Wstęp do ekonomii politycznej

Czerwiec 2, 2010

WSTĘP DO EKONOMII POLITYCZNEJ

Ekonomia polityczna należy do nauk społecznych [1]. Bada ona prawa produkcji społecznej i podziału dóbr materialnych na różnych szczeblach rozwoju społeczeństwa ludzkiego.

Podstawą życia społeczeństwa jest produkcja materialna. Aby żyć, ludzie muszą mieć żywność, odzież i inne dobra materialne. Aby mieć te dobra, ludzie muszą je produkować, muszą pracować.

Ludzie produkują dobra materialne, to znaczy walczą z przyrodą, nie w pojedynkę, lecz wspólnie, jako grupy, jako społeczeństwa. Dlatego produkcja jest zawsze i we wszelkich warunkach produkcją społeczną, a praca — działalnością człowieka społecznego.

Proces produkcji dóbr materialnych zakłada istnienie następujących momentów: 1) pracy człowieka, 2) przedmiotu pracy i 3) środków pracy.

Praca jest to celowa działalność człowieka, w procesie której przekształca on i przystosowuje przedmioty przyrody do zaspokojenia swych potrzeb. Praca jest naturalną koniecznością, nieodzownym warunkiem istnienia ludzi. Bez pracy nie byłoby możliwe samo życie ludzkie.
Przedmiotem pracy jest to wszystko, na co skierowana jest praca człowieka. Przedmioty pracy mogą być bezpośrednio dane przez samą przyrodę, na przykład drzewo, które ścina się w lesie, albo ruda wydobywana z wnętrza ziemi. Przedmioty pracy, które uprzednio zostały poddane działaniu pracy, na przykład ruda w hucie, bawełna w przędzalni, noszą nazwę surowców albo materiałów surowych.

Środkami pracy są te wszystkie rzeczy, za pomocą których człowiek oddziaływa na przedmiot swojej pracy i przekształca go. Do środków pracy należą przede wszystkim narzędzia produkcji, jak również ziemia, budynki produkcyjne, drogi, kanały, magazyny itd. W zespole środków pracy decydującą rolę odgrywają narzędzia produkcji. Należą do nich różnorodne narzędzia, którymi człowiek posługuje się w swojej pracy, poczynając od prymitywnych narzędzi kamiennych używanych przez ludzi pierwotnych, a kończąc na współczesnych maszynach. Poziom rozwoju narzędzi produkcji jest miernikiem panowania społeczeństwa nad przyrodą, miernikiem rozwoju produkcji. Epoki ekonomiczne różnią się od siebie nie tym, co się w nich produkuje, lecz tym, jak się w nich produkuje, za pomocą jakich narzędzi produkcji.

Przedmioty pracy i środki pracy stanowią środki produkcji. Środki produkcji same przez się, bez połączenia z siłą roboczą, stanowią jedynie stos martwych rzeczy. Aby można było zacząć proces pracy, siła robocza musi połączyć się z narzędziami produkcji.

Siła. robocza jest to zdolność człowieka do pracy, całokształt fizycznych i duchowych sił człowieka, dzięki którym jest on w stanie produkować dobra materialne. Siła robocza jest aktywnym elementem produkcji, wprawia ona w ruch środki produkcji. Wraz z rozwojem narzędzi produkcji rozwija się także zdolność człowieka do pracy, jego umiejętność, nawyki, doświadczenie produkcyjne.

Narzędzia produkcji, za pomocą których wytwarzane są dobra materialne, ludzie, wprawiający w ruch te narzędzia, realizujący produkcję dóbr materialnych dzięki pewnemu doświadczeniu produkcyjnemu i nawykom pracy, stanowią siły wytwórcze społeczeństwa. Masy pracujące są podstawową siłą wytwórczą społeczeństwa ludzkiego we wszystkich etapach jego rozwoju.

Siły wytwórcze są wyrazem stosunku ludzi do przedmiotów i sił przyrody, wykorzystywanych do produkcji dóbr materialnych. Jednakże w. procesie produkcji ludzie oddziaływają nie tylko na przyrodę, lecz również wzajemnie na siebie. „Produkują oni wyłącznie współdziałając ze sobą w określony sposób i wymieniając między sobą swą działalność. Żeby produkować, wchodzą w określone związki i stosunki wzajemne i tylko w granicach tych społecznych związków i stosunków odbywa się ich oddziaływanie na przyrodę, odbywa się produkcja” [2]. Określone związki i stosunki ludzi w procesie produkcji dóbr materialnych stanowią stosunki produkcji.

Charakter stosunków produkcji zależy od tego, czyją własnością są środki produkcji (ziemia, lasy, wody, bogactwa wnętrza ziemi, surowce, narzędzia produkcji, budynki produkcyjne, środki komunikacji i łączności itp.) — czy są one własnością poszczególnych osób, grup społecznych lub klas, które wykorzystują te środki do wyzyskiwania mas pracujących, czy też własnością społeczeństwa, którego celem jest zaspokajanie materialnych i kulturalnych potrzeb mas ludowych, całego społeczeństwa. Stan stosunków produkcji pokazuje, jak odbywa się pomiędzy członkami społeczeństwa podział środków produkcji, a więc również dóbr materialnych produkowanych przez łudzi. A zatem podstawą stosunków produkcji jest określona forma własności środków produkcji.
Stosunki produkcji określają także odpowiednie stosunki podziału. Podział jest wiążącym ogniwem między produkcją a konsumcją.

Produkty wytwarzane w społeczeństwie są przeznaczane do konsumcji produkcyjnej lub osobistej. Konsumcją produkcyjną nazywamy wykorzystanie środków produkcji do wytwarzania dóbr materialnych. Konsumcją osobistą nazywamy zaspokajanie potrzeb człowieka w zakresie żywności, odzieży, mieszkania itd.

Podział wyprodukowanych przedmiotów konsumcji osobistej zależy od podziału środków produkcji. W społeczeństwie kapitalistycznym środki produkcji należą do kapitalistów, na skutek czego produkty pracy również należą do kapitalistów. Robotnicy są pozbawieni środków produkcji i aby nie umrzeć z głodu, zmuszeni są pracować na kapitalistów, przywłaszczających sobie produkty ich pracy. W społeczeństwie socjalistycznym środki produkcji są własnością społeczną. Na skutek tego produkty pracy należą do mas pracujących.

W formacjach społecznych, w których istnieje produkcja towarowa, podział dóbr materialnych dokonuje się poprzez wymianę towarów.

Produkcja, podział, wymiana i konsumcja stanowią jedność, w której określająca rola należy do produkcji.

Całokształt „…stosunków produkcji tworzy ekonomiczną strukturę społeczeństwa, realną bazę, na której się wznosi nadbudowa prawna i polityczna, a której odpowiadają określone formy świadomości społecznej” [3]. Nadbudowa z kolei, z chwilą swego powstania, wywiera odwrotny aktywny wpływ na bazę, przyśpieszając lub opóźniając jej rozwój.

Produkcja ma stronę techniczną i społeczną. Techniczną stronę produkcji badają nauki przyrodnicze i techniczne: fizyka, chemia, metalurgia, maszynoznawstwo, agronomia i inne. Ekonomia polityczna bada społeczną stronę produkcji, społeczno-produkcyjne, to znaczy ekonomiczne, stosunki ludzi. „Ekonomia polityczna — pisał Lenin — zajmuje się bynajmniej nie «produkcją», lecz społecznymi stosunkami ludzi w produkcji, społeczną strukturą produkcji”[4].

Ekonomia polityczna bada stosunki produkcji w ich wzajemnym powiązaniu z siłami wytwórczymi. Jedność sił wytwórczych i stosunków produkcji tworzy sposób produkcji.

Siły wytwórcze są najbardziej ruchliwym i rewolucyjnym elementem produkcji. Rozwój produkcji zaczyna się od zmian w siłach wytwórczych — przede wszystkim od zmiany i rozwoju narzędzi produkcji, następnie zaś zachodzą odpowiednie zmiany także w dziedzinie stosunków produkcji. Stosunki produkcji między ludźmi, rozwijając się w zależności od rozwoju sił wy twórczych, same & kolei oddziaływają aktywnie na siły wytwórcze.

Siły wytwórcze społeczeństwa mogą rozwijać się bez przeszkód jedynie w tym wypadku, jeśli stosunki produkcji są zgodne ze stanem sił wytwórczych. Na określonym szczeblu swojego rozwoju siły wytwórcze przerastają ramy istniejących stosunków produkcji i popadają z nimi w sprzeczność.

W wyniku tego stare stosunki produkcji wcześniej lub później są zastępowane przez nowe stosunki produkcji, odpowiadające osiągniętemu poziomowi rozwoju i charakterowi sił wytwórczych społeczeństwa. Wraz ze zmianą ekonomicznej bazy społeczeństwa zmienia się również jego nadbudowa. Materialne przesłanki zastąpienia starych stosunków produkcji przez nowe powstają i rozwijają się w łonie starej formacji. Nowe stosunki produkcji otwierają pole dla rozwoju sił wytwórczych.

A zatem ekonomicznym prawem rozwoju społeczeństwa jest prawo koniecznej zgodności stosunków produkcji z charakterem sił wytwórczych.

W społeczeństwie opartym na prywatnej własności i wyzysku człowieka przez człowieka konflikty pomiędzy siłami wytwórczymi a stosunkami produkcji przejawiają się w walce klasowej. W tych warunkach zastąpienie starego sposobu produkcji przez nowy dokonuje się w drodze rewolucji społecznej.

Ekonomia polityczna jest nauką historyczną. Zajmuje się ona produkcją materialną w jej historycznie określonej społecznej formie, prawami ekonomicznymi, właściwymi odpowiednim sposobom produkcji. Prawa ekonomiczne są wyrazem istoty ekonomicznych zjawisk i procesów, wewnętrznego związku przyczynowego i istniejącej między nimi zależności. Każdy sposób produkcji posiada właściwe dla niego podstawowe prawo ekonomiczne. Podstawowe prawo ekonomiczne określa główne strony, istotę danego sposobu produkcji.

Ekonomia polityczna „…bada przede wszystkim specyficzne prawa każdego poszczególnego szczebla rozwoju produkcji i wymiany — i dopiero przy końcu tego badania zdoła ustalić nieliczne, całkiem ogólne prawa obowiązujące w produkcji i wymianie w ogóle” [5]. A zatem różne formacje społeczne określane są w swoim rozwoju nie tylko przez swoje specyficzne prawa ekonomiczne, lecz również przez te prawa ekonomiczne, które są wspólne dla wszystkich formacji, na przykład przez prawo koniecznej zgodności stosunków produkcji z charakterem sił wytwórczych Formacje społeczne są więc nie tylko oddzielone od siebie specyficznymi prawami ekonomicznymi, właściwymi dla danego sposobu produkcji, ale są także z sobą związane pewnymi prawami ekonomicznymi wspólnymi dla wszystkich formacji.
Prawa rozwoju ekonomicznego są prawami obiektywnymi. Odzwierciedlają one procesy rozwoju ekonomicznego, dokonywające się niezależnie od woli ludzi. Prawa ekonomiczne powstają i działają na gruncie określonych warunków ekonomicznych. Ludzie mogą poznać te prawa i wykorzystać je w interesie społeczeństwa, ale nie mogą unicestwiać lub tworzyć praw ekonomicznych.

Wykorzystywanie praw ekonomicznych w społeczeństwie klasowym ma zawsze klasowe podłoże: przodująca klasa każdej nowej epoki wykorzystuje prawa ekonomiczne w interesie rozwoju społeczeństwa, podczas gdy klasy schyłkowe sprzeciwiają się temu.

Ekonomia polityczna bada następujące znane historii podstawowe typy stosunków produkcji; ustrój wspólnoty pierwotnej, ustrój niewolniczy, feudalizm, kapitalizm,, socjalizm. Ustrój wspólnoty pierwotnej jest przedklasowym ustrojem społecznym. Ustrój niewolniczy, feudalizm i kapitalizm stanowią różne formy społeczeństwa oparte na ujarzmieniu i wyzysku mas pracujących. Socjalizm jest ustrojem społecznym wolnym od wyzysku człowieka przez człowieka. Ekonomia polityczna bada, w jaki sposób odbywa się rozwój od niższych szczebli produkcji społecznej do jej szczebli wyższych, w jaki sposób powstają, rozwijają się i ulegają likwidacji ustroje społeczne oparte na wyzysku człowieka przez człowieka. Pokazuje, w jaki sposób cały bieg rozwoju historycznego przygotowuje zwycięstwo socjalistycznego sposobu produkcji. Bada następnie ekonomiczne prawa socjalizmu, prawa powstania społeczeństwa socjalistycznego i jego dalszego rozwoju na drodze do wyższej fazy komunizmu.

A zatem ekonomia polityczna jest nauką o rozwoju społeczno-produkcyjnych, to znaczy ekonomicznych, stosunków między ludźmi. Wyjaśnia prawa rządzące produkcją i podziałem dóbr materialnych w społeczeństwie ludzkim na różnych szczeblach jego rozwoju.

Metodą marksistowskiej ekonomii politycznej jest metoda materializmu dialektycznego. Marksistowsko-leninowska ekonomia polityczna opiera się na zastosowaniu podstawowych tez materializmu dialektycznego i historycznego do badania ekonomicznego ustroju społeczeństwa.

Ekonomia polityczna, w odróżnieniu od nauk przyrodniczych — fizyki, chemii itp. — przy badaniu ekonomicznego ustroju społeczeństwa nie może posługiwać się eksperymentami doświadczeniami, przeprowadzanymi w sztucznie wytworzonych warunkach laboratoryjnych, usuwających te zjawiska, które utrudniają zbadanie procesu w jego najbardziej czystej postaci, „…przy badaniu form ekonomicznych — wskazywał Marks — na nic się nie zda mikroskop ani odczynniki chemiczne. Jedno i drugie musi zastąpić siła abstrakcji” [6].

Każdy ustrój ekonomiczny przedstawia złożony i pełen sprzeczności obraz: istnieją w nim przeżytki przeszłego i zarodki przyszłego, przeplatają się w nim różne formy gospodarcze. Zadanie naukowego badania polega na tym, ażeby za pomocą analizy teoretycznej wykryć za zewnętrzną postacią zjawisk gospodarczych procesy przebiegające w głębi, podstawowe cechy ekonomiki wyrażające istotę danych stosunków produkcji.

Wynikiem takiej analizy naukowej są kategorie ekonomiczne, to znaczy pojęcia będące teoretycznym wyrażeniem stosunków produkcji danej formacji społecznej, jak na przykład towar,, pieniądz, kapitał i inne.

Marks analizując kapitalistyczne stosunki produkcji wyodrębnia przede wszystkim najprostszy, najczęściej powtarzający się, występujący w skali masowej stosunek — wymianę jednego towaru na drugi. Marks ujawnia, że w towarze — tej komórce gospodarki kapitalistycznej — zawarte są w zarodku sprzeczności kapitalizmu. Biorąc za punkt wyjścia analizę towaru, Marks wyjaśnia powstanie pieniądza, wykrywa proces przekształcania się pieniądza w kapitał, istotę wyzysku kapitalistycznego. Marks wykazuje, w jaki sposób rozwój społeczny nieuchronnie prowadzi do zagłady kapitalizmu, do zwycięstwa komunizmu.

Metoda Marksa polega na stopniowym przechodzeniu od najprostszych kategorii ekonomicznych do bardziej złożonych, co odpowiada stopniowemu rozwojowi społeczeństwa po linii wstępującej — od szczebli niższych do wyższych. Przy takim porządku badania kategorii ekonomii politycznej badanie logiczne łączy się z historyczną analizą rozwoju społecznego.

Ekonomia polityczna nie stawia sobie zadania analizy historycznego procesu rozwoju społeczeństwa w całej jego konkretnej różnorodności. Daje ona podstawowe pojęcia o zasadniczych cechach każdego systemu gospodarki społecznej.

Lenin wskazywał, że ekonomię polityczną należy wykładać w formie charakterystyki następujących po sobie okresów rozwoju ekonomicznego. Zgodnie z tym w niniejszym wykładzie ekonomii politycznej podstawowe kategorie ekonomii politycznej — towar, pieniądz, kapitał itd. — rozpatrywane są w tej historycznej kolejności, w jakiej powstawały na różnych szczeblach rozwoju społeczeństwa ludzkiego. Tak więc elementarne pojęcia o towarze, pieniądzu podaje się już przy charakterystyce formacji przedkapitalistycznych. Natomiast w rozwiniętej postaci kategorie te są omawiane przy badaniu rozwiniętej gospodarki kapitalistycznej.

Jak widać, ekonomia polityczna bada nie jakiekolwiek zawieszone w obłokach, oderwane od życia zagadnienia, lecz problemy najbardziej realne i aktualne, dotyczące żywotnych interesów ludzi, społeczeństwa, klas. Czy nieunikniona jest zagłada kapitalizmu i zwycięstwo socjalistycznego systemu gospodarki, czy interesy kapitalizmu są sprzeczne z interesami społeczeństwa i postępowego rozwoju ludzkości, czy klasa robotnicza jest grabarzem kapitalizmu i nosicielem idei wyzwolenia społeczeństwa od kapitalizmu — wszystkie te i im podobne zagadnienia rozwiązują różni ekonomiści w różny sposób, w zależności od tego, czyje interesy klasowe oni wyrażają. Właśnie dlatego obecnie nie ma jednej ekonomii politycznej dla wszystkich klas społeczeństwa, lecz istnieje kilka ekonomii politycznych: burżuazyjna ekonomia polityczna, proletariacka ekonomia polityczna, wreszcie ekonomia polityczna klas pośrednich, drobnomieszczańska ekonomia polityczna.

Ale z tego wynika, że zupełnie nie mają racji ci ekonomiści, którzy twierdzą, że ekonomia polityczna jest nauką neutralną, niepartyjną, że ekonomia polityczna nie jest zależna od walki klas w społeczeństwie i nie jest związana bezpośrednio lub pośrednio z jakąkolwiek partią polityczną.

Czy możliwa jest w ogóle obiektywna, bezstronna, nie obawiająca się prawdy ekonomia polityczna? Bez wątpienia jest możliwa. Taką obiektywną ekonomią polityczną może być jedynie ekonomia polityczna tej klasy, która nie jest zainteresowana w maskowaniu sprzeczności i plag kapitalizmu, która nie jest zainteresowana w zachowaniu kapitalistycznych porządków, której interesy zbiegają się z interesami wyzwolenia społeczeństwa od kapitalistycznego niewolnictwa, której interesy są zgodne z interesami postępowego rozwoju społeczeństwa. Taką klasą jest klasa robotnicza. Dlatego też obiektywną i bezstronną ekonomią polityczną może być jedynie taka ekonomia polityczna, która opiera się na interesach klasy robotniczej. Taką właśnie ekonomią polityczną jest ekonomia polityczna marksizmu-leninizmu.

Marksistowska ekonomia polityczna stanowi bardzo ważną część składową teorii marksistowsko-leninowskiej.

Wielcy wodzowie i teoretycy klasy robotniczej K. Marks i F. Engels byli twórcami proletariackiej ekonomii politycznej, W swoim genialnym dziele „Kapitał” Marks odkrył prawa powstania, rozwoju i upadku kapitalizmu, dał ekonomiczne uzasadnienie nieuchronności rewolucji socjalistycznej i ustanowienia dyktatury proletariatu. Marks i Engels opracowali w ogólnych zarysach naukę o okresie przejściowym od kapitalizmu do socjalizmu i o dwóch fazach społeczeństwa komunistycznego.

Dalszy twórczy rozwój nauki ekonomicznej marksizmu znalazł wyraz w pracach założyciela Partii Komunistycznej i państwa radzieckiego, genialnego kontynuatora dzieła Marksa i Engelsa — W. I. Lenina. Lenin wzbogacił marksistowską naukę ekonomiczną przez uogólnienie nowego doświadczenia rozwoju historycznego; tworząc marksistowską nauką o imperializmie wyjaśnił ekonomiczną i polityczną istotę imperializmu, sformułował wyjściowe tezy podstawowego ekonomicznego prawa współczesnego kapitalizmu, opracował podstawy nauki o ogólnym kryzysie kapitalizmu, stworzył nową konsekwentną teorię rewolucji socjalistycznej, opracował naukowo podstawowe problemy budownictwa socjalizmu i komunizmu.

Wielki współbojownik i uczeń Lenina J. W. Stalin wysunął I rozwinął szereg nowych tez ekonomii politycznej, opierając się na podstawowych pracach Marksa, Engelsa i Lenina, którzy stworzyli prawdziwie naukową ekonomię polityczną.

Marksistowsko-leninowska teoria ekonomiczna jest twórczo rozwijana w uchwałach Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego, w pracach uczniów i współbojowników Lenina —-przywódców Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego, partii komunistycznych i robotniczych innych krajów.

Marksistowsko-leninowska ekonomia polityczna stanowi potężny oręż ideowy klasy robotniczej i całej pracującej ludzkości w ich walce o wyzwolenie z ucisku kapitalistycznego. Potężna siła ekonomiczna teorii marksizmu-leninizmu polega na tym, że uzbraja ona klasę robotniczą, masy pracujące w znajomość praw ekonomicznego rozwoju społeczeństwa, daje im jasność perspektywy, pewność ostatecznego zwycięstwa komunizmu.

PRZYPISY
[1] Nazwa nauki „ekonomia polityczna” pochodzi od wyrazów greckich „politea” i „ojkonomia”. Wyraz „politea” oznacza „ustrój społeczny”. Wyraz „ojkonomia” z kolei składa się z dwóch wyrazów: „ojkos” — dom, gospodarka domowa i „nomos” — prawo. Nazwa nauki „ekonomia polityczna” pojawiła się dopiero na początku XVII wieku.
[2] K Marks, „Praca najemna i kapitał”, patrz: K. Marks i F. Engels, Dzieła wybrane, Warszawa 1949, t. I, str. 83 — 84.
[3] K. Marks, „Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej”, Warszawa 1953, str. 5.
[4] W. I. Lenin, Dzieła, t. 3, Warszawa 1953, str. 55.
[5] F. Engels, „Anty-Duhring”, Warszawa 1949, str. 145.
[6] K. Marks, „Kapitał”, t. I, Warszawa 1951, str. 4.

---