opracowanie rozdziału 13, PSYCHOLOGIA, I ROK, semestr II, psychologia procesów poznawczych, skrypty


Rozdział 13

Język i mowa

Język - system kodowania znaczeń. Skończony zbiór symboli (dźwięków mowy lub znaków pisma), na których operowanie podlega regułom gramatycznym, swoistym dla każdego języka (naturalnego lub sztucznego)

Mowa -używanie języka w celu przekazywania znaczeń + wpływania na zachowania własne lub cudze; zdolność gatunku ludzkiego do przekazywania i odbierania komunikatów językowych za pomocą wyrażeń wokalnych lub znaków pisma

Procesy przetwarzania języka- proc. przetwarzania informacji biorące udział w tworzeniu wyrażeń językowych i ich analizie.

Język i mowa przedmiotem zainteresowania: językoznawstwa, filozofii, antropologii, socjologii i kognitywistyki. W psychologii - rozwój poznawczy, neuropsychologia, psycholingwistyka.

JĘZYK JAKO SYSTEM

Funkcje języka - komunikacyjna i poznawcza

a) Komunikacyjna - język stanowi medium porozumiewania się (przekazywania info):

-niewerbalnego (mimika, pantomimika, postawa ciała) - ograniczony zasób treści, np. emocje, stosunek do rozmówcy

- parawerbalnego (ton głosu, pauzy, intonacja)

- za pomocą komunikatów językowych

Możliwa sprzeczność komunikatów werbalnych i niewerbalnych

Zasada prymatu komunikacji niewerbalnej nad werbalną, ale oba kanały się wzajemnie uzupełniają i nie muszą być ze sobą sprzeczne

b) poznawcza - wspomaganie procesów przetwarzania informacji (myślenia, rozumowania, percepcji, pamięci i kontroli poznawczej); umożliwia MYŚLENIE POJĘCIOWE (pojęcia, sądy i schematy)

-wraz z rozwojem języka, myślenie zachodzi za pomocą rep. trwałych (najpierw pojęć konkretnych, potem abstrakcyjnych)

- kontrola poznawcza i samokontrola emocjonalna (kierowane pod swoim adresem rozmaite nakazy i zakazy)

- kategoryzowanie, czyli zaliczanie obiektów do wybranych klas (możliwe bez języka, ale dopiero pojęcia umożliwiają dostrzeganie kategorii abstrakcyjnych i posługiwanie się nimi)

Inny podział funkcji języka: ekspresyjne i referencjalne

  1. ekspresyjne- wyrażanie stanów podmiotu mówiącego: stany emocjonalne(„czuję”), motywacyjne („chcę”), związane z oczekiwaniami wobec innych (nakazy, zakazy, groźby)

* pod tym względem język ludzki różni się ilościowo od zwierzęcych systemów komunikowania się (nie jakościowo!)

  1. referencjalne- język może służyć do opisu rzeczywistości pozajęzykowej, w szczególnych przypadkach do opisu samego siebie.

REFERENCJALNOŚĆ- odnoszenie się do czegoś, w tym przypadku to odniesienie symbolu oznaczającego, czyli słowa, do przedmiotu oznaczanego- DESYGNATU.

Relacje między słowem a przedmiotem tworzą ZNACZENIE słowa- poznawcza reprezentacja desygnatu.

* słowo, desygnat i znaczenie tworzą tzw. TRÓJKĄT SEMANTYCZNY- stanowiący o istocie referencjalności języka jako systemu. (zwierzęce systemy są pozbawione tej funkcji nie zasługują na miano języka)

Język to system:

  1. zmiany polityczne, kulturowe i obyczajowe (zmiany społeczne rodzą nowe potrzeby komunikacyjne)

  2. eufemizacja i poprawność polityczna (wyszły z użycia określenia ze wzgl. na negatywne konotacje )

  3. bariera my-oni (gwary środowiskowe- jako przeszkoda dla niewtajemniczonych)

POZIOMY JĘZYKA

- znaczenie denotacyjne, dotyczy faktów

- znaczenie konotacyjne, dotyczy emocji lub skojarzeń (bardzo duże zróżnicowanie międzyosobnicze)

Zdanie składa się z:

- frazy nominalnej, określającej sprawce i jego atrybuty

- frazy czasownikowej, określającej czynność i jej okoliczności

Strukturę zdania możemy zapisać w postaci tzw. DRZEWKA DERYWACYJNEGO(czyli utworzone w wyniku odrywania)- pokazuje, w jaki sposób struktura syntaktyczna zdania może być utworzona z elementów składowych.

Odbiorca, aby zrozumieć komunikat zgodnie z intencją nadawcy, musi intensywnie korzystać z kontekstu językowego(inne zdania komunikatu) oraz pozajęzykowego (sytuacja). Zakłada także, że nadawca tworzy wypowiedź zgodnie ze swoimi intencjami i z własnym rozumieniem możliwości odbiorcy. Nadawca zakłada, że odbiorca korzysta ze wskazówek kontekstualnych i odpowiednio konstruuje wypowiedź. te obustronne założenia mogą być fałszywe- a wtedy zrozumienie jest niepełne i opaczne.

Konsekwencje czterech poziomów języka:

- duże obciążenie systemu poznawczego (przede wszystkim „wąskie gardła ” systemu: selektywna uwaga lub pamięć robocza) podczas mówienia, pisania, słuchania lub czytania; przetwarzanie języka wymaga jednocześnie kontroli wszystkich poziomów, jednak nie w tym samym stopniu: niższe poziomy= mniejsza kontrola, poziom pragmatyczny= największa kontrola.

Noam Chomsky, GRAMATYKA GENERATYWNA, dwie warstwy funkcjonowania języka:

Oba poziomy są niezbędne, choć jeden z nich, czyli poziom struktur głębokich, wydaje się bardziej pierwotny jako generator struktur powierzchniowych.

Dowody empiryczne:

- powtórne opowiadanie tego samego zdarzenia

- zapominanie

JĘZYK A POZNANIE

Język jest wehikułem, dzięki któremu myśli przechodzą z jednego umysłu do drugiego.

HIPOTEZA DETERMINIZMU JĘZYKOWEGO- Sapira- Whorfa

- język zasadniczo wpływa na to, jak spostrzegamy rzeczywistość, przetwarzamy informacje, formułujemy sądy lub korzystamy z zasobów pamięci.

- język i jego struktury to jak gdyby koleiny, w których toczy się ludzkie poznanie

- relatywizm językowy: nie ma dwóch identycznych języków, więc nie ma dwóch jednakowych sposobów poznawczego reprezentowania rzeczywistości, przede wszystkim społecznej. Wszystko jest względne: językowe sposoby wyrażania treści, niejęzykowe sposoby spostrzegania i interpretowania świata.

- nie ma poznania poza językiem, a ponieważ każdy język ma swoistą strukturę i siatkę pojęć, poznanie musi być przez język filtrowane.

- dane potwierdzające hipotezę pochodzą z badań międzykulturowych (spostrzeganie i nazywanie kolorów)

PRZYSWAJANIE JĘZYKA

Problem natywizmu

Język potoczny= uczenie się języka

Nauka= przyswajanie języka, termin neutralny, nieprzesądzający o naturze tego procesu, a zwłaszcza o roli środowiska i wrodzonych predyspozycji.

Wczesne teorie języka: teorio-uczeniowa koncepcja przyswajania języka:

- podkreśla rolę uczenia się, w szczególności warunkowania i modelowania

- język= drugi system sygnałowy (wg tradycji Pawłowa)

- Hobart Mowrer, wyróżnił cztery grupy sytuacji odpowiadających znaczeniom językowym: groźba, obietnica, ulga i rozczarowanie.

- warunkowanie sprawcze- człowiek spontanicznie używa pewnych dźwięków otrzymując w zamian wzmocnienie pozytywne lub negatywne. Dzięki stosowaniu reguł kształtowania złożonych reakcji, dorośli są w stanie wykształcić u dzieci umiejętność posługiwania się językiem.

Krytyka: wg Noama Chomsky'ego: poglądy natywistyczne

- proces nabywania języka jest zdeterminowany wrodzonymi strukturami mózgowymi- urządzeniem do przyswajania języka (LAD)

-dziecko posiada kompetencję językową ≠ gotowa wiedza językowa

ARGUMENTY :

* istoty języka nie tworzą słowa, lecz struktury syntaktyczne, które są ukryte a przez to trudne do bezpośredniego utrwalania poprzez wzmocnienia pozytywne

* struktur gramatycznych raczej nie uczymy się wprost w sposób jawny (dziecko posługuje się już w pełni gramatycznym językiem, zanim pójdzie do szkoły)

* ludzie-zwłaszcza dzieci- używają zdań, których nie mieli okazji wcześniej usłyszeć

Steven Pinker- widzi dużą analogię między zachowaniem werbalnym człowieka a zachowaniem instynktownym zwierząt:

- człowiek ma instynktowną zdolność do mówienia, swego rodzaju instynkt językowy- gotowość do wykształcenia określonych struktur.

- przyswajanie języka dzięki eksponowaniu dziecka na komunikaty językowe w okresie sensytywnym.

Mowa ukierunkowana na dziecko- specyficzny sposób komunikowania się z małym dzieckiem; polega na modelowaniu zachowań werbalnych dziecka w następstwie wielokrotnego powtarzania krótkich, ale syntaktycznie poprawnych zdań.

KONEKCJONIZM- impuls w przełamaniu dominacji poglądów natywistycznych.

Jeff Elman- próby modelowania procesu przyswajania mowy poprzez sieci neuropodobne.

STADIA PRZYSWAJANIA JĘZYKA

Proces przyswajania pierwszego języka jest w zasadzie ukończony u progu 4 roku życia dziecka. Późniejsze nabytki mają charakter ilościowy.

- głużenie- wypowiadanie pojedynczych fonemów

- gaworzenie- wypowiadanie pojedynczych sylab

- pierwsze słowa pojawiają się zwykle między 12-14 miesiącem życia, choć przejawy ich rozumienia już po 9 miesiącach od urodzenia

- mowa telegraficzna-mówienie pojedynczymi wyrazami lub łączenie ich w krótkie zestawy bez poprawnego odmieniania przez osoby, czasy, przypadki, np. „mama bawić”.

- błąd nadrozciągłości znaczeń- włącznie w obręb kategorii obiektów, które do niej nie należą (np. nazywanie każdej istoty czworonożnej psem)

- błąd hiperregularyzacji- dziecko ignoruje wyjątki i przypadki szczególne, stosując wszędzie regularne struktury gramatyczne (np. „on ma dwa braty”= dwóch braci).

DWUJĘZYCZNOŚĆ I WIELOJĘZYCZNOŚĆ

Dwujęzyczność i wielojęzyczność- zdolność posługiwania się więcej niż jednym językiem (nie jest konieczna biegłość, porównywalna z językiem ojczystym).

- do pewnego momentu w rozwoju poznawczym drugi język przyswajamy tak jak pierwszy, to znaczy szybko i bezwysiłkowo, korzystając z „instynktu językowego”

- kiedy minie okres sensytywny, przyswajanie drugiego języka staje się procesem powolnym i wymagającym wysiłku, a jego efekty nigdy nie będą idealne

- do kosztów dwujęzyczności zalicza się interferencję między językami- znajomość więcej niż jednego języka zwiększa ryzyko pomyłki w doborze słów i wyrażeń, spowalnia procesy wydobywania słów z leksykonu mentalnego i wymaga zwiększenia kontroli na etapie artykulacji, aby słowo z jednego języka nie „wcisnęło się” w komunikat sformułowany w innym języku

- osoby wielojęzyczne funkcjonują na wyższym poziomie świadomości metajęzykowej- osoby te wyrażają się bardziej precyzyjnie, ponieważ staranniej dobierają słowa i struktury składniowe

Zofia Wodniecka- oryginalna procedura badawcza do oceny kosztów przetwarzania drugiego języka.

MÓWIENIE

Planowanie mowy

- polega na podjęciu decyzji co do sensu przekazu i intencji jego przekazania; wymaga uwzględnienia pragmatycznego aspektu języka;

- zasada kooperacji- mówca i słuchacz muszą ze sobą współdziałać (Paul Grice); 4 maksymy językowe mające ułatwić kooperację:

1) maksyma ilości- komunikat powinien zawierać tyle danych, ile to konieczne- nie więcej i nie mniej

2) maksyma jakości- mówca powinien mówić prawdę, ponieważ takie będzie prawdopodobne oczekiwanie słuchacza (chyba, że słuchacz zdaje sobie sprawę, że komunikat jest fałszywy to OK.)

3) maksyma relacji- mówca powinien mówić na temat, bez dygresji i odbiegania od głównego wątku- jeśli jednak dygresja czemuś służy, maksyma relacji nie zostaje złamana

4) maksyma sposobu- mówca powinien używać środków wyrazu dostępnych odbiorcy (głośna i wyraźna artykulacja, nieużywanie słów i wyrażeń, których słuchacz nie rozumie ze względu na brak wiedzy itp.)

- planowanie mowy dokonuje się z uwzględnieniem wspólnej płaszczyzny czyli podzielanych przez obie strony konwersacji elementów wiedzy, często niejawnej- jeśli porozumiewają się osoby obce, ustalenie wspólnej płaszczyzny może być bardzo trudne

- planowanie mowy jest minimalnie przesunięte w czasie w stosunku do realizacji planu= wypowiadając zaplanowane wcześniej słowa, jesteśmy już mentalnie przy następnym fragmencie wypowiedzi, świadczą o tym przejęzyczenia, w szczególności błędy antycypacji (Piciu, co ci zrobić do misia?”)
- jednostką planowania mowy jest FRAZA

- przetwarzając frazę, mamy do czynienia ze szczególnym przypadkiem interferencji, wynikającej z wykonywania dwóch czynności jednocześnie (planowanie wypowiedzi- realizacja planu)

Kodowanie semantyczno- syntaktyczne

  1. Jego znaczenie

  2. Funkcję syntaktyczną przewidzianą dla niego w przyszłym zdaniu

  3. Wskaźniki fonologiczne, czyli wstępne dane dotyczące sposobu jego wymawiania.

Kodowanie fonologiczne

ROZUMIENIE PRZEKAZÓW JĘZYKOWYCH

Jedno z najtrudniejszych i najbardziej złożonych zadań poznawczych. Wymaga uaktywnienia odpowiednich struktur wiedzy, zapisanych w pamięci trwałej, głównie semantycznej. Konieczne jest intensywne wykorzystanie pamięci roboczej. W rozumieniu biorą także udział procesy myślenia, rozumowania i wnioskowania.

Złamanie kodu

Rozbiór zdania

Być może zasada ta jest przejawem skąpstwa poznawczego.

Budowa modelu sytuacyjnego i wnioskowanie