduralizacja - wysoka sprawność wykonywania procedur przy utrzymaniu zdolności ich werbalizacji

- schematy rozwiązywania problemów - zawierają abstrakcyjną wiedze pozbawioną kontekstu, w którym została ona pozyskana. Łatwo podlegają transferowi pomiędzy różnymi kontekstami.

/efekt eksperta - polega na większej sztywności ekspertów w rozwiązywaniu nierutynowych problemów/

Nabywanie wiedzy eksperckiej

Glaser:

- etap wsparcia zewnętrznego - nowicjusz otrzymuje wsparcie od osób posiadających wiedzę

- etap przejściowy - rozwijanie umiejętności monitorowania i regulacji własnych czynności oraz identyfikowanie kryteriów coraz wyższego poziomy wykonywania zadania.

- etap samoregulacji - pełna kontrola nad nabywaniem wiedzy i wykonywaniem zadań.

Schaumacher i Czerwiński:

- faza przedteoretyczna - wydobywanie przykładów z pamięci opartych na powierzchownym podobieństwie cech danej sytuacji

- faza doświadczeniowa - odkrywanie związków przyczynowych obowiązujących w systemie. Nabywanie wiedzy eksperckiej.

- faza ekspercka - dokonywanie abstrakcji na najwyższym poziomie, możliwość transferu wiedzy.

ROZDZIAL 5

UWAGA

-powiązana ze świadomością

-selektywna( selekcja dotyczy spostrzegania i wyższych procesów poznawczych, myślenia)

-pozwala na koncentracje na ważnych sygnałach

-konieczna do przystosowania się organizmu do środowiska.

Funkcje uwagi:

1. Selekcja źródła informacji

Wybór sygnału spośród szumów, ignorowanie dystraktorów.

2. przeszukiwanie pola percepcyjnego ( przez kodowanie cech i selektywna integracja właściwości poszukiwanego obiektu w postać.

Przeszukiwanie:

-proste( 1 cecha), równoległe

-koniungcyjne( np. ruch i kolor), dłuższe i szeregowe(Treisman, Gelade)

>cechy priorytetowe( przetwarzane jako pierwsze )np. ruch, kolor, głębia

ale!!cecha niepriorytetowa może przyciągać takim samym stopniu jak priorytetowa!

3. przedłużona koncentracja- dłuższe monitorowanie otoczenia(czujność)

paradygmat zegara gdzie notuje się nieuchronny spadek koncentracji-energii

( Mackworth)

4. Podzielność uwagi

5. Przerzutność -przełączenie się między obsługiwanymi niezależnie procesami przetwarzania info.

*paradygmat słuchania dychotycznego( cocktail party problem, Cherry)

*technika podążania(shadoving) wykorzystywana w badaniach Broadbenta Treisman i Moray'a

>koszty poznawcze w postaci dłuższego czasu wykonania, przy zahamowywaniu jednego procesu a uruchamianiu alternatywnego.

*paradygmat przełączania( task switching)-efekt podłogowy????do sprawdzenia

Teorie

• Filtr uwagi

Redukcja informacji docierających do systemu odbywa się na wejściu sensorycznym, poprzez zablokowanie wszystkich źródeł info-prócz jednego

!to czego filtr nie zaakceptuje ulega degradacji zależy od modalności zmysłowej(wzrok, słuch itp.)

-->przejście przez filtr oznacza dalsze przetwarzanie info na głębszym poziomie-semantycznym a w rezultacie daje świadome doznanie

Koncepcja ta doczekała się różnych odmian:

~Broadbent Y

Wyróżnił dwa kanały doprowadzające info( sensoryczne) i jeden dalszy kanał semantyczny. Uwaga przełącza się pomiędzy dwoma kanałami na wejściu selekcjonując info pod względem właściwości fizycznych: intensywność, kolejność sekwencji bodźców)

*zasada ,,wszystko albo nic” komunikat nieprzetwarzalny ulega zapomnieniu(pozostaje po nim jedynie ślad fizyczny np. rozpoznanie płci spikera w kanale ignorowanym(słuchanie dychotyczne) ale nierozpoznanie treści.

Krytyka: wiele wskazuje na to, że decyzje o zaakceptowaniu info przez filtr podejmowane są na podstawie znaczenia sygnału

=>wybór filtra sensoryczny/semantyczny zależy od dostępności czasu( Gray, Wadderburn, prezentowanie ciągów cyfr i sylab naprzemiennie. Odpamiętywane są osobno: litery,liczby)

~ Treisman

uwaga przełączana jest z jednego kanału sensorycznego na drugi aby śledzić treść komunikatu. Filtr skleja info z kanału ważnego i ignorowanego, gdy taki zlep ma sens.

>związki iluzoryczne: połączenie wbrew instrukcji 2 odrębnych elementów sensorycznych różnych źródeł sensorycznych (zbitek dwóch słów)

=>filtr uwagi otwierany jest od środka przez informacje, które przedostały się przez filtr, są przetwarzane semantycznie wzmacniają dane próbujące się tam przedostać

propozycja Treisman została nazwana modelem ,,osłabiacza” gdyż info niepowiązane z wcześniej przetworzonymi są słabiej obrabiane.

~ Broadbent & Gregory

proponują koncepcje dwóch filtrów( model poprawiony): sensorycznego sensorycznego semantycznego

~ Deutsch & Deutsch

według ich koncepcji decyzja o wzmocnieniu/osłabieniu sygnału jest podejmowana dopiero po przekroczeniu prze info progu świadomości- do tego momentu bodźce przetwarzane są jednakowo głęboko. Zasada koniecznej świadomości została jednak szybko odrzucona

!!spory pomiędzy modelami wczesnej i później selekcji.

~ Johnson

zaproponował istnienie jednego filtra, ale zmieniającego charakter w zależności od poziomu przetwarzania-elastyczność

=>im wyższy poziom przetwarzania tym większa pojemność filtra

=>możliwość działania zasady przetargu między szybkością a poprawnością

Filtr na poziomie sensorycznym działa wraz z zasadą wszystko albo nic. Na poziomie semantycznym wraz z zasadą osłabiacza a na najgłębszym poziomie (odniesienie do ,,ja”)z zasadą koniecznej świadomości i zasady przetargu.

Ograniczenia: analiza i selekcja dalej odbywa się tylko w jednym kanale przetwarzania.

• Teorie przeszukiwania pola percepcyjnego:

~ Treisman i teoria ,,integracji cech” sygnały docierają do ,,map lokacyjnych”(kodują sygnał w mapach cech: kolor, kształt itp.) wykrywają one własności bodźców wykrywają czy atrybut jest obecny w obiekcie w polu wzrokowym

według koncepcji zadaniem uwagi jest:

-wybór właściwych map lokacyjnych co prowadzi do selekcji właściwych map cech następuje integracja zakodowanych wcześniej cech rozpoznanie obiektu

selekcja= aktywacja poszczególnych cech i ich integracja w obiekt

>proces przeszukiwania pola percepcyjnego ma charakter szeregowy( gdy mamy do czynienia z koniunkcjami cech

>ma charakter równoległy, gdy występują cechy proste

krytyka teori Triesman

=>im trudniejsze odróżnienie sygnału spośród szumów/dystraktorów tym większe prawdopodobieństwo wystąpienia procesu szeregowego!!

=> to czy proces będzie szeregowy/równoległy zależy od podobieństwa sygnału do dystraktora, a nie liczby integrowanych cech. ( Bergen, Juliusz)( Duncan), potwierdzone w badaniach Słabosz i Szymury.

=>bodźce poruszające się wraz z sygnałem wywołują większą interferencję niż dystraktory statyczne

=> w przypadku cech priorytetowych możliwe jest szybkie przetwarzanie bodźcazachodzi we wczesnej fazie selekcji(przeduwagowej)tylko wtedy, gdy cecha rzeczywiście wyróżnia obiekt w polu wzrokowym( przyjmuje wartości dystynktywne).

~Treisman (zmodyfikowana wersja)

właściwości priorytetowe są kodowane szybciej w odpowiednich mapach cech.

Model,, dwufazowy” równoległej i szeregowej integracji cech:

-proces odgórny, aktywizacja właściwych map cech,

-oddolny, automatyczna dezaktywacja pozostałych cech

!!model akceptowany do dziś!!

~Theeuwes

model uwagi podążającej za najbardziej znaczącą( dystynktywną) prezentacją stymulacji

Najpierw polu uwagi wyodrębniamy element o najwyrazistrzych cechach

• Teorie przedłużonej koncentracji

Skupianie uwagi przez dłuższy czas powoduje spadek czujności( obniżenie poprawności, rejestruje się dłuższy czas wykonania zadania)

~ teoria detekcji sygnałów( Green, Swets)

model odróżniania sygnału od szumu. Idealny obserwator zauważy każdy sygnał( reakcja -trafienie) i zawsze zignoruje szum/dystraktory( prawidłowe odrzucenie. Możliwe jest jednak popełnienie błędów:

- FA zareagowanie na szum/dystraktory

-OM zignorowanie sygnału

Obserwator przy rozwiązywaniu może podejmować różne strategie to znaczy skłaniać się ku FA lub OM np. wtedy gdy konsekwencje popełnienia błędów FA są mniejsze niż OM.

Każdy ustala sobie kryterium decyzyjne= próg reaktywności

Im wyższy próg tym maleje prawdopodobieństwo FA ale rośnie OM

=>z upływem czasu obserwuje się jednak po prostu generalny wzrost liczby błędów.

Idealny obserwator ma niższe kryterium decyzyjne dla bodźców prawdopodobnych niż dal tych mniej prawdopodobnych!!!

*eksp Baddeley'a -nieadekwatne oczekiwania co do prawdopodobieństwa wystąpienia sygnału są przyczyną spadku czujności.

=>Baker , zależność między subiektywnym prawdopodobieństwem pojawienia się sygnału a wielkością przedziału czasowego jest krzywoliniowa -odwrócone,,U”

 trening przedłuża koncentrację

spadek czujności występuje w wyniku zmniejszenia się wrażliwości na bodziec przy dłuższej jego ekspozycji w czasie

*Poziom wykonania zadania zależy od aktualnego stanu energetycznego organizmu( prawo Jerkesa-Dodsona , odwrócone,, U”

>introwertycy łatwiej radzą sobie monotonnych i łatwych zadaniach na czujność uwagi

>ekstrawertycy łatwiej natomiast w zadaniach złożonych i stymulujących.

=>hipoteza zmieniającej się aktywacji Daviesa i Parasuramana

• Teorie podzielności

Badania prowadzone w paradygmacie słuchania dychotycznego

>Bernstein i badania nad dwiema czynnościami wykonywanymi niezależnie, przy braku ponoszenia kosztów poznawczych( widzenie i słuchanie)potwierdziły jej założenia. Okazało się ponadto, że gdy obie modalności dotyczą tego samego zadania info słuchowe skraca czas reakcji na jednocześnie prezentowany bodziec wzrokowy.

=> Duncan- koncepcja uwagi ,,ukierunkowanej na obiekt”. Oznacza to iż podzielność uwagi w zakresie jednego zadania lub obiektu jest możliwa bez ponoszenia dodatkowych kosztó( błędów, wydłużonego czasu reakcji)

=>Allport i współpracownicy ,,multikanałowa koncepcja selektywnej uwagi”

według nich uwaga funkcjonuje jako zestaw niezależnych kanałów zawierających własne filtry( są to mechanizmy zdolne do niezależnej selekcji)

-wersja poprawiona:

niezależność kanałów selekcyjnych zależy od tego czy dwa konkurencyjne zadania wymagają różnych receptorów, reprezentacji umysłowych i efektorów.

*uwaga może działać jak zbiór niezależnych modułów to, który z nich zostaje użyty jest zdefiniowane na wejściu

moduł- każdy ma wyspecjalizowany podsystem własnymi zasobami, dlatego możliwe jest przetwarzanie równoległe. Są one jednak ograniczone to znaczy, że tylko jeden może przetwarzać info słuchową, tylko jeden info wzrokową itp.

ograniczenia zatem wynikają nie z istnienia jednego filtra lecz z limitowanej dostępnośći modułów.

~Kahneman teoria zasobów

uwagamoże działać tylko przy szeregowym jednokanałowym przetwarzaniu. Jeśli dochodzi do przetwarzania wielokanałowego to muszą pojawić się koszty jednoczesności(zakłócenia przebiegu jednoczesnych procesów selekcji, analizy info) ( str 213, graficzny model-warto zerknąć).

=>każdy system poznawczy ma ograniczoną pulę zasobów- energię mentalną. Są one przydzielane różnym procesom( alokacja zasobów). Zajmuje się tym ,,nadrzędny mechanizm selekcjonujący” jest on centralnym dyspozytorem energii( Nęcka, Szymura)!!

Dlaczego powstają koszty??:

Interferencja strukturalna( Allport) czy interferencja zasobowa( Kahneman) trudne do rozstrzygnięcia!!

Uwaga jest konsruktem jednorodnym!

Stanowisko pośrednie między koncepcjami parcjalistycznymi a holistycznymi prezentują m.in. Hirst Hist. Kalmaruwaga może funkcjonować jako zestaw do pewnego stopnia niezależnych zasobów specyficznych. Jeśli wymagania ze strony jednocześnie realizowanych różnych procesów nie przekraczają możliwości systemu do przydzielenia tych zasobów to uwaga funkcjonuje jako system niezależnych podsystemów zasobowych.

=>Nęcka i Szymura,( DIVA) ich badania wskazują na to, że uwaga jest mechanizmem jednorodnym. W zadaniach trudnych system zaostrza politykę przydzielania zasobów, przy zadaniach łatwych poszczególne składniki systemu uzyskują częściową autonomię!

• Teorie przerzutności

*hipoteza przełącznika( Nęcka) przy zadaniach wykonywanych jednocześnie filtr przełącza się między dwoma zadaniami( naprzemiennie jedno jest analizowane a drugie ignorowane). Jeśli dokonuje się to dostatecznie szybko, koszty ograniczają się jedynie do czasu. Jeśli przełączanie się jest zbyt wolne lub rzadkie, pojawiają się koszty poprawności( FA, OM)

~ Rogers & Monsell w przełączaniu biorą udział dwa procesy:

-odgórne: wzbudzane wewnętrznie, przygotowują odpowiednie operacje umysłowe, przygotowawcze, działają proakywnie- uruchamiane jeszcze przed bodźcem, mają charakter kontrolny

- oddolne: wzbudzane zewnętrznie, działają reaktywnie jako odpowiedź systemu na zaistniałą sytuację, dokańczają rozpoczęty proces, charakter automatyczny.

*zestaw zadaniowy- kieruje procesem od skupiania uwagi do odpowiedzi motorycznej. Jest to rodzaj modułu funkcjonalnego przechowywanego w pamięci.

* RSI( response-stimulus interval)- przerwa między zadaniami konieczna do zredukowania kosztów przerzutności.

 jeśli za powstawanie kosztów miałyby odpowiadać jedynie procesy kontrolne to powinny one ulec całkowitej redukcji na skutek podania wskazówki wyprzedzającej lub wystarczająco długiej( RSI) w rzeczywistości redukcja kosztów nigdy nie jest zupełna, może być jedynie minimalizowana.--> oznacza to że w generowaniu kosztów przełączania się biorą udział również procesy automatyczne( wzbudzane oddolnie przez stymulację zewnętrzną).

>takim przykładem działania procesów automatycznych jest efekt ,,poprzedzania pozytywnego”szybsze przetwarzanie w kolejnym zadaniu z serii tej samej stymulacji co w poprzednim zadaniu lub podobnej.

> za powstawanie kosztów odpowiedzialna jest interferencja proaktywna: przy nowym zadaniu utrzymująca się aktywacja z poprzedniego zadania utrudnia wzbudzenie nowej. Aby ją zredukować potrzebna jest odpowiednio długa przerwa między zadaniami

> badania Allporta:

koszty przerzutności wiążą się z wykonywaniem wcześniejszego zadania nie zadania nadchodzącego

 badanie Śmigasiewicz, Szymury i Słabosz nie potwierdziły tej tezy(str 220).wielkość kosztów przerzutności zależy od poziomu trudności zadania.

*koszty rezydualne -koszty ujawniające się mimo wszystko, ale nie podlegające redukcji. Źródłem takich kosztów mogą być:

>źródłem kosztów rezydualnych może być mechanizm inhibicji(odrzucenie) gdyżprzejście do kolejnego zdania z serii wymaga uruchomienia dwóch procesów:

-wzbudzeniu aktywacji nowego zestawu zadaniowego

-zahamowaniu aktywacji zestawu już nieprzydatnego.

 Mayr i Keele wykazali, aktywacja modułu potrzebnego do realizacji zadani wcześniej odłączonego trwa dłużej (ABA) niż aktywacja nowego modułu(ABC) - analogia do zjawiska poprzedzania negatywnego.

UWAGA, PERCEPCJA, NIEŚWIADOMOŚĆ

* procesy przeduwagowe dotyczą obróbki info na wczesnych etapach( uwaga jest tu obecna)

!!obecnie uważa się że uwaga selekcjonuje info nawet gdy jej treść nie przedostaje się do świadomości

> kryterium świadomego przetwarzania(Velmans) :

zdawanie sobie sprawy przebiegu procesu poznawczego i dysponowanie wiedzą o rezultatach tego procesu. Świadomość procesu ma ponadto wpływ na jego przebieg

> Baar jest zdania że proces nieświadomy to taki gdzie nie wyzwala się subiektywne doświadczenie, nie jest możliwe jego zrelacjonowanie ale ujawniają się skutki jego działania.

* bodziec podprogowy: jest na tyle silny, iż pobudza org sensorycznie, ale zbyt słaby by go świadomie zauważyć. Działa powyżej absolutnego progu percepcji, ale poniżej progu świadomości.

>Mendelson i anagramy:

efekt nieuświadomionej podpowiedzi np. słowo zapamiętane w uprzednim zadaniu eksperymentu pomaga rozwiązać zadanie z anagramami. Wielkość efektu zalezy od modalności zmysłowej( większy przy modalności wizualnej)

* bodźce peryferyczne: bodźce znajdujące się na peryferiach uwagi, przetwarzane są słabo, na płytkim poziomie, mało analizowane semantycznie.

W zauważeniu bodźca peryferycznego pomagają cechy priorytetowe( kolor ruch)jeśli są dystynktywne(str 223)

>Dallas i Merikle

reakcja na słowo kanale ważnym( samochód) może być przyspieszona gdy w kanale ignorowanym pojawi się słowo semantycznie związane( kierowca). Czas reakcji wydłuża się natomiast gdy w kanale ignorowanym pojawi się synonim słowa( auto).

Poprzedzanie:

Bodziec wcześniejszy( pryma)wpływa na przetwarzanie bodźca docelowego!

Paradygmat*

>poprzedzanie repetytywne: krótka prezentacja tego samego bodźca przed tym jak ma on być za chwilę rozpoznany

> poprzedzanie semantyczne: pryma nie jest identyczna z bodźcem docelowym, ale jest z nim semantycznie związana( np., bibliotekaksięgozbiór)

>*gdy bodziec prymujący ułatwia przetworzenie b.docelowegopoprzedzanie pozytywne

>poprzedzanie podprogowe(sublimalne):pryma działa w bardzo krótkim czasie-badany jej nie zauważa, ale obserwujemy zmianę w przetwarzaniu bodźca docelowego(!efekt ten można uzyskać również przez prezentacje bodźca o bardzo małej intensywności)

>poprzedzanie peryferyczne: bodziec poprzedzający jest wystarczająco intensywny, trwa długo ale osoba jest nieświadoma jego oddziaływania.

>poprzedzanie afektywne: przed bodźcem właściwym prezentowany jest bodziec o zabarwieniu emocjonalnym-bodziec docelowy jest przez to inaczej interpretowany

>poprzedzanie sekwencyjne:

pryma maskabodziec docelowyreakcja

*paradygmat prymowania niesekwencyjnego( str. 226)

ROZDZIAL 6

KONTROLA POZNAWCZA (ROZDZIAŁ 6)

Kontrola poznawcza- zdolność systemu poznawczego do nadzorowania i regulowania własnych procesów poznawczych, poznawczych także do planowanego sterowania ich przebiegiem.

Trzy postaci kontroli poznawczej (Chuderski):

- monitorowanie

- regulacja

- sterowanie

Automatyzacja- nabywanie wprawy na skutek treningu

→ trening jednorodny- ta sama reakcja jest odpowiedzią na ten sam układ bodźców

→ trening niejednorodny- ten sam typ reakcji przy częstej zmianie bodźców

czynności automatyczne są szybkie, bezwysiłkowe, pozbawione kosztów poznawczych; realizowane bez namysłu i poza kontrolą świadomości; balistyczne (rozpoczęta czynność musi zostać ukończona)

Procesy nieautomatyczne dzięki nabywaniu wprawy mogą stać się procesami zautomatyzowanymi (wtórnie automatyczne)- takie procesy są poza kontrolą świadomości, zmniejszają wysiłek umysłowy, są intencjonalne oraz celowe

• przeciwieństwem są procesy pierwotnie automatyczne, które są bezwysiłkowe, poza kontrolą świadomości, nieintencjonalne

↑ procesy słabo i silnie automatyczne

Schneider i Shriffin teoria kontinuum (efekt nabywania wprawy przesuwa się od bieguna kontroli w stronę automatyzmu)

- model procesów automatycznych i kontrolowanych

→ system poznawczy podzielony na dwie ścieżki

• pierwsza wymaga kontroli ze strony uwagi, pojawia się w przypadku pojawienie się

nowych bodźców i braku strategii postępowania

• druga jest związana z automatyczną detekcją układu bodźców, jest poza kontrolą, czynności zapisane są w pamięci długotrwałej, są niemodyfikowalne

Schneider i Shriffin podzieli procesy kontrolowane na dwa rodzaje

- procesy jawne (dostępne świadomości)

intencjonalne przeszukiwanie świadomości

• niewydajne, wolne

- procesy zawoalowane (niedostępne świadomości)

porównywanie elementów w pamięci świeżej

• szybkie, możliwe zmiany na skutek instrukcji werbalnych lub nabywania wprawy

Procesy automatyczne są nieświadome i jednorodne, wymagają jedynie minimalnej ilości zasobów (wysiłku mentalnego)

Różnica w zakresie stopnia automatyzacji

- warunek spójny

- warunek niespójny (szybka identyfikacja)

Proces automatyzacji wymaga długiego treningu, procesy kontrolowane mogą stać się automatycznymi

Interakcje procesów automatycznych i kontrolowanych nie musi wyzwalać efektów interferencji

Możliwy jest transfer wprawy w zakresie zautomatyzowania czynności z jednego zestawu bodźców na drugi

Możliwość kontroli procesów automatycznych- modyfikacja w takcie ich przebiegu (Logan, Tzelgov) np. przerwanie pisania na maszynie, kiedy się popełni bład

Paradygmat SYGNAŁU STOP

Pisanie na maszynie z presją czasową, w nieprzewidzianym momencie zaprzestanie czynności

- zgodnie z teorią egzemplarzy badani tym szybciej zahamują czynność im krótszy będzie interwał czasowy pomiędzy bodźcem wzbudzającym a bodźcem stop. Możliwe jest także powstrzymanie czynności przy dużych interwałach czasowych.

Paradygmat EFEKTU STROOPA

Istotą efektu jest utrudnienie w przetwarzaniu bodźców niespójnych w porównaniu z bodźcami spójnymi

- zahamowanie dobrze wyuczonej czynności i zastąpienie jej inną niewyuczoną

- efekt interferencji

Osoby badane czytają słowa spójne lub niespójne albo nazywają kolor atramentu użyty do napisania słów spójnych lub niespójnych. Czytanie słów zwykle wymaga mniej czasu niż nazywanie kolorów, ponieważ jest czynnością silnie zautomatyzowaną. Jeśli chodzi o nazywanie kolorów czynność ta jest zwykle znacznie dłuższa w przypadku słów niespójnych w porównaniu ze spójnymi.

Procesy automatyczne nie są całkowicie balistyczne

siła automatyzmu zależy od proporcji bodźców

np. można zredukować efekt Stroopa zmniejszając liczbę kolorów

Modyfikacje zadania Stroopa:

1. Stroop emocjonalny - nazywanie koloru jakim napisano słowo kojarzące się z lękiem albo rzeczami lub sytuacjami o negatywnym zabarwieniu emocjonalnym

2. Stroop rozproszony - nazywanie koloru obiektu występującego w towarzystwie wyrazu oznaczającego zupełnie inny kolor

3. Stroop figuralny - nazywanie figury stanowiącej tworzywo, a ignorowanie figury głównej, osoby badane widzą figurę zbudowaną z innych figur

4. Stroop kierunkowy - badani mają za zadanie reagować za pomocą odpowiedniego klawisza kursora klawiatury na strzałkę pokazującą kierunek przeciwny niż klawisz

Teoria rywalizacji egzemplarzy (Logan) <teoria przypadków>

uwzględnia możliwość kontroli procesów automatycznych, które mają właściwości:

- są autonomiczne (uruchamiane i wykonywane nieintencjonalnie)

• detekcja bodźca powoduje przywołanie informacji deklaratywnych i proceduralnych

- można je wykorzystywać intencjonalnie (kontrola do momentu uruchomienia reakcji

motorycznych)

- dostępność do pamięci długotrwałej

- brak introspekcyjnej świadomości przebiegu

- bezwysiłkowość

Najważniejszym konstruktem tej teorii jest pojęcie egzemplarza- reprezentacja bodźca (S) i sposobu reakcji (R).

Egzemplarz przechowywany jest w postaci wiedzy trwałej

Pojawienie się bodźca może spowodować jeden z dwóch sposobów przetwarzania informacji

- zastosowanie ogólnego algorytmu (automatyczna procedura)

- znanego z przeszłości sposobu poradzenia sobie z bodźcem (kontrolowane przetwarzanie)

Egzemplarze podlegają procesowi nabywania

→ pojawienie się bodźca powoduje zapis w pamięci

→ odmienne pojawienie się tego samego bodźca powoduje ukształtowanie się odrębnej

reprezentacji egzemplarzowej

→ gromadzenie egzemplarzy jest tożsame z nabywaniem wprawy

→ początkowe efekty gromadzenia egzemplarzy gwałtownie skraca czas reagowania, dalsze

ćwiczenia skracają go w coraz mniejszym stopniu

Nabywanie wprawy jest związane z wtórna automatyzacją

Automatyzmy związane są z dostępnością egzemplarzy

Dzięki automatyzacji uwalniane są zasoby systemu, które można przeznaczyć na wykonywanie innych zadań, co przyspiesza i większa poprawność reagowania, redukuje efekt przetargu między poprawnością a szybkością

Efekt przetargu między szybkością a poprawnością

z presją czasową

im płytszy poziom analizy bodźców tym szybszy i mniej poprawny proces selekcji informacji, na głębokich poziomach przetwarzania informacji analizy selekcyjne są znacznie bardziej złożone, wymagają więcej czasu, ale w konsekwencji są bardziej poprawne

zwiększona szybkość powoduje wzrost błędów, jednakże efekt ten ulega sukcesywnemu zmniejszaniu w każdej kolejnej próbie tego samego testu, najbardziej istotne różnice na początku (Szymura, Słabosz)

Negatywne konsekwencje automatyzacji- deproceduralizacja

Trzy stadia nabywania automatyzacji

- poznawcze (zrozumienie i przyswojenie instrukcji)

- asocjacyjne (proceduralizacja sposobu wykonania czynności)

- autonomiczne (uzyskanie statusu autonomicznego, przebieg bezwysiłkowy)

Innym negatywnym zjawiskiem jest transfer negatywny - dobrze wyuczona czynność utrudnia wykonanie czynności podobnej, ale nie tożsamej z poprzednio wyuczoną

• Hamowanie

Hamowanie jest mechanizmem kontrolnym polegającym na, z jednej strony, utrudnieniu dostępu do informacji nieistotnych, a z drugiej, na powstrzymaniu niepożądanej w danym momencie aktywności neuronalnej, mentalnej lub behawioralnej.

Podstawowym zadaniem hamowanie jest blokowanie pobudek zarówno zewnętrznych, jak i wewnętrznych.

Hamowanie jest konstruktem niejednorodnym.

Hamowanie ze wzbudzeniem alternatywnej reakcji motorycznej jest trudniejsze niż proste powstrzymanie dominującej reakcji (warunek stop- zmiany, warunek stop- ogólny)

Najtrudniejsze jest hamowanie selektywne- powstrzymanie tylko jeleniej z dwóch możliwych do wzbudzenia reakcji motorycznych (stop- selektywny) należy, bowiem zablokować energię potrzebną do wykonania ruchu, ale nie każdego ruchu, a jedynie takiego, który zostanie centralnie wskazany do zablokowania.

• Odporność na dystrakcję

Francolini i Egeth (1980) twierdzą, że w pewnych warunkach proces odrzucania dystrakcji może być całkowicie skuteczny dzięki przestrzennej separacji konfliktowych aspektów bodźca:

- udane próby redukcji efektu Stroopa

- udane próby redukcji efektu flankerów

Bodźce zakłócające przetwarzanie poza ogniskiem uwagi są w stanie wzbudzić reakcję konkurencyjną względem wykonywanej czynności.

W Teście flankerów badani reagują na literę pojawiającą się w centrum ekranu. Litera ta jest otoczona przez dwa bodźce zakłócające (flankery), którymi są inne litery pojawiające się po obu stronach sygnału w jednym rzędzie. Flankery mogą być tożsame z sygnałem lub też mogą być zupełnie innymi literami. Zadania testowe różnią się w zakresie przestrzennej lokalizacji bodźców zakłócających (bliżej lub dalej od sygnału).

- Czas reakcji na sygnał znacznie się wydłuża, gdy pojawiają się flankery, w porównaniu do sytuacji, gdy ich nie ma lub są tożsame z sygnałem. Wydłuża się tym bardziej, im bardziej podobne do siebie są sygnały i dystraktory oraz im mniejsza jest ich wzajemna odległość (Eriksen i Eriksen)

[np. C A C / CCC/CAC/C C C]

Efekt flankerów wynika z konieczności zahamowania potencjalnej reakcji na bodziec zakłócający. Wykonanie tego testu jest bardziej związane z hamowaniem reakcji konkurencyjnej (na dystraktor) niż z odpornością na dystrakcję rozumianą jako powstrzymywanie się od przetwarzania bodźców zakłócających (przetwarzanie tak, dopiero na poziomie reakcji jest STOP).

Karen, O'Hara i Skelton wykorzystali w swoim badaniu zadanie Posnera i Mitchella (1967). Badani mieli podjąć decyzję, czy para prezentowanych liter spełnia narzucone przez instrukcję kryterium selekcyjne:

1. identyczności fizycznej (AA)

2. identyczności nominalnej (Aa)

3. identyczności opartej o regułę (np. Ae)

Wg nich przetwarzanie bodźców może być powstrzymywane bardzo wcześnie, na poziomie ich rozpoznania (1), lub też bardzo późno, na poziomie przetwarzania ich znaczenia (2)

1. dystraktory powodowały interferencję tylko w zadaniach, w których zastosowano kryterium fizycznej identyczności (skutecznie odrzucane w warunkach wymagających uwzględnienia znaczenia bodźców)

2. interferencja stwierdzona w zakresie wszystkich zadań, niezależnie od kryterium selekcji

Dynamiczna wersja zadania Posnera i Mitchella- DIVA- pokazał, że sposób przeszukiwania pola percepcyjnego jest zależny od odporności na dystrakcje.

Efekt tłumienia dystrakcji (Neill) - zastosowano zadanie Stroopa układając w specyficzny sposób porządek bodźców na liście niespójnej. N+1 bodziec tej listy był napisany kolorem atramentu, który był tożsamy ze znaczeniem bodźca N-tego

Reakcja na tłumiony wcześniej aspekt bodźca konfliktowego jest wolniejsza niż wówczas, gdy aspekt ten nie był uprzednio odrzucany.

Efekt ten jest zależny od strategii rozwiązania przetargu między poprawnością a szybkością (Neill, Westberry). Gdy badani, wykonujący zadanie Stroopa, poświęcali poprawność na rzecz szybkości, nie stwierdzono efektu tłumienia dystrakcji, gdy zaś poświęcali szybkość na rzecz poprawności, efekt ten wystąpił z jeszcze większą siłą.

Tłumienie dystrakcji jest krótkotrwałe- proces ten jest aktywny przez najwyżej 1000ms.

Paradygmat POPRZEDZANIA NEGATYWNEGO (Neill)

Własną wersję zadania w tym paradygmacie stworzył także Tipper

- N-ty bodziec- pryma, N+1- próba testowa

- prezentowanie prymy utrudnia przetwarzanie bodźca właściwego

- wydłużenie czasu potrzebnego na przetworzenie bodźca właściwego

- efekt występuje tylko w kontekście konieczności dokonywania procesu selekcji w obrębie pary bodźców

Zagadnieniem odporności na interferencję pamięciową zajęli się Andersen, Bjork i Bjork- określili oni zjawisko zapominania z powodu przywoływania- odpamiętanie informacji z konkretnej kategorii może spowodować brak możliwości przypomnienia innej informacji z tej samej kategorii.

Hamowanie pamięciowe (Pefrect, Mulin, Conway, Perry)- redukcja w zakresie poziomu aktywacji reprezentacji pamięciowej.

- odpamiętywane są przede wszystkim egzemplarze ćwiczone

Klasyfikacja rodzajów hamowania (Nigg, 2000):

1. kontrola interferencji

2. hamowanie percepcyjne (tłumienie odruchu kaskadowego)

3. hamowanie poznawcze (tłumienie irrelewantnych reprezentacji umysłowych)

4. hamowanie behawioralne

5. hamowanie powrotu

6. hamowanie uwagowe odruchu orientacyjnego

Odmienna taksonomia rodzajów hamowania (Friedman i Miyake, 2004)

1. hamowanie dominującej reakcji [zadanie Stroopa]

2. odporność na dystrakcję (możliwe jest odrzucenie informacji niepotrzebnych, z punktu widzenia aktualnie przetwarzanych danych) [Test flankerów]

3. odporność na interferencję proaktywną (proces aktywny i wysiłkowy, prowadzonym przy wykorzystaniu głębokich, trwałych reprezentacji umysłowych) [zadanie Petersonów- opamiętywanie egzemplarzy pojedynczej kategorii, które wcześniej są sukcesywnie prezentowane]

• Funkcje zarządcze

Problem homunculusa (Nęcka, 2004)- odnalezienia, opisania i wyjaśnienia mechanizmów działania Tego, który buduje reprezentacje, steruje myśleniem i podejmuje ważne dla całości systemu poznawczego decyzje, a więc Tego, który kontroluje działanie systemu poznawczego.

Homunculus odnaleziony przez psychologów poznawczych został określony mianem funkcji zarządczych

- zlokalizowanych w przednich płatach czołowych mózgu

- ich upośledzenie - syndrom czołowy- dezorganizacja wszystkich form zachowania

Funkcje zarządcze:

1. przerzutność (pomiędzy zadaniami, procesami, czynnościami) [Wisconsin Card Sorting Test]

2. hamowanie (niepożądanej reakcji, bodźców zakłócających) [Wieża z Hanoi]

3. odświeżanie informacji w zakresie pamięci roboczej [Test Sternberga]

Collete i Van der Linden (2002) wykazali, że wykonywanie zadań wymaga aktywizacji zarówno przednich płatów czołowych, jak i płatów tylnych, a w szczególności ciemieniowych obszarów kory mózgowej.

Owen (2000) stwierdził, że mechanizm hamowania dominującej reakcji należy lokalizować tylko w części przednich płatów czołowych, zawierających obszary:

- środkową część grzbietowo-boczną

- środkową część brzuszno-boczną

- grzbietową część przedniej części zakrętu obręczy

Modele kontroli poznawczej:

- markery somatyczne

- mechanizmy uwagowe

- mechanizmy pamięciowe

Koncepcja uwagi Posnera- podstawowe mechanizmy uwagowe:

- mechanizm aktywacyjny- podtrzymanie umysłu w sta nie pobudzenia niezbędnego do wykonania danej czynności poznawczej

- mechanizm orientacyjny- odpowiada za przenoszenie uwagi w polu percepcyjnym z obiektu na obiekt

- mechanizm zarządczy- kontrola wykonania czynności celowych; mechanizm zarządczy bierze górę nad mechanizmem orientacyjnym.

Mechanizm zarządczy może skutecznie ograniczyć interferencję płynącą z bodźców zakłócających, jeśli system poznawczy z wyprzedzeniem zna np. kolor, odróżniający oba rodzaje bodźców: sygnał i dystraktor (Theeuwes, Burger, 1998).

Zarządczy mechanizm uwagi odpowiada za hamowanie wagowego odruchu orientacyjnego oraz kontrolę interferencji pochodzenia zewnętrznego; niepowodzenia w funkcjonowaniu tego odpowiada hamowanie powrotu- niedopuszczanie do powrotu uwagi do wskazanego miejsca pojawienia się sygnału (Posner, Cohen, 1984).

Kontrola uwagowa jest sprawowana odgórnie i ma charakter wewnętrzny. Mechanizm zarządczy determinuje, co i w jaki sposób będzie dalej przekazywane. Percepcja podąża wiec za uwagą.

Jeśli mechanizm zarządczy nie jest dostatecznie ukształtowany- przetwarzanie informacji sterowane jest oddolnie i ma charakter zewnętrzny, przez co uwaga podąża za percepcją, będąc automatycznie nakierowaną na spostrzegany obiekt.

Dwustopniowy system kontroli zachowania (Shallice)

Zachowanie jest kierowane w większości przez automatyzmy (rutyny), zarówno pierwotne (odruchy), jak i wtórne (nawyki)

System kontroli czynności automatycznych decyduje, w przypadku konfliktu czynności automatycznych, automatycznych kolejności realizowania czynności; jego zadaniem jest hamowanie wszystkich rutyn, które są w mniejszym stopniu dostosowane do sytuacji bodźcowej.

Ogólnym zadaniem mechanizmu automatycznego, selektywnego hamowania działań rutynowych jest ustalenie rozkładu jazdy czynności automatycznych.

System kontroli czynności automatycznych jest nieskuteczny w sytuacjach nowych.

W takich sytuacjach trzeba zahamować dominującą reakcję, monitorować i korygować błędy wynikające z prób dostosowania posiadanych schematów do nowych układów bodźców je wyzwalających, a także podejmować złożone decyzje i tworzyć nowe plany działań.

Kontrolą przetwarzania informacji w sytuacjach nowych zajmuje się nadzorczy system uwagi SAS (polska nazwa tego sytemu: dominujący system zadaniowy).

Zadaniem SAS jest układanie „rozkładu jazdy” czynności kontrolowanych oraz ich bieżący monitoring:

- tworzenie nietrwałej reprezentacji umysłowej dla sytuacji problemowej

Konsekwencje wynikające z założeń modelu kontroli zachowania (Shallice):

- działanie systemu kontroli czynności nieautomatycznych może zostać upośledzone w sytuacji wykonywania zadań jednoczesnych o porównywalnym priorytecie

- system kontroli nieautomatycznych może funkcjonować skutecznie jedynie przy efektywnym hamowaniu interferencji ze strony danych zawartych w pamięci

- jednym z najważniejszych mechanizmów kontrolnych SAS powinien być mechanizm przerzutności pomiędzy elementami aktualnie przetwarzanych schematów działań

Centralny system wykonawczy pamięci roboczej (Baddeley)

Do tego modelu Baddeley zapożyczył model SAS. System ten jest jednym z elementów pamięci roboczej.

Centralny system wykonawczy jest odpowiedzialny za kontrolę zadań jednoczesnych. Jego głównym zadaniem jest zarządzanie zasobami uwagowymi systemu poznawczego i przeznaczenie ich do wykonywania czynności jednoczesnych. Kontrola czynności jednoczesnych jest możliwa, a redukcja kosztów poznawczych w wyniku efektywnej kontroli wydajna.

• ALE: Istnieją takie zadania, które wydają się pobierać całą dostępną moc centralnego systemu wykonawczego, a ich kontrolowanie jednocześnie z innymi zadaniami okazuje się niemożliwe.

Np. test generowania liczb losowych

Centralny system wykonawczy zlokalizowany jest w przednich płatach czołowych mózgu.

System ten jest kandydatem na poszukiwanego przez psychologię poznawczą homunculusa kierującego zachowaniem.

RODZIAŁ 1

Język i mowa

Język- system kodowania znaczeń poprzez wykorzystanie skończonego zbioru symboli (dźwięków mowy lub znaków pisma). Operowanie na symbolach podlega regułom gramatycznym, swoistym dla każdego języka naturalnego lub sztucznego.

Mowa- używanie języka w celu przekazywania znaczeń oraz wpływania na zachowanie cudze lub własne. W innym ujęciu mowa to zdolność gatunku ludzkiego do przekazywania i odbierania komunikatów językowych za pomocą wyrażeń wokalnych lub znaków pisma.

Procesy przetwarzania języka- procesy przetwarzania informacji biorące udział w tworzeniu wyrażeń językowych i ich analizie.

Język pełni dwie podstawowe funkcje psychiczne:

• komunikacyjna- język to medium porozumiewania się, czyli wzajemnego przekazywania sobie informacji; porozumiewanie się ma postać:

- niewerbalną (mimika, pantomimika, postawa ciała itp.)

- parawerbalną (ton głosu, pauzy, intonacja)

- komunikatów stricte językowych

zasada prymatu komunikacji niewerbalnej nad werbalną- niekiedy sens komunikatu niewerbalnego jest sprzeczny z treścią przekazywaną za pośrednictwem języka, np. mówimy do dziecka „chodź tu mały brzydalu”- komunikat negatywny jednak dzięki pieszczotliwej artykulacji dziecko przybiega; komunikaty niewerbalne nie muszą być sprzeczne z werbalnymi- zwykle wzajemnie się uzupełniają i wzmacniają.

• poznawcza- polega na wspomaganiu procesów przetwarzania informacji (głównie myślenia i rozumowania); dzięki językowi możliwe jest myślenie pojęciowe, którego składnikami są pojęcia, sądy i schematy; myślenie abstrakcyjne nie jest tożsame z używaniem języka, ale nie byłoby bez niego możliwe; język pełni ważną rolę w procesach kontroli poznawczej i samokontroli emocjonalnej (panowanie nad sobą w postaci nakazów i zakazów); kategoryzacja

Inny podział funkcji języka:

• ekspresyjna- wyrażanie stanów podmiotu mówiącego (emocjonalnych-czuję; motywacyjnych-chcę); nakazy, zakazy, polecenia, groźby i inne wyrażenia mające na celu wpływanie na działanie innych ludzi lub zwierząt to przejawy ekspresyjnej funkcji języka.

• referencjalna- język może służyć do opisu rzeczywistości pozajęzykowej, też do opisu samego siebie; referencjalnośc- odnoszenie się symbolu oznaczającego (słowa) do przedmiotu oznaczanego (desygnat); relacje słowo-przedmiot tworzą znaczenie; słowo, desygnat i znaczenie składają się na trójkąt semantyczny.

Cechy języka: system złożony, dynamiczny (ciągle ewoluujący), produktywny (korzystając z ograniczonego zasobu słów jesteśmy w stanie stworzyć nieskończoną liczbę zdań (komunikatów)-> niekiedy produktywność prowadzi do twórczości językowej (np. dziecko „Co foczki ją?”).

Przyczyny dynamicznej zmiany języka:

• Zmiany polityczne, kulturowe i obyczajowe

• Eufemizacja i poprawność polityczna, np. sprzątaczka-> osoba sprzątająca

• Bariera oni-my, gwary środowiskowe działające jako przeszkoda dla niewtajemniczonych.

Poziomy języka:

• fonologiczny- obejmuje podstawowe jednostki budulcowe komunikatu werbalnego (głoski, fonemy); każdy język buduje swoje przekazy korzystając z około 30-40 głosek

• semantyczny- obejmuje ulepione z głosek lub znaków pisma elementarne składniki znaczenia (morfemy (rdzeń)- składniki słów, niosące pewną treść); na tym poziomie analizy języka istotne staje się znaczenie, definiowane jako fragment wiedzy o świecie, wyrażonej pojęciami i sądami:

- znaczenie denotacyjne- kiedy wiedza dotyczy faktów

- znaczenie konotacyjne- kiedy wiedza dotyczy emocji i skojarzeń

np. denotacja słowa dom to budynek, a konotacja to bogata siec skojarzeń (ciepły, rodzinny)

• syntaktyczny- składa się z fraz i zdań, połączonych według reguł gramatyki; zdanie składa się z:

- frazy nominalnej- określającej sprawcę i jego atrybuty

- frazy czasownikowej- określającej czynność i jej okoliczności

Strukturę zdania możemy zapisać w postaci drzewka derywacyjnego.

• pragmatyczny- dotyczy społecznych aspektów języka, a właściwie jego użycia w funkcji komunikacyjnej- czyli co komu i w jakim celu chcemy powiedzieć. Jest on szczególnie istotny w przypadku wyrażeń ironicznych czy sarkastycznych, np. „no to pieknie!”.

Niektórzy wyróżniają 2 warstwy funkcjonowania języka (Noam Chomsky-teoria gramatyki generatywnej)

• struktura powierzchniowa- to rzeczywiste zdanie utworzone według obowiązujących reguł gramat.

• struktura głęboka- to abstrakcyjna postać tego zdania, wyrażona w postaci drzewka derywacyjnego

Przekształcenie struktury głębokiej w powierzchniową jest możliwe dzięki regułom transformacji); umysł przechowuje sens zdarzenia na poziomie głębokim, co wystarczy, aby w razie potrzeby wygenerować odpowiadające temu sensowi struktury powierzchniowe; perspektywa mówcy: transformacja z głębokiego znaczenia na powierzchniową strukturę syntaktyczną zdania<- z perspektywy słuchacza odwrotnie; opowiadając jakąś historię, za każdym razem generujemy nowy zestaw struktur powierzchniowych.

Hipoteza determinizmu językowego (hipoteza Sapira- Whorfa)- język zasadniczo wpływa na to, jak spostrzegamy rzeczywistość, przetwarzamy informacje, formułujemy sądy lub korzystamy z zasobów pamięci; wielu pojęć nie da się przełożyć z jednego języka na inny; sposób w jaki mówimy determinuje to, jak widzimy świat i myślimy o nim; relatywizm językowy- nie ma dwóch identycznych języków, więc nie ma dwóch jednakowych sposobów poznawczego reprezentowania rzeczywistości, przede wszystkim społecznej.

Koncepcje przyswajania języka:

• behawioryzm (teoria uczeniowa):

- warunkowanie klasyczne

*Iwan Pawłow- język jako drugi system sygnałowy- w wyniku warunkowania wyższego rzędu możemy

reagować strachem już nie tylko na sygnał zagrożenia, ale również na sygnał zapowiadający ten sygnał

(słowa jak „uważaj”, „groźne”)

*Hobart Mowrer- wyróżnił 4 grupy sytuacji odpowiadających znaczeniom językowym: groźba,

obietnica, ulga, rozczarowanie-tymi terminami opisał przypadki, gdy słowo sygnalizuje

niebezpieczeństwo, nagrodę, minięcie zagrożenia lub brak zapowiadanej nagrody.

- warunkowanie sprawcze- człowiek spontanicznie używa pewnych dźwięków- najpierw pojedynczych głosek i sylab, potem słów i pełnych zdań- otrzymując w zamian wzmocnienie pozytywne lub negatywne; dzięki stosowaniu reguł kształtowania złożonych reakcji, dorośli są w stanie wykształcić u dzieci umiejętność posługiwania się długimi, skomplikowanymi strukturami językowymi. Czynnikiem wzmacniającym może być tutaj sam fakt naśladowania innego osobnika, w szczególności kogoś ważnego.

• poglądy natywistyczne:

- zdaniem Norma Chomsky'ego proces nabywania języka jest zdeterminowany wrodzonymi strukturami mózgowymi (urządzenie do przyswajania języka- LAD); dziecko posiada wrodzoną, ukrytą kompetencję językową, AGRUMENTY:

* istoty języka nie tworzą słowa, lecz struktury syntaktyczne, które są ukryte a przez to trudne do bezpośredniego utrwalania poprzez wzmocnienia pozytywne

* struktur gramatycznych raczej nie uczymy się wprost w sposób jawny (dziecko posługuje się już w pełni gramatycznym językiem, zanim pójdzie do szkoły)

* ludzie-zwłaszcza dzieci- używają zdań, których nie mieli okazji wcześniej usłyszeć

- Steven Linker- człowiek ma instynktowną zdolność do mówienia (instynkt językowy), czyli wrodzoną gotowość do wykształcenia określonych struktur; dzięki ekspozycji na komunikaty językowe, która musi nastąpić w okresie sensytywnym, uruchamiają się odpowiednie struktury mózgowe, w wyniku czego proces przyswajania języka uzyskuje nadzwyczajne przyspieszenie i wydajność.

- mowa ukierunkowana na dziecko- polega na modelowaniu (a nie karaniu) zachowań werbalnych dziecka w następstwie wielokrotnego powtarzania krótkich, ale syntaktycznie poprawnych zdań, np. „Kot mleko”- „Tak, kot pije mleko”.

Stadia przyswajania języka:

- proces przyswajania pierwszego języka jest w zasadzie ukończony u progu 4 roku życia dziecka (chodzi tu o kompetencję językową- kompetencja komunikacyjna rozwija się niekiedy do okresu adolescencji)

• pierwszy rok życia dziecka to ćwiczenia w zakresie fonologii, prozodii (charakterystyczny dla każdego języka typ „zaśpiewu”- składa się na nią intonacja, a także akcent i rytm), intonacji

* głużenie- wypowiadanie pojedynczych fonemów

* gaworzenie- wypowiadanie pojedynczych sylab

• drugi rok życia to próby konstruowania niegramatycznych zdań z ukrytą syntaksą

- pierwsze słowa pojawiają się zwykle między 12-14 miesiącem życia, choć przejawy ich rozumienia już po 9 miesiącach od urodzenia

- mowa telegraficzna-mówienie pojedynczymi wyrazami lub łączenie ich w krótkie zestawy bez poprawnego odmieniania przez osoby, czasy, przypadki, np. „mama bawić”.

• trzeci rok życia to ćwiczenia w pełni gramatycznych wypowiedzi i dopasowywanie ich do potrzeb komunikacyjnych dziecka; dwa rodzaje błędów występujące w tym okresie dotyczą kategoryzowania i tworzenia struktur gramatycznych:

* błąd nadrozciągłości znaczeń- włącznie w obręb kategorii obiektów, które do niej nie należą (np. nazywanie każdej istoty czworonożnej psem)

* błąd hiperregularyzacji- dziecko ignoruje wyjątki i przypadki szczególne, stosując wszędzie regularne struktury gramatyczne (np. „on ma dwa braty”= dwóch braci).

Dwujęzyczność i wielojęzyczność:

- we współczesnym ujęciu dwujęzyczność i wielojęzyczność to zdolność do posługiwania się więcej niż jednym językiem

- do pewnego momentu w rozwoju poznawczym drugi język przyswajamy tak jak pierwszy, to znaczy szybko i bezwysiłkowo, korzystając z „instynktu językowego”

- kiedy minie okres sensytywny, przyswajanie drugiego języka staje się procesem powolnym i wymagającym wysiłku, a jego efekty nigdy nie będą idealne

- do kosztów dwujęzyczności zalicza się interferencję między językami- znajomość więcej niż jednego języka zwiększa ryzyko pomyłki w doborze słów i wyrażeń, spowalnia procesy wydobywania słów z leksykonu mentalnego i wymaga zwiększenia kontroli na etapie artykulacji, aby słowo z jednego języka nie „wcisnęło się” w komunikat sformułowany w innym języku

- osoby wielojęzyczne funkcjonują na wyższym poziomie świadomości metajęzykowej- osoby te wyrażają się bardziej precyzyjnie, ponieważ staranniej dobierają słowa i struktury składniowe

Mówienie:

• planowanie mowy: polega na podjęciu decyzji co do sensu przekazu i intencji jego przekazania; wymaga uwzględnienia pragmatycznego aspektu języka;

- zasada kooperacji- mówca i słuchacz muszą ze sobą współdziałać (Paul Grice); 4 maksymy językowe mające ułatwić kooperację:

1) maksyma ilości- komunikat powinien zawierać tyle danych, ile to konieczne- nie więcej i nie mniej

2) maksyma jakości- mówca powinien mówić prawdę, ponieważ takie będzie prawdopodobne oczekiwanie słuchacza (chyba, że słuchacz zdaje sobie sprawę, że komunikat jest fałszywy to OK.)

3) maksyma relacji- mówca powinien mówić na temat, bez dygresji i odbiegania od głównego wątku- jeśli jednak dygresja czemuś służy, maksyma relacji nie zostaje złamana

4) maksyma sposobu- mówca powinien używać środków wyrazu dostępnych odbiorcy (głośna i wyraźna artykulacja, nieużywanie słów i wyrażeń, których słuchacz nie rozumie ze względu na brak wiedzy itp.)

- planowanie mowy dokonuje się z uwzględnieniem wspólnej płaszczyzny czyli podzielanych przez obie strony konwersacji elementów wiedzy, często niejawnej- jeśli porozumiewają się osoby obce, ustalenie wspólnej płaszczyzny może być bardzo trudne

- planowanie mowy jest minimalnie przesunięte w czasie w stosunku do realizacji planu= wypowiadając zaplanowane wcześniej słowa, jesteśmy już mentalnie przy następnym fragmencie wypowiedzi, świadczą o tym przejęzyczenia, w szczególności błędy antycypacji („Piciu, co ci zrobić do misia?”)
- jednostką planowania mowy jest FRAZA

- przetwarzając frazę, mamy do czynienia ze szczególnym przypadkiem interferencji, wynikającej z wykonywania dwóch czynności jednocześnie (planowanie wypowiedzi- realizacja planu)

• kodowanie semantyczno- syntaktyczne:

- leksykalizacja- przekształcanie myśli w słowa; wymaga zaangażowania trzech poziomów języka: semantycznego, syntaktycznego, fonologicznego

- według Levelta pierwszy etap leksykalizacji polega na wyborze lemm (abstrakcyjna postać słowa obejmująca 3 elementy: jego znaczenie, funkcję syntaktyczną przewidzianą dla niego w przyszłym zdaniu oraz wskaźniki fonologiczne, czyli wstępne dane dotyczące sposobu jego wymawiania)

- dowód na obecność tego etapu- efekt końca języka- np. pytamy kogoś jak nazywa się rezygnacja osoby panującej z praw do tronu-> osoba nie udzieli odpowiedzi choć jest przekonana, że zna to słowo (abdykcja), co więcej niektórzy badani będą w stanie poprawnie określić na jaką literę zaczyna się to słowo, czyn z ilu składa się sylab- świadczy to o tym, że lemma zawiera nie tylko znaczenie i funkcję przyszłego słowa, ale też wskaźniki fonologiczne (jedynie szczątkowe wskazówki)

• kodowanie fonologiczne:

- następuje drugi etap leksykalizacji= wybór leksemów; leksem- jednostka umysłowego słownika, na który składają się konkretne słowa odpowiadające określonym znaczeniom (np. leksemy słowa koń to koń, konie, koniom itp.); leksykon mentalny- zbiór wszystkich leksemów, którymi dysponuje konkretny użytkownik języka (jeśli jest wielojęzyczny może dysponować więcej niż jednym leksykonem)

- teoria Levelta- etap fonologiczny obejmuje trzy podetapy:

* przywoływanie z pamięci głosek i układanie ich we właściwej kolejności

* sylabizacja i prozodyzacja wypowiedzi

* kodowanie fonetyczne czyli wybór odpowiednich wzorców artykulacyjnych dla każdej sylaby (w pamięci

mamy „sylabiarz” składający się z ok. 500 sylab)

- interakcyjny model mówienia- Dell twierdzi, że istnieje samoorganizująca się sieć tworzą ją znaczenia i brzmienie wszystkich słów, jest podobna do sieci semantycznych), zdolna do wytwarzania mowy

Rozumienie przekazów językowych:

• złamanie kodu:

- pierwszym zadaniem słuchacza jest dokonanie podziału nieprzerwanego potoku głosek na jednostki (segmenty), odpowiadające poszczególnym słowom ->segmentacja; dokonując segmentacji słuchacz musi kierować się innymi wskazówkami, takimi jak prozodia (intonacja, akcent, rytm), kontekst ogólny, a przede wszystkim kontekst wewnątrzjęzykowy

- proces identyfikacji poszczególnych słów w potoku żywej mowy dobrze opisuje model kohorty- słuchacz rozpoznaje słowa, systematycznie zwężając listę potencjalnych „kandydatów”, czyli zmniejszając kohortę możliwych jednostek leksykalnych aż do momentu, gdy nie będzie innego wyboru (np. słowo wczoraj jest rozpoznawalne już po pierwszych czterech głoskach `wczo…')

- w procesie deszyfracji mowy współwystępują dwie czynności: segmentacja i odczyt znaczeń zapisanych w pamięci semantycznej; segmentacja byłaby niemożliwa bez wstępnej hipotezy na temat znaczenia słowa: tylko znaczenie eliminuje kolejne elementy z kohorty, aż do momentu wyeliminowania wszystkich z wyjątkiem jednego

- łamanie kodu akustycznego u dorosłych posługujących się językiem ojczystym dokonuje się automatycznie i bezwysiłkowo, stanowi jednak poważne wyzwanie dla kogoś, kto posługuje się słabo opanowanym językiem obcym

• rozbiór zdania:

- rozbiór zdania polega na utworzeniu umysłowej reprezentacji jego treści, czyli zbudowania `w wyobraźni' czegoś na kształt drzewna derywacyjnego

- zdania „ślepej uliczki” to szczególny rodzaj zdań dwuznacznych (np. Chłopiec odbił piłkę ręką podtrzymując kolegę)-> zdania te tracą dwuznaczności po dodaniu przecinka

- zasada późnego domknięcia- odbiorca stara się domknąć frazę najpóźniej, jak się da; domykanie frazy polega na ustaleniu granicy, poza którą zaczyna się nowa fraza zdaniowa

- w momencie, gdy dokona się rozbiór zdania, użytkownik języka przechodzi na poziom, który Chomsky nazwałby strukturą głęboką; powierzchniowa forma wypowiedzi jest zapominana tak szybko, jak tylko zbudowana zostanie reprezentacja głęboka

- parser- struktura odpowiedzialna za rozbiór zdania; jego głowne zadanie polega na przypisaniu poszczególnym słowom odpowiednich funkcji, np. podmiotu, orzeczenia, dopełnienia; w przypadku języka polskiego parser odpowiada przede wszystkim za prawidłową interpretację wskazówek fleksyjnych (końcówki definiujące rodzaj, czas i tryb gramatyczny)

• budowa modelu sytuacyjnego i wnioskowanie:

- model sytuacyjny jest niezbędnym warunkiem zrozumienia, jeśli przekaz zawiera wiele luk wymagających wypełnienia przez wnioskowanie

- budowę modelu sytuacyjnego kształtuje wiele czynników, przede wszystkim znajomość tematu: wystarczy krótki fragment prozy opatrzyć tytułem aby poprawić jego zrozumienie i przechowanie treści w pamięci; dzięki tytułowi możliwe jest zbudowanie modelu sytuacyjnego

- szczególną rolę w rozumieniu przekazów językowych odgrywają schematy narracyjne, czyli elementy wiedzy zorganizowane ze względu na epizody; schemat narracyjny wpływa na rozumienie przekazu, jeśli określone porcje wiedzy nabierają sensu dopiero w kontekście całej historii

- procesy zaangażowane w budowanie modelu sytuacyjnego to przede wszystkim rozumowanie nieformalne, czyli wnioskowanie na podstawie swobodnie wybranych przesłanek, nie zawsze zwerbalizowane; mówca konstruując wypowiedź, przekazuje pewne treści jawnie, a inne domyślnie- odbiorca musi więc odróżnić to, co mówca chciał przekazać, od tego, co rzeczywiście przekazał

- reguły rządzące wnioskowaniem podczas rozmowy nazwano implikaturą; Grice wyróżnił dwa jej rodzaje:

* implikatura konwencjonalna- treść wypowiedzi (np. mówiąc koń mamy na myśli zwierze z kopytami, a

nie konika morskiego)

* implikatura konwersacyjna- polega na domyślnym, wzajemnym szanowaniem reguł dobrej komunikacji

(zasady kooperacji i czterech maksym konwersacyjnych)

- wnioskowanie w procesie rozumienia mowy pełni dwie funkcje:

* uzupełnianie luk w strukturze przekazu

* budowanie połączeń między nową wiedzą zawartą w komunikacie, a wiedzą nabytą już wcześniej

- komunikaty nie wprost- polecenia sformułowane w postaci pytań lub delikatnych sugestii (np. Czy mógłbyś zgasić światło?)-> wymagają odkrycia prawdziwych intencji nadawcy, co zwykle nie jest trudne

---