1 . Klasyfikacja teorii osobowości

Teorie osobowości można uporządkować przyjmując za podstawę określoną koncepcję natury człowieka. Możemy wyróżnić następujące grupy koncepcji.

A. Grupa koncepcji behawiorystycznych. Traktują one człowieka w katego­riach bodźca i reakcji, mechanizmów pośredniczących oraz systemu na­wyków.

B. Grupa koncepcji dynamicznych wywodzących się z psychoanalizy. Ujmują one istotę osobowości w kategoriach popędów lub potrzeb psychicznych, jako sił napędowych, ukierunkowujących i energetyzujących zachowanie człowieka.

C. Grupa koncepcji personalistycznych traktujących osobowość człowieka jako autonomiczną samorealizującą się jednostkę (osobę ludzką). Przed­stawiciele tego nurtu reprezentują Psychologię humanistyczną. Niektórzy nawiązują do psychologii duszy i wolnej wali.

D. Grupa koncepcji poznawczych traktujących osobowość człowieka jako układ schematów i struktur poznawczych, sterujących zachowaniem na zasadzie odwzorowywania i antycypacji biegu zdarzeń.

E. Grupa koncepcji eklektycznych, które przyjmują pewne idee z różnych kie­runków i szkól psychologicznych oraz filozoficznych. Kierują się one zasa­dą funkcjonalności teorii i jej użyteczności w praktyce. Zwracają szczegól­ną uwagę na funkcje regulacyjne psychiki i osobowości.

W ramach wymienionych grup koncepcji można wyróżnić jeszcze różne kierunki oraz rozwiązania metodologiczne, przejawiające się w języku kon­kretnej teorii to jest pojęciach służących do definiowania podstawowych struktur czy mechanizmów funkcjonowania osobowości. Różnice występują również w podejściu do metod (technik) diagnozy i pomiaru oraz powstawania i rozwoju osobowości.

2. Charakterystyka wybranych teorii osobowości Teoria R.B. Cattella

Teoria Cattella należy do najbardziej znanych i stosowanych w praktyce. Wyróżnia się spośród wielu innych tym, że ma jasno sprecyzowaną i opartą na ścisłych statystycznych metodach zasadę klasyfika­cji i definiowania cech.

Definiowanie cech oparł na trzech grupach schematów reagowania człowieka, które można również określić dla celów badawczych jako trzy rodzaje zmien­nych. Są to:

A. Zmienne obserwacyjne. Zawarte są w nich reakcje, takie można zaobser­wować i zarejestrować w zwykłych, codziennych sytuacjach życiowych, np. w czasie pracy, zabawy, spotkań oficjalnych i towarzyskich, w kontak­tach między płciami, itp.

B. Zmienne introspekcyjne. Zawarte są w nich schematy reagowania, o jakich zwykle człowiek mówi, odpowiadając na pytania eksperymentatora lub in­nego rozmówcy, dotyczące samocharakterystyki własnej osoby na pod­stawie wiedzy o sobie samym.

C. Zmienne testowe. Obejmują one schematy zachowania i reagowania, któ­re można zaobserwować, stosując specjalne metody opisu i pomiaru (testy osobowości).

3. Teoria H.I. Eysencka

Przez osobowość Eysenck rozumie strukturę tempe­ramentu, wlaściwości fizycznych oraz intelektu decydującą o odrębności za­chowania się jednostki. Osobowość jest organizacją wielopoziomową. Najwyższy poziom organizacji tworzy typ osobowości. Typ jest organizacją mającą znaczenie biologiczne i decyduje o przetrwaniu (przeżyciu) organizmu.

Niższy poziom od typu stanowi cecha. Cecha jest grupą powiązanych ze sobą sposobów zachowania. Poza wymienionymi dwoma wymienia jeszcze dwa niższe poziomy organizacji osobowości, to jest nawyki i reakcje specy­ficzne przejawiające się w określonych sytuacjach i sterujące wykonywaniem pewnych prostych czynności.

Na podstawie analizy statystycznej wyróżnił dwa główne typy osobowości stanowiące dwubiegunowe wymiary.

Ekstrawersja - Introwersja

Stabilność emocjonalna - Neurotyzm

Do wymienionych wymiarów dołączył jeszcze dwa, a mianowicie psychotyzm i inteligencję.

Do pomiaru osobowości opracował serię kwestionariuszy. Najnowsza wer­sja licząca 100 pozycji nosi nazwę Eysanck Personality Questionary- revised form w skrócie EPQ-R. Za pomocą kwestionariusza można mierzyć neuro­tyzm, ekstrawersję i psychotyzm. Dodatkowo jest dołączona skala L, badająca nasilenie u osoby badanej potrzeby aprobaty społecznej.

Pojęcie ekstrawersja-introwersja zostało pierwotnie stworzone przez C. Jun­ga. Introwersja omarza ogólna nastawienie do wewnątrz na przeżywanie we­wnętrzne, powściągliwość, nietowarzyskość, zamykanie się w sobie. Ekstra­wersja jest przeciwieństwem i oznacza towarzyskość, impulsywność, łatwość nawiązywania kontaktów. Neurotyczność oznacza dużą chwiejność emocjonalną nadwrażliwość emocjonalną, skłonność do załamania się w sytuacjach trudnych. Przeciwstawieniem jej jest równowaga emocjonalna i odporność na zagrożenia.

Psychotyzm został najsłabiej zdefiniowany. Ogólnie chodzi tu o takie cechy jak zmienność nastroju, podejrzliwość, skłonność do urojeń, niechęć a nawet wro­gość do ludzi.

4. Poznawcze teorie osobowości

Według koncepcji poznawczych zachowanie człowieka jest całkowicie stero­wane przez informacje pochodzące ze środowiska oraz zakodowane i utrwa­lone w pamięci. W sterowaniu wewnętrznym decydują tzw. struktury poznaw­cze

Struktury poznawcze - system informacji o świecie ze­wnętrznym i o własnej osobie oraz relacjach między osobą a światem, które są usystematyzowane i zakodowane w pamięci trwałej człowieka. Można je rów­nież określić jako organizację minionego doświadczenia danej jednostki. Struktury poznawcze tworzą system albo sieć.

Osobowość to organizacja informacji zakodowanych w pamięci, to całko­wite doświadczenie jednostki. Struktury poznawcze nie odnoszą się tylko do informacji o zdarzeniach, stanach i sytuacjach, lecz obejmują również emocje. Struktury poznawcza sterują dopływem informacji o otoczeniu i własnej osobie oraz o programach dzielenia, które służą realizacji planowanych celów. Struktury dają również jednostce poczucie własnej tożsamości oraz orientację w otaczającym ją świecie. Decyduje tu przeszłe doświadczenie, zakodowana w pamięci historia życia jednostki, która umożliwia człowiekowi spostrzeganie swej tożsamości oraz swego umiejscowienia w świecie.

5. Osobowość jako system doświadczenia jednostki

Psychologia naukowa zajmuje się opisem oraz wyjaśnianiem przyczyn odręb­ności i niepowtarzalności zachowań poszczególnych jednostek. Teorie oso­bowości akcentują pewne problemy ja­ko szczególnie istotne. Są to czynniki decydujące o celowym zachowaniu, kie­rowaniu własnym działaniem, stałości zachowania, czy wreszcie leżące u pod­staw różnic indywidualnych w zachowaniu.

Obecnie w sposób syntetyczny scharakteryzujemy struktury i mechanizmy funkcjonowania, a także pewne aspekty formowania się i rozwoju osobowości na podstawie współczesnej wiedzy naukowej. Wychodzimy z założenia, ze na obecnym etapie wiedzy dotyczącej osobowości najbardziej uzasadnione może być stanowisko elektryczne, przyjmujące z poszczególnych koncepcji to, co zostało przynajmniej wstępnie, zweryfikowane w badaniach empirycznych.

6. Definicja osobowości

Osobowość stanowi zespół struktur i mechanizmów regulacji i samoregulacji umożliwiających jednostce funkcjonowanie w środowisku spo­łecznym. Osobowość stanowi zintegrowany system biospołeczny, w któ­rym centralną rolę odgrywają struktury i mechanizmy nabyte w toku do­świadczenia osobniczego.

Funkcjonowanie biologiczne organizmu jest możliwe dzięki mechanizmom interakcji ze środowiskiem fizycznym. Funkcjonowanie społeczne jest możliwe głównie dzięki strukturom i mechanizmom tworzącym osobowość.

W regulacji stosunków z otoczeniem społecznym biologiczne mechanizmy regulacji, to jest podstawowe, pierwotne odruchy, potrzeby i emocje a nawet nawyki okazałyby się niewystarczające Z tej właśnie przyczyny osobowość odgrywa dominującą rolę w czynnościach człowieka orientacyjnych i wyko­nawczych skierowanych na siebie i otoczenie.

Orientacja i dzielenie mogą zachodzić na różnych poziomach organizacji struktur, a więc na poziomie odruchowym, popędowo-emocjonalnym, nawyko­wym oraz na najwyżej zorganizowanym poziomie doświadczenia osobniczego, obejmującego najbardziej złożone czynności poznawcze i wykonawcze.

Osobowość jest systemem dynamicznym, będącym w ciągłym rozwoju, a jednocześnie na tyle stabilnym, by zapewnić tożsamość jednostki w perspek­tywie czasowej.

7. Struktura osobowości

Struktura osobowości w sensie psychologicznym jest wielowymiarowa i wielo­płaszczyznowa. Nie można jej odwzorowywał w układzie trójwymia­rowym.

Struktura zawiera pewne ważne informa­cje

1. Centrum osobowości stanowi podmiot czyli JA. Podmiot poznaje, odczuwa i działa oraz ma poczucie ciągłości bycia sobą. Pozastałe układy są w różny sposób powiązane z JA i mają do odegrania w regulacji zachowania osoby różne rola.

2. Mechanizmy regulacyjne i standardy są oparte na wiedzy (doświadczeniu osobniczym i dlatego zostały przedstawione jako Ieżące w pobliżu wiedzy (doświadczenia). Ich waga i moc regulacyjna maże być zmienna. Pewne układy wyszczególnione na schemacie u niektórych osób mogą być silnie rozbudowane a u innych mieć tylko postać szczątkową z czego wynika zróżnicowana role regulacyjna.

3. Schemat ukazuje znaczenie w strukturze osobowości bazy biologicznej ­biologicznego wyposażenia. Oznacza też, że można osobowość traktować w węższym znaczeniu bez uwzględnienia bazy biologicznej. Niektórzy teoretycy osobowości przyjmują takie wąskie znaczenie. W naszym ujęciu baza biologiczna odgrywa ważną rolę zarówno w formowaniu się osobo­wości jaki w jej funkcjonowaniu.

4. Schemat ukazuje również związek osobowości ze środowiskiem, rozumia­nym jako środowisko materialne oraz społeczno-kulturowe

5. Wyszczególnione (nazwane) struktury, mechanizmy czy standardy można na podstawie współczesnej wiedzy operacjonalizować i mierzyć.

Jest wiele różnych technik, głównie kwestionariuszy do mierzenia po­szczególnych struktur jednym z nich jest Inwentarz Mechanizmów Regulacyj­nych Osobowości - IMRO-27 - służący do pomiaru 27 wyróżnionych mecha­nizmów i struktur (K. Migdal, 1990).

Bazą biologiczną kształtowania się osobowości stanowią struktury biolo­giczne, biorą one równocześnie udział we wszystkich procesach regulacyj­nych. Poziom biologiczny (baza) umożliwia tworzenie się nowego jakościowo rodzaju struktur i mechanizmów w postaci sieci związków nerwowych w naj­wyższych piętrach centralnego układu nerwowego a szczególnie w korze mó­zgowej. Powstaje tu, dzięki szczególnym i wyjątkowym u człowieka właściwo­ściom, swoista struktura związków nerwowych. Wytwarzają się swoiste struk­tury informacyjne będące odbiciem doświadczenia osobniczego, uczestniczą one stopniowo coraz bardziej znacząco w czynnościach integracyjnych i re­gulacyjnych o najwyższym stopniu złożoności.

Według J. Rykowskiego (1979, 1992) osobowość test systemem wew­nętrznej organizacji funkcjonalnej, który w miarę wzrostu i rozwoju człowieka rozwija się i różnicuje wytwarzając wiele wyspecjalizowanych podsystemów. System informacji o świecie oraz własnej osobie utrwalonych I zorganizowa­nych tworzy sieć poznawczą. Ma ona, używając przenośni, strukturę wielowy­miarowej przestrzeni psychologicznej, w której na różnych dystansach roz­mieszczone są poszczególne struktury poznawcza.

8. Charakterystyka szczegółowa osobowości

a) Struktura JA

Strukturę JA tworzy uporządkowana wiedza na temat własnej osoby. Dotyczy ona własnoścl organizmu, wyglądu fizycznego, poczucia stanu zdrowia, sprawności fizycznej, zdolności i innych własności psychofizycznych w tym osobowości. Wiedza ta pochodzi z danych introspekcyjnych. (samo­obserwacji) zewnętrznej opinii innych ludzi, a także wyobrażeń fantazji na swój temat. Świadomość siebie daje poczucie bycia sobą czyli tożsamości mimo upływu czasu,.

Obraz siebie wyraża się w odpowiedziach na pytanie, jaki jestem. W tym przy­padku test to obraz siebie realny (rzeczywisty) lub JA REALNE. Jednocześnie jednostka ma wyobrażenia o możliwym stanie idealnym, czyli o JA IDEALNYM. Określa ja odpowiedź na pytania, jakim chciałbym być?. Obraz siebie jest strukturą poznawczą jednakże bardzo silnie uzależnioną od sche­matów emocjonalnych jednostki.

Struktury oparte na wiedzy opisowej podlegają działaniu zasady maksymalizacji zgodności deskryptywnej. Struktu­ry oparte na ocenach podlegają działaniu zasady maksymalizacji zgodności ewaluatywnej (M. Lewicka, 1985). Integracja jako dążenie do spójnego obrazu siebie jest podstawowym me­chanizmem regulacji zależnym od struktury JA.

Utrzymywanie pozytywnego obrazu siebie jest czynnikiem wpływającym na zachowanie równowagi psychicznej. Obniżenie pozytywności obrazu pro­wadzi do zaburzeń osobowości i zachowania. Spostrzegana niezgodność w obrazie może generować lęk i niepokój o własną wartość. Człowiek do za­chowania wewnętrznej równowagi potrzebuje dowartościowywania, bycia kimś ważnym-wartościowym J. Reykowski obydwa aspekty struktury JA-poczu­cie własnej wartości i poczucie tożsamości uważa za czynniki stabilności i spójności, to jest integracji wewnętrznej osobowości, co z kolei stanowi pod­stawę prawidłowego funkcjonowania samokontroli. DIa podtrzymywania spój­nego pozytywnego obrazu siebie jednostka podejmuje różne działania korek­cyjne, w tym kierunku są także uruchamiane mechanizmy obronne.

Obraz siebie formuje się w okresie późniejszym na obraz świata. Jednost­ka najpierw uświadamia sobie rzeczywistość zewnętrzną a dopiero później siebie samą. Pierwsze objawy samoświadomości pojawiają się między drugim a trzecim rokiem życia. Krytyczna ocena samego siebie pojawia się dopiero w wieku 11-13 lal. Pełna świadomość siebie powstaje wraz z dojrzewaniem społecznym. Wzbogacanie wiedzy trwa przez całe Tycie jednostki.

b) Wiedza o świecie - obraz świata

Uporządkowana i stanowiąca zorganizowaną całość wiedza o otoczeniu, obejmującym zarówno przedmioty, jak i przyrodę żywą, ludzi oraz wytwory kultury ludzkiej - tworzy obraz świata. Jest to subiektywna reprezentacja świata zewnętrznego. Jest to mapa umysłowa świata i podobnie jak mapa stanowi jego uproszczony model. Symbolizacja obrazu świata dokonuje się dzięki językowi i systemowi znaków. Obraz świata jest modelem wielopłaszczyznowym i w ten sposób przekracza możliwości zna­nych modeli fizycznych

Wiedza o świecie jest dwojakiego pochodzenia: wiedza bezpośrednio zdobywana w toku interakcji człowieka z otoczeniem oraz wiedza pochodząca z przekazu w sposób pośredni. Wiedza dotyczy klasyfikacji przedmiotów, ich funkcji, relacji między nimi oraz ewentualnej użyteczności dotyczy relacji mię­dzy właściwościami i stanami różnych obiektów a ich zachowaniem oraz relacji odwrotnej. Na tej podstawie człowiek opanowuje reguły oraz ich stosowanie w przekształcaniu obiektów.

Wiedza - doświadczenie, oprócz informacji w formie symbolicznej obej­muje także ruchy, nawyki operacje, czynności. Czynnikami organizującymi wiedzę o świece na początku są emocje i potrzeby pierwotne organizmu. Później włączają się do tego procesu struktury poznawcze

c) Wiedza o relacjach JA-ŚWIAT

W ramach struktur poznawczych, oprócz obrazu świata i obrazu siebie, wy­różnia się również wiedza o stosunkach JA- $WIAT Od tego rodzaju struktur zależy efektywność działania podmiotu, jego sukcesów i porażek a nawet biologiczne przetrwanie i normalne funkcjonowanie społeczne. Schematy od­zwierciedlające stosunki maja często formę ,skryptów poznawczych.

Wiedza o stosunkach JA - $WIAT może występować w postaci bardzo rozbudowanej i zróżnicowanej lub bardzo uproszczonej - globalnej. Może być adekwatna, zdeformowana i zafałszowana. W zależności od stanu, jej rola w regulacji jest mniej lub bardziej skuteczna

d) System przekonań

System przekonań na temat otoczenia zewnętrznego i porządku panującego w świecie społecznym stanowi ważny standard (wzorzec) umożliwiający przewi­dywanie zdarzeń. Jest to rodzaj wiedzy subiektywnej, subiektywnych sądów dotyczących wielu aspektów własnej osoby i rzeczywistości zewnętrznej. System przekonań stanowi ważna część ogólnej wiedzy o świecie, czyli obra­zu świata.

W sprawach najbardziej istotnych wraz z systemem wartości stanowi o światopoglądzie jednostki. System przekonań może dotyczyć spraw mających różną wartość (wagę). W jej skład wchodzą przekonania o tym, jak powinien być zorganizowany system społeczny i władza w państwie, w czym powinna wyrażać się sprawiedliwość, jak należy traktować przestępców, jaka powinna być pozycja społeczna uczonych, duchownych, polityków itp., ale także jak powinno się odżywiać i czego powinno dotyczyć wychowanie seksualne mło­dzieży oraz co można uznać za piękne.

Rola poszczególnych przekonań w regulacji (wzbudzenia motywacji) zale­ży od ważności czyli inaczej centralności wśród innych Jest zależna od stop­nia ich koncentracji na danym obiekcie.

e) Wartości

Według koncepcji J. Reykowskiego (1994) można wyróżnić trzy główne me­chanizmy wartościowania obiektów:

A. Biologicznie uwarunkowany mechanizm odbioru bodźców i reagowania na nie.

B. Przyswojenie sobie od otoczenia społecznego pewnych gotowych zasad wartościowania

C. Powstanie wewnętrznego przekonania o określanym porządku w świecie,

co widie się z systemem przekonań i obrazem świata.

• Mechanizm pierwszy ma charakter hedonistyczny i jest uwarunkowany głównie biologicznie. Reakcje są odpowiedziami na bodźce płynące z ze­wnątrz lub z organizmu. Reakcje afektywne związane są z odczuwaniem fizycznej przyjemności.

• Mechanizm drugi jest wyuczony na zasadzie naśladowania wzorców spo­łecznych i oddziaływań perswazyjnych. Pozytywne znaczenie ma wszyst­ko to, co jest zgodne z przyswojonymi standardami, normami albo wzor­cami. Negatywną wartość ma to wszystko, co jest z nimi niezgodne. Oto­czenie społeczne kontroluje, czy jednostka zachowuje się zgodnie z nor­mami i nagradza lub karze.

• Trzeci mechanizm polega na wytworzeniu się w umyśle człowieka indywi­dualnego systemu znaczeń przypisywanych przedmiotom, czynom, rolom społecznym, sytuacjom, ludziom czy ogólnie istotom żywym, a także okre­ślonym ideom, itd. Indywidualny system znaczeń stanowi źródło przeko­nań, na podstawie których jednostka przewiduje wystąpienie różnych ele­mentów rzeczywistości. Podstawową zasadą działania jest wewnętrzna zgodność w systemie przekonań.

Na podstawie wymienionych mechanizmów w umyśle jednostki kształtują się określone systemy wartości, zwykle tworzą one układy hierarchiczne we­dług znaczenia poszczególnych obiektów.

Na przykład najwyższy poziom hierarchii mogą zajmować takie wartości jak: Bóg, wiara, sprawiedliwość, ojczyzna, rodzina, naród, ale także pieniądze, bogactwo, jedzenie, używanie życia, itp. Mogą to byt również wartości poli­tyczne, ekonomiczne, związane z dążeniem do prawdy naukowej, estetyczne, społeczne i wiele innych. W hierarchii wartości centralne miejsce zajmuje własne Ja - poczucie własnej wartości. Bliskie pojęciowo wartościom są postawy ogólne. Czasami przyjmuje się że postawy wobec tak zwanych obiektów centralnych to właśnie wartości. Pierwszą wielką systemetyzację wartości sporządził E. Spranger w roku 1928. Sprawami wartości zajmowało się wielu uczonych M Rokeach opracował skalę do badania wartości (J. Reykowski, 1992)

W systemie postaw ogólnych mieszczą się postawy, które odnoszą się, na poziomie zachowania, do charakteru człowieka, ponieważ zawierają ładunek wartości moralnych. Są to postawy wobec własnej osoby, wobec innych ludzi, wobec pracy i obowiązków, wobec norm społecznych głównie moralnych

f) Postawy ogólne

Postawa ogólna wobec sienie może przybierać różne formy może być ego­centryczna lub zrównoważona -realistyczna. Egocentryzm jest pozytywną po­stawą wobec siebie. Jednak, gdy ta postawa stanowi centralny układ odnie­sienia dla innych wartości mamy do czynienia z postawą egocentryczną Własne JA, co jest rzeczą naturalną zawsze stanowi ważny układ odniesie­nia, zawsze jest wysoką wartością, ale w pewnych przypadkach dochodzi do tego, że jednostka jest przekonana, iż odgrywa w zdarzeniach zachodzących w wokół niej najważniejszą rolę, ważniejszą niż to ma miejsce w rzeczywisto­ści. Jest skłonna interpretować świat zewnętrzny jako w głównej mierze zależ­ny od jej działań, przecenia swój wkład w biegu wydarzeń. Z tego powodu oczekuje od otoczenia szczególnych względów i przywilejów. Gdy ich nie otrzymuje przeżywa to jako wielką niezasłużoną krzywdę.

Egocentryzm może być powiązany z samooceną i poczuciem własnej wartości. Zbyt niska samoocena może wywoływać postawę obronną wyrażają­cą się w egocentryzmie. Następstwem takiej postawy jest wyolbrzymiona oce­na własnej wartości, co prowadzi do nadmiernie wygórowanych oczekiwań w stosunku do otoczenia. Brak sygnałów z otoczenia potwierdzających taką wyolbrzymioną ocenę prowadzi do usztywnienia postawy; często do egocen­tryzacji prowadzą niepowodzenia życiowe.

Egocentryzm może być postawą wyuczoną przez nieprawidłowe wpływy wychowawcze środowiska. Naturalny pierwotny egocentryzm dziecięcy utrwala się a nawet rozwija i staje się częścią struktury JA. Postawa taka zaw­sze utrudnia kontakt z rzeczywistością.

Egocentrycy są traktowani jako samolubni egoiści, domagający się nieza­służonych gratyfikacji od innych. Egocentryzm występuje w stanach patologicznych jako jeden z podstawo­wych objawów nerwicy (obok uogólnionego Ięku). Regulacja egocentryczna może przejawiać się w dążeniu do obrony siebie (własnego Ja) przed, często tylko wyobrażonymi, zagrożeniami do utrzymywania dotychczasowego stanu rzeczy. Przeciwstawna do egocentryzmu może być postawa zrównoważona, którą można nazwać realistyczną Wyraża się ona w traktowaniu własnej oso­by jako wartościowej i ważnej, ale jednocześnie będące elementem szerszego układu wartości. Występuje tu równowaga między osobistymi i społecznymi interesami.

W postawach wobec innych ludzi można wyróżnić przynajmniej trzy możliwe warianty: allocentryzm, manipulacyjność i wrogość. Allocentryzm polega na gotowości do zachowań ukierunkowanych na zaspokajanie potrzeb innych ludzi, udzielaniu im bezinteresownej pomocy a nawet poświęcania się dla dobra ogółu. Allocentryzm często wiąże się z empatią czyli wczuwaniem się w położenie emocjonalne innych ludzi i rozumienie ich. W pewnym sensie postawa taka polega na koncentracji na stanach psychicznych innych osób.

Manipulacyjność wyraża się w gotowości do zachowań i zachowaniach mających na celu podporządkowanie działania innych osób czy grup własnym celom czy celom własnej grupy.

Postawa wobec obowiązków związane jest z wieloma innymi strukturami a szczególnie zdolnościami i mechanizmami motywacyjnymi. Wyraża się ona w preferowaniu pracy jako takie, jako mająej sama w sobie wysoką wartość gratyfikacyjną Z drugiej strony przejawia się w unikaniu bezczynności. Jako cecha zewnętrzna zachowanie jest spostrzegane jako pracowitość - zamiło­wanie do pracy. Przeciwstawna jest postawa unikania wysiłku, pracy i obo­wiązków. W razie podejmowania pracy u takich osób występuje silny dys­komfort.

Postawa wobec norm moralnych opiera się na schematach, które są zinternalizowanymi normami społecznymi. Internalizacja polega nie tylko na znajomości norm, ale traktowaniu ich jako części struktury JA. W terminach schematów czynnościowych oznacza to wytworzenie się wzorców zachowań i wzorców oceny zachowania. Spostrzeżenie niezgodności z wzorcami wywo­łuje stan dysonansu poznawczego. W psychologii dynamicznej jest to nazy­wane konfliktem superego a w klasycznej psychoanalizie wyrzutami sumienia. Istotą norm są wzorce i programy zachowań, która społecznie uznane są za moralne i mające wysoką wartość.

g) System norm społecznych

Na podstawie wiedzy o świecie zewnętrznym człowiek poznaje pewne zasady, jakie stosują ludzie we wzajemnych kontaktach. Na zasadzie mechanizmów uczenia się człowiek przyswaja sobie te zasady. Stają się ona z biegiem czasu powinnością czyli internalizują się i nabierają mocy regulacyjnej. Chociaż nie zawsze wiedza o normach motywuje immanentnie do zachowań zgodnych z nimi to pod wpływem otoczenie człowiek je realizuje.

Normy z zasady mają na celu podtrzymywanie poprawności stosunków między ludźmi. Człowiek zatem uczy się, że przestrzeganie norm prowadzi do normalnego bezkonfliktowego współżycia z ludźmi. Uczy się za­razem jak powinien w danej sytuacji postąpić. Normy są zatem ważnym regu­latorem współżycia ludzi. zwykle zinternalizowane normy występują w powią­zaniu za strukturami wartości, postaw oraz struktury JA.

Można wyróżnić różne formy funkcjonowania norm w strukturze osobowo­ści człowieka, by normy stały się regulatorem zachowania muszą zostać zin­ternalizowane czyli uznane za ważne i własne, co oznacza, że zewnętrzne za­kazy i nakazy stają się wewnętrznymi. Najbardziej rozwiniętą formą uwewnętrznienia norm moralnych jest auto­nomiczny system normatywny stanowiący niezależny standard regulacyjny wywierający wpływ na zachowanie niezależnie od innych struktur osobowości. Według J. Reykowskiego (1992) system normatywny w tym przypadku tworzy niezależną i nadrzędną strukturą w ramach osobowości zwykle system nor­matywny steruje zachowaniem człowieka za pośrednictwem struktury JA. Au­tonomia powoduje, że jednostka przestrzega norm bez odwoływania się do in­nych standardów, np. hierarchii wartości, czy poczucia ważności własnej oso­by (JA)

h) Oczekiwania

Na podstawie doświadczeń z następstwem zdarzeń wytwarzają się w umyśle człowieka pawne standardy (wzorce) oczekiwań, że jeśli wystąpi jakieś zjawi­sko, jego następstwem będzie inne określone zdarzenie. Oczekiwania mogą tak­że dotyczyć zachowań przypisanych określonym rolom społecznym i zawodo­wym. Człowiek ma możliwość antycypowania (przewidywania) skutków okre­ślonych działań własnych i cudzych, grup i instytucji oraz odpowiednich usto­sunkowań się wobec nich. Przewidywania oparte na oczekiwaniach mogą być czasem obciążone błędem. Spostrzegany brak zgodności z oczekiwaniami co do stanu rzeczy wywołuje emocje dodatnie lub ujemne w zależności od cha­rakteru zjawiska i rodzaju uwikłania w nie jednostki. System oczekiwań jest jednak względnie stałą strukturą i umożliwia człowiekowi celowe działanie w środowisku. Dla motywacji opartej na strukturach poznawczych istnieje pewne optimum rozbieżności między istniejącymi strukturami a nowymi infor­macjami. Ważną sferą działania motywacji opartej na oczekiwania jest mechanizm formowania się ideałów życiowych lub planów życiowych. Podstawą motywacji jest dostrzeganie rozbieżności między antycypowanym stanem idealnym a stanem faktycznym. Może się ona odnosić do świata zewnętrznego i stanowić podstawę formowania się i realizacji planów ogólnospołecznych, politycznych,

moralnych, religijnych itp.

Rozbieżność może dotyczyć własnej osoby i jest to znana już nam roz­bieżność między JA realnym a JA idealnym.

i) Samoocena (samoakceptacja)

Samoocena jest systemem uporządkowanych przekonań dotyczących walorów własnej osoby. Samoocena jest ściśle związana z obrazem siebie i kształtuje się pod wpływem wielu czynników, takich jak własne działanie, wysłuchiwanie ocen osób znaczonych, czyli etykietowanie np, jesteś zdolny, jesteś leniwy, je­steś nadzwyczajnie piękna, jesteś dobrym człowiekiem, nic z ciebie nie wyro­śnie, itp. Samoocena może być trafna (adekwatna) czyli zbliżona do realiów, ale może być zawyżona lub zaniżona. Samoocena stanowi jeden z wyznaczników charakteru jednostki i wpływa regulująco na zachowanie. Zawyżona samoocena powoduje, że człowiek podejmuje się zadań (i oczekuje zbyt wiele) zbyt ambitnych nieadekwatnych do możliwości. Z kolei zaniżona samoocena powoduje niski poziom aspiracji, unikania zadań, wyco­fywanie się.

Z określonym poziomem samooceny wiąże się samoakceptacja. Wyraża się ona w stosunku między JA rzeczywistymi (jaki jestem) a JA idealnym (jakim chciałbym być). Samoakceptacja podobnie jak samoocena mota się znacznie różnił u poszczególnych osób, od pełnej akceptacji siebie do zupełnego jej braku. Dobrze funkcjonujące osoby charakteryzują się pozytywną samooceną i średnim lub nieco wyżej średniego) poziomem samoakceptacji. Zarówno bar­dzo wysoka (zawyżona) samoakceptacja jak niska są przyczyną zaburzeń emocjonalnych i trudności w przystosowaniu się do wymogów otoczenia spo­łecznego.

j) Mechanizmy obronne osobowości

Mechanizmy obronne są to wyuczone, nawykowe i nieświadome zachowania (reakcje) zmierzające do zmniejszenia napięcia emocjonalnego, głównie lęku bez zmiany sytuacji, która je wywołuje. Wymienione sposoby reagowania są bardzo złożone i zindywidualizowane, jednak ogólną ich cechą jest obrona ważności własnego JA. Zachowania obronne zwykle sprowadzają się do swo­istej reinterpretacji sytuacji, co w istocie polega na samooszukiwaniu się. Są to mechanizmy względnie trwale i charakterystyczne dla danej jednostki. Uru­chamiają się automatycznie, w sposób nieuświadamiany, albo częściowo uświadamiany, zawsze w sytuacjach zagrożenia JA, w tym pozytywnej samo­oceny, samoakceptacji czy spójności obrazu siebie Najważniejszą funkcją mechanizmów jest utrzymanie dobrego mniemania o sobie we własnych oczach a celem ogólnym jest redukcja lęku, jaki wywołuje spostrzegana sprzeczność wewnątrz osobowości lub w relacjach osobawość-­otoczenie zewnętrzne. Mechanizmy obronne kształtują się u ludzi bardzo wcześnie. Oznacza to, że dziecko tego rodzaju form zachowania uczy się od urodzenia, jeszcze w okresie, kiedy nie potrafi mówić, to jest opisać słownie swych przeżyć i swego zachowania. Jest to właśnie przyczyną nieświadomego działania utrwalonych mechanizmów. Mechanizmów obronnych jest wiele i trudno je nawet sklasyfikować. Dla przy­kładu wymienimy i scharakteryzujemy kilka.

1. Mechanizm obronny wypierania. Mechanizm polega na usuwaniu ze świadomości (poprzez zapominanie) określonych faktów, przeżyć, reakcji, pragnień, które uświadomione mogłyby wzbudzać lęk. Np. człowiek nie pamięta, że popełnił czyn nieetyczny, że nie zachował się zgodnie z nor­mami społecznymi.

2. Mechanizm obronny projekcja. Jest to zachowanie polegające na przypi­sywaniu własnych emocji, impulsów i tendencji innym osobom. Np. wszys­cy ludzie-to złodzieje. Każdy oszukuje urząd podatkowy. Wszyscy profe­sorowie stawiają oceny według uznania.

3. Mechanizm obronny przeniesienia. Mechanizm przeniesienia polega na oderwaniu zaspokajania potrzeb od pierwotnych przedmiotów służących temu celowi. Np. zaspakajanie potrzeby seksualnej przez nadmierne je­dzenie

4. Mechanizm obronny konformizm. Konformizm w tym znaczeniu polega na przezwyciężaniu poczucia izolacji społecznej przez ślepe posłuszeństwo wobec wymagań pewnej grupy społecznej.

Ogólnie mechanizmy obronne spełniają pozytywną funkcję podtrzymywa­niu integracji osobowości. Nadmierne jednak ich stosowanie zamiast realnych konstruktywnych działań w celu zmiany sytuacji, utrudnia w dłuższym dystan­sie czasowym stosunki jednostki z otoczeniem społecznym i może prowadzić do zaburzeń w sferze osobowości. Istnieją również mechanizmy zdaniem J. Kozieleckiego (1981) wpływające na kontrolę informacji o własnej osobie. Są to następujące mechanizmy: uni­kanie samopoznania (informacji na temat swej osoby), faworyzowanie siebie (korzystne dla siebie zniekształcenie informacji) i kompensacji (polegającej na przeciwstawianiu napływającym informacjom negatywnym kompensujących informacji pozytywnych, przynajmniej w ocenie jednostki).

k) Potrzeby związane z JA

Potrzebami JA za J. Reykowskim (1992) nazywa się dążenia, które motywują do działań zwiększających własną wartość podmiotu. Działania w zależności od celu, do jakiego człowiek dąży, są odpowiednio nazywane. Jeżeli dąży do uzyskiwania przewagi nad innymi - to dążenie to jest nazywane potrzebą do­minacji. Jeżeli człowiek dąży do uzyskiwania sukcesów jako mających war­tość samą w sobie nazywa się to potrzebą osiągnięć. Potrzebę tę opisał, na podstawie wielu badań psycholog, amerykański J. Atkinson (1960).

Liczba i rodzaj potrzeb u różnych ludzi są zmienne i zależą od tego, jakich sposobów podwyższania własnej wartości dana jednostka nauczyła się w trak­cie doświadczenia osobniczego. Sposoby te nabywają cech standardu moty­wacyjnego i są uruchamiane zawsze w sytuacjach, kiedy jednostka dąży do potrzymania albo wzmocnienia własnej wartości. Różnią się jednak od mecha­nizmów obronnych tym, że uruchamiają faktyczne realne działania zmierzają­ce do zmiany rzeczywistości.

Potrzeby JA są zaliczane do kategorii potrzeb psychologicznych w odróżnieniu od potrzeb pierwotnych - biologicznych. Potrzeb psychologicznych, które bywają również nazywane potrzebami społecznymi, może być bardzo duża. Różni autorzy podają nie pokrywające się ze sobą listy takich potrzeb.

J. Reykowski (1992) charakteryzuje trzy takie potrzeby związane z JA. Są to potrzeba dominacji, potrzeba osiągnięć, potrzeba afiliacji. W innych pra­cach przytacza obszerniejsze listy tego rodzaju potrzeb.

Potrzeba dominacji. Potrzeba dominacji służy podporządkowywaniu sobie otoczenia. Rodzi się ona już u dziecka z poczucia słabości. Dziecko jest wo­bec otoczenia słabe i nieporadne. Natomiast otoczenie jest dla niego wszech­potężne. Na tej podstawie rodzi się poczucie bezradności i poniżenia. Jedno­cześnie dziecko w trakcie wzrostu i dojrzewania, rozwoju i wychowania, do­świadcza sytuacji, w których udaje mu się zapanować nad otoczeniem i uzys­kać przynajmniej chwilową nad nim przewagę. Doświadczenia takie dostar­czają wzmocnień (nagród) pozytywnych. zatem doświadczenie słabości z jed­nej strony a doświadczenie przewagi i związane z nim emocje z drugiej, są czynnikami stanowiącymi podstawę uformowania się mechanizmu motywacyj­nego, którego celem jest poszukiwanie przewagi nad otoczeniem i doświad­czanie tej przewagi. Utrwalony tą drogą mechanizm jest nazywany potrzebą dominacji Realizacja te potrzeby jest silnie nagradzająca. Rola potrzeby w strukturze JA jest różna u różnych ludzi. W pewnych przypadkach zajmuje miejsce centralne. Jej przeciwstawieniem jest potrzeba zależności.

Potrzeba osiągnięć. Motywacja sterowana potrzeby osiągnięć przejawia się w dążeniu do stawiania przed sobą określonych celów oraz osiąganiu ich. Są to różnorodne zadania, które jednostka sama sobie stawia, albo których chętnie się podejmuje. W mechanizmie działania potrzeby występuje samo­wzmacnianie. Czynnikiem nagradzającym nie jest osiągnięty obiektywny stan rzeczy, ale sama czynność, dążenie do tego stanu. Jednostki z silną potrzebą osiągnięć zwykle pracują bardzo dobrze, są waż­nym czynnikiem postępu i rozwoju. Nie zawsze jednak są przez otoczenie społecznie doceniane.

Potrzeba osiągnięć kształtu^je się od najwcześniejszego okresu życia w trakcie realizacji różnych początkowo zabawowych czynności. Czynnikiem wzmacniającym są pochwały i zachęty. Pewną rolę odgrywają osoby modelo­we będące wzorem.

Potrzeba afiliacji. Potrzeba afiliacji, inaczej potrzeba bliskiego kontaktu, jest obserwowana także u zwierząt, jako jedna z potrzeb służących przetrwa­niu i prawidłowemu rozwojowi osobnika. U człowieka jest to potrzeba psycho­logiczna polegająca na dążeniu do bliskich kontaktów z innymi ludźmi. Jest ona dość mocno związana z potrzebą bezpieczeństwa. Oparcie społeczne do­starcza gratyfikacji i daje poczucie ważności i bezpieczeństwa. Zachowaniach jest charakterystyczny konformizm oraz dążenie do bliskiego kontaktu fizycz­nego i psychologicznego.

Potrzeba afiliacji rozwija się na podstawie kontaktów cielesnych z matką. Są to kontakty za pośrednictwem głównie zmysłów skórnych. Kontakty te do­starczały dziecku wielu przyjemności oraz przyczyniały się do wzmacniania poczucia bezpieczeństwa w przypadkach zagrożeń W miarę rozwoju kontakt fizyczny jest wzbogacany a nawet zdominowany przez kontakt psychiczny.

Ludzie po osiągnięciu poziomu dojrzałości nie tylko biernie odbierają uczucia afiliatywne, ale dążą do ich dawania innym ludziom. U niektórych pasywna forma odbierania uczuć przedłuża się na okras dorosłości.

Ważny rolę odgrywa również potrzeba aprobaty społecznej, co zachowaniu często objawia się konformizmem.

U pewnych osób obserwuje się nasilenie potrzeby agresywności w znaczeniu społecznym. Psychologiczna potrzeba agresji służy człowiekowi przełamywa­niu oporów środowiska szczególnie środowiska społecznego. Początki potrzeby agresji ujawniają się w okresie niemowlęctwa. Na skutek różnych działań może wykształcić się potrzeba agresywności psychologicznej ze względu na dość częste i niezamierzone wzmacnianie zachowań agresywnych a także na obecność wzorców zachowań agresywnych w otoczeniu.

Dziecko uczy się zachowań agresywnych przez internalizację konkretnych wzorców, w tym także zaczerpniętych z telewizji, których społeczeństwo do­starcza mu bez ograniczeń. Jeżeli u niemowląt zachowania agresywne służą usuwaniu przeszkód i ograniczeń, to w okresie późniejszym agresja staje się źródłem specyficznej satysfakcji. Nagradzanie agresji prowadzi do jej utrwala­nia. Potrzeba agresji może się łączyć z potrzebami dominacji i seksualną. W pewnych sytuacjach dominującą może się okazać potrzeba bezpie­czeństwa, która wywiera wpływ na całokształt zachowania człowieka. Potrzeba bezpieczeństwa aktywizuje się szczególnie w sytuacjach kryzysowych i może stanowić czynnik nieprawidłowej nieskutecznej motywacji zachowania.

Potrzeb psychologicznych może był wiele. Omówiliśmy tylko niektóre a szczególnie te, które są związane ze strukturą JA. Lista potrzeb psychologicz­nych jest obszerna i praktycznie nieograniczona. Potrzeby nie są u człowieka jedynymi standardami motywacyjnymi.

l) Ogólne nastawienie do świata

Ogólnie nastawianie do świata zewnętrznego jest następstwem doświadczeń indywidualnych jednostki oraz informacji spostrzeżeniowych i własnych inter­pretacji. Ludzie mogą generalnie spostrzegać świat jako przyjazny lub jako nieprzyjazny a nawet wrogi. W pierwszym przypadku może się pojawiać optymistyczne nastawienie do świata (do ludzi) a w drugim pesymistyczne lub nawet uogólniony lęk przed światem zewnętrznym jako źródłem wszelkiego zła i nieszczęść jednostki.

Optymizm Iub pesymizm życiowy zależy od rodzaju doświadczeń osobi­stych, które w pewnych przypadkach mogą być szczególnie korzystne lub nie korzystne.

Ogólnie człowiek spostrzega świat raczej pozytywnie a nie negatywna. Zjawisko to jest nazywane asymetrią pozytywno-negatywną (J. Czapiński, 1985, za J.Reykowski, 1992).

Są ludzie, którzy wierzą w swoją szczególnie szczęśliwą gwiazdę i są trwale przekonani, że los im sprzyja. I są z drugiej strony ludzie, którzy uważają że urodzili się pod złą gwiazdą i że mają szczególnego pecha. Patrząc rozwojowo zwykle większy optymizm cechuje ludzi młodych. Z wiekiem nara­sta pesymizm połączony z depresją i ogólnym obniżeniem nastroju, który mo­że się nasilić w wieku starczym.

Ogólnie nastawienie do świata wpływa regulująco zarówno na napływające informacje w kierunku ich deformacji jak też na zachowanie. Pesymistyczne nastawienie do świata maże byt porównywane z tzw. wyuczoną bezradno­ścią.

Ł) Umiejscowienle kontroli

Na podstawie wiedzy o świecie, o własnej osobie i relacjach JA-$WIAT kształtuje się ogólne przekonanie o możliwościach osobistego wpływu na bieg zdarzeń dotyczących jednostki ludzkiej przekonanie to J. Rotter (1971, za J. Reykowski, 1992) nazwał umiejscowieniem kontroli . Jed­nostka spostrzega siebie na kontinuum psychologicznym rozciągającym się od przekonania, że jej powodzenie, sukcesy życiowe, zawodowe i inne jak rów­nież porażki i klęski oraz wszelkie niepowodzenia są zdeterminowane przez jej osobiste atrybuty, tj. zdolności, wiedzę, umiejętności, motywację itp. do prze­konania, że wszystko to, co ją w ryciu spotyka i co osiąga lub traci zależy głównie od czynników zewnętrznych.

To subiektywne przekonanie jest w pierwszym przypadku określane jako wewnątrzsterowność (wewnętrzne umiejscowienie kontroli) a w drugim jako zewnątrzsterowność (zewnętrzne umiejscowienie kontroli).

Przekonania te kształtują się pod wpływem długotrwałych doświadczeń życiowych jednostki i są względnie trwałym i znaczącym mechanizmem osobowości wpływającym na regulację zachowania.

m) Style poznawcze

Człowiek odzwierciedla świat w postaci reprezentacji poznawczej w różnych formach. Określone formy reprezentacji są nazywane stylami poznawczymi zależności te wg H. Witkina (1962, za J. Reykowski, 1992), autora pojęcia, można ująć jako kontinuum zróżnicowania psychologicznego. Na jednym jago krańcu mieszczą się osoby o globalnym, mało zróżnicowanym stylu spostrze­gania świata i trudnościami w wyodrębnianiu elementów z tła (również kontek­stu społecznego). Osoby te są określane jako zależne od pola.

Drugi kraniec kontinuum obejmują osoby, które wyraźnie wyodrębniają elementy z tła i potrafią je analizować, jako tworzące całości bez dominujące­go wpływu kontekstu.

Zależność - niezależność od pola jest uwarunkowana poziomem zróżni­cowania psychologicznego. Mechanizm ten wpływa na formalną stronę proce­sów regulacyjnych osobowości, szczególnie w odniesieniu do percepcji.

Obok zróżnicowania psychologicznego wymienia się również jako rodzaj stylu poznawczego tzw. dogmatyzm. Jest to własność umysłu człowieka, która przejawia się w sztywności i braku tolerancji wieloznaczności. Wyróżnia się również tzw. osobowość dogmatyczną. Twórcą koncepcji dogmatyzmu jest M. Rokeach (1960, za J. Reykowski, 1992) znany psycholog amerykański.

n) Osobowość jako centralny system regulacji i integracji, funkcje integracyjne (samokontrola i integracja)

Osobowość zdefiniowaliśmy na wstępie jako system organizacji wiedzy i do­świadczenia jednostki ludzkiej. W jej ramach wyróżniliśmy dużo struktur i me­chanizmów, które spełniają różne, często wielostronnie uwarunkowane funkcje regulacyjne. Osobowość mimo względnej stałości jest systemem dynamicznym , podlegającym zmianom, reorganizacji i coraz doskonalszej integracji (poza przypadkami patologicznej dezintegracji).

Osobowość ze względu na swoją strukturę i funkcje może istnieć i rozwijać się dzięki spójności, ciągłości oraz integracji.

Integracyjne funkcje osobowości są odbiciem jej struktur jako systemu a także wyróżnionych układów, których specyficzne funkcje regulacyjne i samoregula­cyjne poznawaliśmy w poprzednich paragrafach. Podstawę integracji stanowi hierarchiczna budowa całego systemu. W ramach hierarchii centralne miejsce zajmują struktury poznawcze, które dzięki swemu umiejscowieniu, powiąza­niom i specyficznym właściwościom mogą sprawować kontrolę nad całością mechanizmów regulacyjnych.

Do pełnienia skutecznie funkcji integracyjnych przez struktury poznawcze nie­zbędne są następujące warunki.

A. Uporządkowany i ustrukturalizowany hierarchicznie obraz świata i własnej

osoby.

B. Uporządkowany obraz relacji Jednostka-Świat (JA-ŚWIAT).

C. Odpowiednio ułożona hierarchia standardów motywacyjnych.

D. Jasno zarysowany plan życiowy obejmujący hierarchię różnych celów po­średnich (doraźnych) oraz zgodny z hierarchią standardów motywacyjnych cel zasadniczy, czyli zadania dalekie, rzutowane w przyszłość (K. Obu­chowski, 1974).

W ramach funkcji integracyjnych najbardziej istotna jest samokontrola. Polega ona na porządkowaniu i zestrajaniu wzajemnym różnych mechani­zmów regulacyjnych w jeden spójny ciąg dążeń dostosowany do możliwości realizacyjnych jednostki i wymogów sytuacyjnych. Szczególną rolę w integracji mechanizmów regulacyjnych odgrywa obraz siebie, poczucie własnej wartości i tożsamości jednostkowej. Aby struktura JA mogła skutecznie pełnić funkcje kontrolne niezbędna jest z jednej strony stałość obrazu siebie, a z drugiej ­elastyczność i otwartość na zmiany. W związku z tym staje się zrozumiała szczególna rola mechanizmów podtrzymywania stałości obrazu, w tym działanie samoregulacyjne samooceny. Wszelkie naruszenie stabilności obrazu oraz pożądanego stanu samooceny wywołuje stany napięć z towarzyszącymi im emocjami. Stabilność obrazu siebie jest właściwością indywidualną., Wiąże się to z osiągnięciem przez jednostkę określonego poziomu rozwoju psychicz­nego. Obraz dzieci i ludzi młodych jest zwykle moło stabilny.

Podobną rolę, chociaż w mniejszym zakresie, odgrywa stałość obrazu świata oraz relacji JA-SWIAT. Jednostka czerpie stamtąd wzory i uczy się przewi­dywać skutki własnych działań na przykładzie innych ludzi działających w po­dobnych sytuacjach. W ten sposób uczy się socjalizowanego zaspokajania potrzeb, odraczania ich zaspokajania. rezygnacji z niektórych celów, powścią­gania reakcji emocjonalnych i dążenia do celu zasadniczego mimo trudności i ograniczeń.

1

16

---