Składniki mineralne: jod, fluor, chrom, mangan

JOD

Jod ( I, łac. iodum)- pierwiastek z grupy fluorowców. Jego nazwa pochodzi od określenia z języka greckiego- fioletowy. Jod w temperaturze pokojowej występuje w postaci stałej, jako połyskliwa, niebiesko-czarna substancja krystaliczna sublimująca po podgrzaniu i dająca fioletowe opary o charakterystycznej drażniącej woni. Słabo rozpuszcza się w wodzie, ale jest dobrze rozpuszczalny w wodnym roztworze jodku potasu (płyn Lugola), a także w alkoholach, chloroformie i innych rozpuszczalnikach organicznych.

ODKRYCIE JODU

Jod został odkryty w 1811 roku przez Bernarda Courtois. Właściwości jodu dokładnie określił inny znany francuski chemik- Joseph Louis Gay-Lussac, który nadał temu pierwiastkowi nazwę iodum.

ŚREDNIA ZAWARTOŚĆ JODU W ŚRODOWISKU

Powietrze nad kontynentami - 1 ug/l

Powietrze nad morzami - 100 ug/l

Woda lądowa - 5 ug/l

Woda morska - 50 ug/l

Skały - 500 ug/l

BOGATYM ŹRÓDŁEM JODU SĄ:

• Ryby morskie oraz owoce morza,

• Sól nie oczyszczona lub jodowana,

• Drożdże,

• Produkty z upraw na glebach bogatych w jod na terenach nadmorskich (przetwory zbożowe, przetwory z mleka, warzywa),

• Woda z tych terenów.

FIZJOLOGICZNA ROLA JODU

W organizmie dorosłego człowieka jest od 15 do 30 miligramów jodu, przy czym większość tego pierwiastka znajduje się w gruczole tarczowym, jest on bowiem niezbędny do wytwarzania hormonów tarczycy: tyroksyny (T4) i trijodotyroniny (T3).

Hormony tarczycy regulują:

• przemiany energetyczne

• wzrost

• rozmnażanie

• syntezę białek

• regenerację skóry

• wzrost włosów

• rozwój i pracę mózgu oraz układu nerwowego.

Prawidłowa praca tarczycy pomaga w:

• utrzymaniu dobrej witalności,

• zdolności do koncentracji,

• prawidłowej pracy serca,

• utrzymaniu prawidłowej masy ciała,

• pokonaniu stresu,

• utrzymaniu prawidłowego stężenia cholesterolu we krwi.

ZABURZENIA FUNKCJONOWANIA TARCZYCY

Ocenia się, że zaburzenia funkcjonowania gruczołu tarczowego (nadczynność i niedoczynność) występują u ponad 300 milionów ludzi na całym świecie, przy czym ok. 50% nie zdaje sobie z tego sprawy.

WOLE ENDEMICZNE

Niskie spożycie jodu prowadzi do niedoczynności tarczycy i powstania wola endemicznego. Schorzenie to opisano już w starożytnych pismach chińskich, w hinduskich Wedach i Starym Testamencie. Leczono je wtedy przez spożywanie popiołu z popalonych gąbek. O wolu endemicznym i endemicznym kretynizmie mówimy wówczas, gdy tych przypadków jest na danym terenie więcej niż u 5% mieszkańców.

WOLE

Wole to powiększony gruczoł tarczowy, który jest następstwem niedoboru lub braku jodu w diecie. Wolu nie towarzyszą inne objawy kliniczne lub zmiany laboratoryjne, które świadczyłyby o zaburzeniu funkcji tarczycy, natomiast rozrastając się, może dawać pacjentowi dolegliwości wynikające z ucisku na tchawicę lub przełyk- najczęściej jest to uczucie trudności w oddychaniu lub w przełykaniu.

PRZYCZYNY WOLA

Długotrwały niedobór jodu ogranicza syntezę hormonów tarczycy, co pobudza przysadkę do zwiększonego, wyrównawczego wydzielania TSH. Nadmiar TSH z kolei stymuluje powiększanie się tarczycy. Wole pojawia się najczęściej u osób zamieszkujących tereny daleko od morza, których gleba jest uboga w jod.

WYSTĘPOWANIE WOLA W POLSCE

W Polsce w 1932r. ponad 15% poborowych z Podkarpacia miało wole. Od 1930 roku zaczęto na tych terenach jodować sól i w 1938r. odsetek przypadków występowania wola wśród poborowych zmniejszył się o 2,9%. W okresie wojny sól znowu nie była jodowana, w wyniku czego w powiatach myślenickim i nowosądeckim odsetek chorych z wolem wzrósł do 37%.

INNE PRZYCZYNY WOLA

Tarczyca może powiększać się również w przebiegu niektórych stanów fizjologicznych, do których zaliczamy:

• okres dojrzewania, ciążę i menopauzę, a także

• odżywanie pokarmami wolotwórczymi- goitrogennymi- (warzywa kapustne, brukiew, rzepa, fasola, groch, soja, orzeszki ziemne i gorczyca), które hamują wychwytywanie jodu przez tarczycę lub

• stosowanie leków zmniejszających syntezę hormonów tarczycy (np. kwas acetylosalicylowy, lit).

CIĄŻA I NIEDOBÓR JODU

Do niedoboru jodu szczególnie usposabia ciąża. Już w 12-tym tygodniu ciąży tarczyca płodu uruchamia własną syntezę hormonów, a potrzebny do tego jod pobiera od matki. Poza tym u kobiety ciężarnej wzrasta ilość estrogenów, które również zmniejszają stężenie krążących aktywnych hormonów tarczycy. Utrzymujący się niedobór jodu w czasie ciąży u matki odbija się również na płodzie, u którego może również dochodzić do przerostu tarczycy, tj. wola, wymagającego natychmiastowego leczenia już po urodzeniu. Niedobór jodu w okresie ciąży u matki prowadzi do niedorozwoju płodu, co w skrajnych przypadkach jest przyczyną silnego niedorozwoju umysłowego i fizycznego, zwanego kretynizmem. Kretynizm to wrodzone zaburzenie związane z niedorozwojem tarczycy na tle niedoboru jodu. Objawami są: niedorozwój umysłowy, duże rozmiary głowy o szerokich ciemiączkach, niski wzrost, tępy wyraz twarzy, powolność ruchów, senność, trudności w mowie.

ŻYWIENIE I POWSTAWANIE WOLA

Zaburzenia funkcjonowania tarczycy i powstawanie wola mogą powodować również substancje zawarte w konserwowanym mięsie (wędliny), w surowych warzywach z rodziny krzyżowych (kapusta, rzepa, kalafior, gorczyca), orzeszkach ziemnych i soi.

Substancjami wolotwórczymi są m.in. związki należące do tioglikozydów, a także azotany i azotyny, z których powstają nitrozaminy i ich pochodne acetylowe, powodujące powiększenie tarczycy.

LECZNIE WOLA OBOJĘTNEGO

Na terenach ubogich w jod najlepszą metodą profilaktyki i leczenia wla jest spożywanie produktów bogatych w jod, w tym jodowanie soli kuchennej. Osoby spożywające dużą ilość produktów goitrogennych powinny dokonać zmian składu zwyczajowo spożywanej diety.

JODOWANIE SOLI KUCHENNEJ W POLSCE

W Polsce po raz pierwszy wprowadzono profilaktykę niedoboru jodu w 1935r., kiedy to rozpoczęto profilaktyczne jodowanie soli kuchennej na terenach endemicznego występowania wola, głównie w rejonie Karpat. W latach powojennych zaniechano jodowania soli kuchennej. Jodowanie soli wprowadzono niesystematycznie do 1980 roku, a następnie przerwano. Przerwanie profilaktyki jodowej ponownie nasiliło endemię wola, której skutki zwielokrotniły się po radiacyjnym naświetleniu tarczycy w wyniku awarii atomowej w Czarnobylu w roku 1986. W 1989 wprowadzono nieobligatoryjne zalecenia jodowania soli. W latach 1992-1993 w trakcie badań populacyjnych stwierdzono niedobór jodu na obszarze całej Polski (zwłaszcza na Wybrzeżu). W 1996 rozporządzeniem Ministra Zdrowia i Opieki Zdrowotnej wprowadzono zakaz produkcji i wprowadzania do obrotu soli kuchennej bez dodatku jodku potasu. Rozporządzenie weszło w życie 1 stycznia 1997 i nadal obowiązuje.

W Polsce obowiązuje powszechne obowiązkowe jodowanie soli kuchennej (30+/- 10 mg KJ/ 1kg). Obowiązkowe jodowanie odżywek niemowląt (10ug KJ/ 100ml).

Jodek potasu (KJ) tworzy bezbarwne kryształy łatwo rozpuszczalne w wodzie; składnik płynu Lugola.

Dobowe zapotrzebowanie na jod w różnych okresach życia:
niemowlęta do 1 roku życia	50 μg
dzieci 1-3 lat	70 μg
dzieci 4-6 lat	90 μg
do 6-10 lat	120 μg
młodzież	150 μg
dorośli	150 μg
kobiety ciężarne	230 μg
kobiety karmiące	260 μg

TABELA Rekomendacje dotyczące spożycia jodu wg Jarosza i wsp. 2009r.

EFEKTY JODOWANIA SOLI KUCHENNEJ W POLSCE

Wyniki badań żywieniowych z połowy lat 90. wskazywały, że w Polsce ok. 80% uczniów i tyle samo kobiet w ciąży spożywało zbyt mało jodu, a w wielu szkołach na południu Polski u przeszło połowy uczniów wykryto powiększenie tarczycy. Po 5 latach od wprowadzenia nakazu jodowania soli kuchennej wśród uczniów szkół z południa kraju, u połowy dzieci, u których wcześniej stwierdzono powiększenie tarczycy, wole cofnęło się całkowicie, a u reszty zaobserwowano jego zmniejszenie się o 60-90%.

FLUOR

Fluor (F, łac. fluorum)- nazwa pochodzi od słowa fluere- płynąć; liczba atomowa 9, masa atomowa 18,9984. Pierwiastek (niemetal) z grupy fluorowców.

W stanie wolnym fluor występuje w postaci dwuatomowej cząsteczki F₂- trującego gazu o żółtozielonej barwie i silnie ostrym zapachu podobnym do chloru, wyczuwalnym już w stężeniu 20ppm. W przyrodzie fluor występuje wyłącznie w stanie związanym w minerałach: fluorycie (CaF₂), kriolicie (Na₃AlF₆), apatycie (3Ca₃(PO₄)₂⋅ CaF₂).

Fluor jest najaktywniejszym niemetalem o największej elektroujemności, tworzącym związki z większością innych pierwiastków (nawet z gazami szlachetnymi). Fluor łączy się wybuchowo z wodorem, tworząc fluorowodór. W strumieniu gazowego fluoru palą się szkło, metale.

ODKRYCIE FLUORU

W roku 1886 po prawie 74 latach nieustannych wysiłków wielu chemików, Henri'emu Moissanowi udało się odkryć fluor. Odkrycie fluoru przyniosło Moissanowi nagrodę Nobla w 1906 roku.

FREONY

W latach 50. XX wieku światową karierę zrobiły organiczne związki fluoru- freony- pochodnie fluorowców metanu i etanu. Najbardziej znanym jest Freon-12- dichlorodifluorometan o wzorze CF₂Cl₂. Ze względu na to, że jest nietoksyczny i niepalny, a jego temperatura wrzenia wynosi -30^oC, znalazł zastosowanie jako czynnik chłodzący w lodówkach i zamrażarkach, a także jako wypełniacz i środek napędowy w pojemnikach z aerozolami środków kosmetycznych i leków. Ze względu na destruktywne działanie na warstwę ozonową w 1995 roku zaprzestano produkcji Freonu-12.

TOKSYCZNOŚĆ FLUORU

Fluor w postaci gazowej dobrze wchłania się przez drogi oddechowe i pokarmowe. Sam fluor i niektóre jego związki działają żrąco, powodując głębokie martwice. Po podaniu doustnym w dużych stężeniach związki fluoru powodują zatrucia ostre, na skutek żrącego działania wydzielającego się fluorowodoru. Dalsze objawy to płytki oddech, kurcz dłoni, drgawki, ślinotok i nudności. Bezpośrednią przyczyną zgonu w wyniku zatrucia fluorem jest porażenie ośrodka oddechowego. Fluor w postaci gazowej w dawce powyżej 0,15mg/ dzień jest silnie toksyczny. Szczególnie narażonymi na zatrucie fluorem w postaci gazowej są:

• pracownicy hut aluminium,

• fabryk nawozów sztucznych i

• kopalni apatytu.

FLUOR W ŻYWIENIU CZŁOWIEKA

Fluor w odpowiednich dawkach jest niezbędny do prawidłowego rozwoju kości i zębów (odkłada się w nich w postaci fluoroapatytu). W kościach i zębach występuje ok. 96% fluoru zawartego w organizmie człowieka. Biochemiczne podstawy działania fluoru w organizmie człowieka nie są znane, ale spostrzeżenie, że zapobiega on powstawaniu próchnicy zębów przesądziło o uznaniu niezbędności tego pierwiastka w żywieniu człowieka.

PRZECIWPRÓCHNICZE DZIAŁANIE FLUORU

Fluor obecny w ślinie lub płynie tkankowym może modyfikować hydroksyapatyty szkliwa i poprzez odłączenie jonów OH- tworzyć fluoroapatyty. Szkliwo, w którym występują struktury fluoroapatytu ulega wzmocnieniu oraz jest bardziej odporne na działanie kwasów produkowanych przez bakterie próchnicotwórcze płytki nazębnej. Najbardziej bezpieczną formą profilaktyki próchnicy są zabiegi fluoryzacyjne wykonywane w dużych odstępach czasu. Preparaty używane do tego celu krótko działają w jamie ustnej i są wypluwane.

ŹRÓDŁA FLUORU

Dla człowieka głównym źródłem fluoru jest woda pitna, a zawartość tego pierwiastka w wodzie pitnej waha się w szerokich granicach; najwięcej fluoru zawiera tz. Woda twarda. Jeżeli stężenie fluoru w wodzie pitnej wynosi ok. 1mg/litr, wówczas dostarcza ona dzieciom ok. 0,5-1,0mg fluoru na dobę, a osobom dorosłym- ok. 1,5-2,0mg fluoru/ dobę.

ZAWARTOŚĆ FLUORU W PRODUKTACH SPOŻYWCZYCH

Produkt	Zawartość fluoru
Herbata	1- 7mg / 100g
Ryby	1,65mg / 1000g
Fasola	1,65mg / 1000g
Ziemniaki	0,141mg / 1000g
Marchew	0,188mg / 1000g
Szpinak	0,435mg / 1000g
Mleko	0,227mg / 1000g
Mąka pszenna	0,56mg / 1000g

Jedna szklanka naparu z herbaty dostarcza ok. 0,2mg fluoru. Dobrym źródłem fluoru są także: mięso, kapusta, sałata, rzeżucha, brokuły.

PROFILAKTYKA FLUOROWA

Profilaktykę fluorową po raz pierwszy wprowadzono w 1945 roku w Stanach Zjednoczonych. Sprawdzonym i bezpiecznym sposobem walki z próchnicą jest fluorkowanie wody w dawce 0,7 do 1,2mg fluorku sodowego/litr wody.

Fluorkowanie wody jest procesem dość kosztownym i wymagającym stałej kontroli laboratoryjnej; w Polsce dotyczy tylko nielicznych gmin.

REKOMENDACJE DOTYCZĄCE SPOŻYCIA FLUORU

Zalecenia żywieniowe dotyczące spożycia fluoru wyrażane są jako tzw. Spożycie wystarczające i bezpieczne dla poszczególnych grup wiekowych. Wynika to z tego, że dawka potrzebna jest bliska dawce szkodliwej.

Grupy ludności	Fluor
		Zalecane normy dietetyczne [mg / dzień]	Bezpieczna maksymalna dawka nie powodująca ryzyka efektów ubocznych [mg / dzień]
Dzieci 1-3 lat	0,7	1,3
Dzieci 4-8 lat	1	2,2
Chłopcy 9-13 lat	2	10
Młodzież męska 14-18 lat	3	10
Mężczyźni 19-30 lat	4	10
Mężczyźni 31-50 lat	4	10
Mężczyźni 50-70 lat	4	10
Mężczyźni powyżej 70 lat	4	10
Dziewczęta 9-13 lat	2	10
Młodzież żeńska 14-18 lat	3	10
Kobiety 19-30 lat	3	10
Kobiety 31-50 lat	3	10
Kobiety 50-70 lat	3	10
Kobiety powyżej 70 lat	3	10
Kobiety ciężarne do 18 lat	3	10
Kobiety ciężarne 19-30 lat	3	10
Kobiety ciężarne 31-50 lat	3	10
Kobiety karmiące do 18 lat	3	10
Kobiety karmiące 19-30 lat	3	10
Kobiety karmiące 31-50 lat	3	10

PRZEDAWKOWANIE FLUORU

Przewlekłe dostarczanie do organizmu zbyt dużych dawek fluoru prowadzi do jego odkładania się w układzie kostnym, kumulacji w skórze i wydzielania fluoru przez gruczoły łojowe oraz potowe. Doprowadza to do uogólnionego zatrucia fluorem, określanego mianem fluorozy. Fluoroza manifestuje się zaburzeniami w uwapnieniu kości, brunatnym cętkowanie zębów, zmniejszeniem aktywności motorycznej. Nadmierne przewlekłe pobieranie fluoru może spowodować także niedoczynność tarczycy, a także nasilić objawy trądziku (np. przekształcenie się trądziku różowatego lub pospolitego w oporny na leczenie trądzik fluorowy) oraz dermatoz. Przewlekłe nadmierne pobieranie fluoru jest szczególnie niebezpieczne u kobiet w ciąży. Bowiem fluor przenikając przez łożysko, czynie nieodwracalne szkody w organizmie płodu.

CHROM

Chrom (Cr, łac. chromium)- metal przejściowy o liczbie atomowej 24 oraz masie atomowej 52. Posiada 13 izotopów, od ⁴⁵Cr do ⁵⁷Cr. Występuje w skorupie ziemskiej w ilościach ok. 102ppm, głownie w postaci minerałów: chromitu i krokoitu, a także uwarowitu, ochry chromowej i chromitytu. Ze względu na właściwości antykorozyjne, chrom jest stosowany do pokrywania elementów stalowych. Mieszanina Na₂Cr₂O₇ z kwasem siarkowym to chromianka.

ODKRYCIE CHROMU

Chrom został odkryty w 1797 roku przez Louisa Nicolasa Vauqellina.

FORMA CHROMU W ZWIĄZKACH ORGANICZNYCH

W związkach chemicznych chrom występuje na +I, +II, +III, +IV, +V i +VI stopniu utlenienia. Chrom występujący w związkach organicznych, w tym także chrom zawarty e żywności, jest trójwartościowy, co oznacza, ze atom chromu wchodząc w reakcję chemiczną tworzenia określonego związku, stracił trzy elektrony, posiada więc ładunek elektryczny +III (jest na +III stopniu utlenienia).

FORMA CHROMU DETERMINUJE JEGO TOKSYCZNOŚĆ W ORGANIZMIE

Obecny w żywności chrom trójwartościowy (Cr III) nie jest toksyczny nawet w ilościach 1000 razy wyższych niż wynosi dzienne zalecane spożycie. Wysoce toksycznymi i dobrze znanymi karcinogenami są natomiast związki chromu sześciowartościowego (CrVI). Kwas chromowy (CrVI) i chromiany (CrVI) działają żrąco na skórę i błony śluzowe, a dichromiany (CrVI) działają silnie utleniająco. Poza przewlekłymi zatruciami zawodowymi zdarzają się zatrucia chromianami (CrVI) ostre- pomyłkowe i samobójcze.

BIOLOGICZNE ZNACZENIE CHROMU

Biologiczne znaczenie chromu odkryto pod koniec lat 50. XX wieku, kiedy stwierdzono, że drożdże piwne zapobiegają związanemu z wiekiem zmniejszeniu zdolności utrzymywania prawidłowego stężenia cukru we krwi u szczurów. W 1957r. naukowcy Walter Mertz i Kenneth Schwartz wyizolowali z nerki świni składnik, który nazwali czynnikiem tolerancji glukozy (ang. Glucose Tolerance Factor- GTF). Ta substancja normalizowała zmniejszoną tolerancję glukozy u szczurów. Dwa lata później, w 2959r., chrom został zidentyfikowany jako aktywny składnik GTF. Jednakże dokładny skład GTF, czy też mechanizm jego wpływu na działanie insuliny, nie są jeszcze w pełni poznane.

CHROM- NIEZBĘDNY SKŁADNIK ODŻYWCZY

Obecnie chrom jest uznawany jako niezbędny do życia składnik odżywczy, trudno dostępny z pożywienia, ponieważ 90% chromu jest tracone podczas procesów oczyszczania i przetwarzania żywności.

FIZJOLOGICZNA ROLA CHROMU

Chrom (CrIII) wchodzi w skład centrum aktywnego niektórych enzymów, np.trypsyny, a także aktywuje wiele enzymów biorących udział w utrzymaniu przemian energetycznych, syntezy kwasów tłuszczowych, utrzymaniu prawidłowej struktury białek, kwasów nukleinowych oraz pobudza transport aminokwasów do komórek, a także enzymów regulujących przemiany cukrów i tłuszczów. Istnieją przesłanki wskazujące, że chrom może przeciwdziałać powstawaniu otyłości poprzez ograniczenie odkładania się zapasów tłuszczowych, powstawaniu i rozwojowi miażdżycy przez wpływ na gospodarkę lipidową. Chrom prawdopodobnie ma wpływ na wychwytywanie cholesterolu przez wątrobę oraz na utrzymanie prawidłowej wartości proporcji między stężeniem cholesterolu frakcji LDL i HDL. Chrom wpływa także na działanie dehydroepiandrosteronu (DHEA)- tzw. Hormonu młodości. Chrom ponadto przeciwdziała glikacji białek, zwłaszcza tkanki łącznej. Jest to powodem polecania suplementacji diety chromem przez osoby „uzależnione” od słodyczy. Ale …

WPŁYW CHROMU NA GLIKEMIĘ

U osób bez cukrzycy nie stwierdzono żadnych efektów suplementacji chromem na stężenie glukozy w surowicy krwi. Podobnie autorzy meta-analizy wyników 41 badań dotyczących wpływu suplementacji diety chromem na poziom glikemii u osób z cukrzycą typu 2 stwierdzają, że nie można jeszcze przedstawić jednoznacznych wniosków i należy prowadzić dalsze dobrze zaprojektowane badania kliniczne.

WPŁYW CHROMU NA REDUKCJĘ MASY CIAŁA

W kilku wcześniejszych badaniach stwierdzono, że suplementacja diety chromem wspomagała redukcję masy ciała i zmniejszenia zawartości tłuszczu w ciele w porównaniu z placebo, ale ostatnio opublikowane badania randomizowane z podwójną ślepą próbą wskazują, że suplementacja diety chromem daje efekty podobne jak placebo.

ŹRÓDŁA CHROMU W POŻYWIENIU

Źródłem chromu są produkty spożywcze takie jak: drożdże piwne, skorupiaki morskie, orzechy, wątroba, mięso, pełnoziarniste artykuły zbożowe, grzyby, suszone śliwki, kiełki pszenicy, ziemniaki gotowane w mundurkach, świeże warzywa i przyprawy (głównie pieprz).

Zawartość chromu w wybranych produktach spożywczych

Produkt spożywczy	Zawartość chromu (µg/100 g)
Drożdże spożywcze	560
Małże	128
Orzechy brazylijskie	100
Ostrygi	57
Ser mozzarella	36
jabłko	30
Daktyle (suszone)	29
Gruszki	27
Krewetki	26
Mąka razowa	21
Pomidory	20
Grzyby	17
Brokuły	16
Jęczmień (pełnoziaristy)	13
Orzechy laskowe	12
Kotlet wieprzowy	10
Kukurydza (pełnoziarnista)	9
Żółtko jaja	6
Płatki ryżowe	5
Wołowina	3
Śledzie	2

REKOMENDACJE DOTYCZĄCE SPOŻYCIA CHROMU

Eksperci towarzystw żywieniowych z Niemiec, Austrii i Szwajcarii określili podaż chromu 30-100ug/dobę

jako odpowiednią dla młodzieży i osób dorosłych, co jest zgodne z zaleceniami Unii Europejskiej z 2003 roku, w których zapotrzebowanie na Cr3+ określono na 40ug/dobę. Eksperci amerykańscy zalecają większe spożycie chromu 50-200ug/dobę.

OCENA SPOŻYCIA CHROMU

Badania dotyczące chromu nie są jednoznaczne. Niektórzy wykazują, że przeciętna dieta spożywana tradycyjnie w Europie dostarcza od 60ug (Niemcy) do 160ug (Szwecja) chromu dziennie. W innych natomiast ocenia się, że przeciętne spożycie chromu wynosi tylko 25-33ug/dobę, a za zbyt małe spożycie chromu obwiniane jest zbyt duże oczyszczanie żywności oraz złe nawyki żywieniowe.

ZALECANE DAWKI SPOŻYCIA CHROMU W POLSCE WYNOSZĄ:

niemowlęta do 6 miesiąca życia - 0,01do 0,04 mg dzieci od 7 miesiąca życia do 1 roku - 0,02 do 0,06 mg dzieci od 2 do 3 lat - 0,02 do 0,08 mg dzieci 4 do 6 lat - 0,03 do 0,12 mg dzieci powyżej 7 lat i dorośli - 0,05 do 0,2 mg

POPULACJE O ZWIĘKSZONYM RYZYKU NIEDOBORU CHROMU

Koncentracja chromu w tkankach zmniejsza się z wiekiem oraz w czasie dużego wysiłku fizycznego, a także u osób na diecie bogatej w cukry proste, z powodu zwiększonego wydalania chromu z moczem. Z tego powodu członkowie tych grup populacyjnych są bardziej narażeni na niedobory chromu.

OBJAWY NIEDOBORU CHROMU

Niedobór chromu występuje rzadko i pojawia się w niektórych rejonach przy stosowaniu diety ubogiej w białko zwierzęce. W niedoborze chromu występować mogą:

• bóle głowy

• nastroje depresyjne

• stany lękowe

• nudności

• drażliwość

• niepokój

• zmęczenie

• utrata masy ciała.

PRZEDAWKOWANIE CHROMU

Nadmierne nagromadzenie chrou w organizmie lub spożywanie go w dużych dawkach może zaburzyć działanie insuliny. Niektórzy badacze przypuszczają również, że może być powiązane ze zwiększonym ryzykiem rozwoju choroby nowotworowej. Na podstawie nielicznych badań u ludzi można stwierdzić, że nie wykazano żadnych objawów niepożądanych związanych z dodawaniem do pożywienia chromu w dawce do 1mg chromu/dzień.

MANGAN

Mangan (Mn- łac. manganium) to pierwiastek z grupy metali przejściowych. Ma 15 izotopów z przedziału mas 49-62, ale trwały jest tylko izotop 55, który stanowi niemal 100% składu izotopowego manganu występującego w naturze. Występuje na różnych stopniach utlenienia (od I do VII), z czego trwałe są tylko związki o stopniu utlenienia II, IV, VII.

ODKRYCIE MANGANU

Sole i tlenki manganu były znane już w starożytności, ale ten pierwiastek wyizolował dopiero w 1774r. Johan Gottlieb Gahn przez redukcję dwutlenku manganu węglem:

MnO₂ + 2C → Mn + 2CO

ZAWARTOŚĆ MANGANU W ORGANIZMIE CZŁOWIEKA

Całkowita zawartość manganu w organizmie to 12-20mg. Nerki i wątroba- to główne narządy magazynujące mangan.

FIZJOLOGICZNE DZIAŁANIA MANGANU

Mangan określany jest mianem minilokomotywy dla napędu życiowego, aktywuje bowiem wiele enzymów, a szczególnie te, które biorą udział w przemianie materii. Jego obecność konieczna jest dla metabolizmu wit. B1

i wit. E. Aktywuje niektóre enzymy biorące udział w procesie syntezy glikogenu, syntezy mocznika oraz białek uczestniczących w procesie krzepnięcia krwi i regeneracji tkanki łącznej. Mangan wspomaga działanie magnezu w kościach. Mangan wypiera magnez z połączeń w układach enzymatycznych, ale przeciwnie do wapnia i fosforu nie blokuje tych enzymów, ale pobudza je do jeszcze większej aktywności niż jony magnezu. W strukturze wielu enzymów mangan może być zastąpiony przez inne metale, szczególnie przez magnez. Mangan jako katalizator bierze udział w procesie trawienia tłuszczów, a także ułatwia przyswajanie niektórych witamin, np. witaminy C. W przypadku braku manganu biodostępność witaminy C nie przekracza 20%. Stężenie manganu w tkankach człowieka, szczególnie w kościach, spada z wiekiem. Jego niedobór powoduje deformacje kości, zahamowanie wzrostu oraz zaburzenia w koordynacji ruchów (np. ataksja u zwierząt). Spadek płodności związany z brakiem manganu jest wtórnym efektem zaburzenia syntezy cholesterolu i syntezy steroidowych hormonów płciowych. Mangan jest potrzebny do:

• prawidłowego metabolizmu kości; odgrywa ważną rolę w funkcjonowaniu mózgu (jest przeciwutleniaczem);

• jest nieodzowny w procesach syntezy tyrozyny (hormon tarczycy),

• jest współodpowiedzialny za aktywność płciową;

• jest potrzebny dla syntezy barwnika skóry i włosów (melanina).

WYKORZYSTANIE MANGANU W PROFILAKTYCE I LECZENIU:

• padaczki, schizofrenii oraz choroby Alzheimera,

• hipotonii mięśniowej,

• cukrzycy,

• chorób serca na podłożu miażdżycowym,

• zapalenia stawów.

NADMIAR MANGANU

Występuje wyjątkowo rzadko. Najbardziej narażeni na nadmiar tego pierwiastka są górnicy z kopalni manganu. Zatrucie manganem prowadzi do zaburzeń psychicznych oraz może ograniczać przyswajanie w przewodzie pokarmowym składników mineralnych, jak żelazo, wapń, cynk, miedź i magnez. Nadmiar manganu doprowadza także do zwiększonego rozpadu erytrocytów.

SKUTKI NADMIERNEGO PRZEWLEKŁEGO POBRANIA MANGANU

Najważniejsze- to zmniejszenie wydzielania dopaminy w zwojach podstawy mózgu, zaś kilkuletnie zatrucia zawodowe dymami i pyłami manganu o wielkości cząstek 2-5um, oprócz zapalenia płuc, powodują zniszczenie komórek zwojowych ośrodkowego układu nerwowego, dając objawy podobne jak w chorobie Parkinsona. Objawy neurologiczne występują w wyniku narażenia na stężenie ok. 2mg/m³.

ŹRÓDŁA MANGANU W POŻYWIENIU:

• orzechy,

• czarna herbata,

• mąka pełnoziarnista,

• zielone warzywa, szczególnie brokuły, groszek, szpinak oraz

• buraki, fasola,

• syrop klonowy.

ZALECENIA ODNOŚNIE DO SPOŻYCIA MANGANU

Grupy ludności	Mangan
		Zalecane normy dietetyczne [mg / dzień]	Bezpieczna maksymalna dawka nie powodująca ryzyka efektów ubocznych [mg / dzień]
Dzieci 1-3 lat	1,2	2
Dzieci 4-8 lat	1,5	3
Chłopcy 9-13 lat	1,9	6
Młodzież męska 14-18 lat	2,2	9
Mężczyźni 19-30 lat	2,3	11
Mężczyźni 31-50 lat	2,3	11
Mężczyźni 50-70 lat	2,3	11
Mężczyźni powyżej 70 lat	2,3	11
Dziewczęta 9-13 lat	1,6	6
Młodzież żeńska 14-18 lat	1,6	9
Kobiety 19-30 lat	1,8	11
Kobiety 31-50 lat	1,8	11
Kobiety 50-70 lat	1,8	11
Kobiety powyżej 70 lat	1,8	11
Kobiety ciężarne do 18 lat	2,0	9
Kobiety ciężarne 19-30 lat	2,0	11
Kobiety ciężarne 31-50 lat	2,0	11
Kobiety karmiące do 18 lat	2,6	9
Kobiety karmiące 19-30 lat	2,6	11
Kobiety karmiące 31-50 lat	2,6	11

*(według Dietary Reference Intakes ustalone przez National Academy of Sciences, Food and Nutrition Board, USA)

44

---