Archiwolta - zdobione ornamentami, profilowane lico łuku, arkady zamykającej portal lub każdy inny łukowo u góry zakończony otwór w ścianie budowli, najczęściej bogato zdobione.
Archiwoltę stosowano w architekturze wszystkich okresów i kierunków. Archiwolta występująca samodzielnie na płaszczyźnie muru nazywa się archiwoltą ślepą
Arkada (łac. arcus - łuk) - element architektoniczny składający się z dwóch podpór (kolumn, słupów lub filarów), które zostały połączone u góry łukiem.
Arkada występuje w architekturze zarówno pojedynczo, jak i najczęściej w rzędzie tworząc istotny składnik budowli. Arkada znana jest od czasów starożytnego Rzymu, stosowana głównie w akweduktach, krużgankach, loggiach.
Attyka (franc. (étage) attique, z grec. Attikos) - górny element budynku w postaci ścianki, balustrady lub rzędu sterczyn osłaniający dach. Attyka pełni dwojaką funkcję: estetyczną (przede wszystkim) jako architektoniczny element dekoracyjny oraz użytkowo-konstrukcyjną jako zabezpieczenie sąsiednich budynków przed przeniesieniem się ognia w przypadku pożaru.
W zależności od ukształtowania rozróżnia się attyki:
- Pełne - stosowane głównie w średniowieczu
- ażurowe (balustradowe i arkadowe) - renesans i barok
- uskokowe lub schodkowe - klasycyzm przełomu XVIII i XIX wieku
- grzebieniowe (zwane polskimi) - stosowane w 2. połowie XVI wieku
Attyka stosowana była w starożytności (Grecja, Rzym), a także ponownie (w zmienionej formie) od XVI wieku. Charakterystyczna dla renesansowej architektury Polski i Czech była ozdobą zamków, pałaców, kościołów, ratuszów oraz bram i kamienic. Do najpiękniejszych attyk polskich należą attyki: krakowskich sukiennic (1557), ratuszów w Tarnowie i Sandomierzu (2. połowa XVI wieku) oraz Szydłowcu.
Bardzo rozbudowane formy przyjmowała zwłaszcza w manieryzmie (mieszczańskie kamienice Celejowska oraz Przybyłów w Kazimierzu Dolnym). Na Śląsku występuje odmiana attyki, charakterystyczna dla tego regionu - attyka śląska - o zakończeniu w formach półkoli, ćwierćkoli, np. attyka w kamienicy "Pod Złotą Koroną" przy Rynku nr 29 we Wrocławiu. W Warszawie attykami ozdobiony jest między innymi Pałac Kultury i Nauki.
Bazylika - w architekturze typ chrześcijańskiej świątyni wielonawowej (niezależnie od pełnionych funkcji kanonicznych), z nawą główną wyższą od naw bocznych, posiadającą okna ponad dachami naw bocznych (w odróżnieniu od kościoła halowego). Kościół z nawą główną bez okien, to pseudobazylika. Nazwa wywodzi się od greckiego słowa βασιλικός oznaczającego królewski lub stoa basilike - stoa królewska. Pierwotnie bazylika pełniła funkcję sali posiedzeń sądu i zebrań na rynku w starożytnych Atenach. Urzędowali w niej archontowie. W Rzymie bazylika stała na rynku głównym (forum) i odgrywała rolę hali targowo-sądowej. Drogą naśladownictwa bazyliki rozpowszechniły się na całym terytorium starożytnego Rzymu. Z czasem bazyliką zaczęto też nazywać największą, reprezentacyjną salę w willach rzymskiej arystokracji. Starożytne świeckie bazyliki budowano jako budynki jedno lub wielonawowe na planie prostokąta, odkryte lub kryte, parterowe lub piętrowe, często z apsydą. Ze względu na położenie wejścia dzieli się je na bazyliki:
orientalne z wejściem (lub wejściami) na dłuższych bokach i wnętrzem z nawą środkową i nawami bocznymi
greckie z wejściem na jednym z krótszych boków oraz z apsydą położoną naprzeciwko wejścia.
Chrześcijanie, nie chcąc korzystać ze świątyń pogańskich, ani budować budynków podobnych do nich, przyjęli za wzór swoich kościołów bazylikę grecką. System bazylikowy obowiązywał w całej architekturze chrześcijańskiej. Już w IV wieku wprowadzono drewnianą pochyłą więźbę dachową otwartą lub oddzieloną drewnianym stropem Innymi charakterystycznymi cechami chrześcijańskiego systemu bazylikowego są:
zasadniczo budynek ma układ podłużny, podzielony jest na część centralną (nawa główna), oraz nawy boczne, po jednej, dwie lub nawet trzy z każdej strony
nawy posiadają oddzielne dachy do przykrycia części centralnej oraz naw bocznych.
część centralna jest wyższa od naw bocznych, co umożliwia doświetlenie wnętrza przez pas górnych okien
wszystkie nawy są oddzielone od siebie ścianami, filarami lub słupami stanowiącymi elementy nośne.
Poprzez stulecia pierwotną bazylikę modyfikowano dodając krypty, nawę poprzeczną (transept), chór, sklepienia, wieże, przemienność podpór, empory, tryforium, westwerk, kaplice i inne elementy.
W średniowieczu słowo bazylika uzyskało nowe znaczenie: godności kościołów będących siedzibami dostojników kościelnych wysokiej rangi np. biskupa albo legata papieskiego. Pośród nich w szczególności można wyróżnić bazyliki większe (basilica maior) oraz bazyliki mniejsze (basilica minor).
Bima (hebr. בימה) w nazewnictwie aszkenazyjskim lub tewa (hebr. תבה) w nazewnictwie sefardyjskim - podwyższone miejsce stawiane w centrum synagogi, zbudowane w formie namiotu, altany z balustradą lub kratą i baldachimem lub w formie kapliczki z dachem w kształcie kopuły z latarnią. Wewnątrz znajduje się stół do wykładania i czytania Tory. Bima służy także jako mównica, miejsce z którego kantor prowadzi modły.
Rozróżnia się następujące typy boniowania, w zależności od:
układu rowków: płytowe, pasowe;
ukształtowania płyt: płaskie, wypukłe
Technika boniowania była znana i stosowana w okresie starożytnego Rzymu. W średniowieczu stosowana była sporadycznie we francuskiej architekturze obronnej XII wieku. W okresie renesansu nastąpił jej rozwój. W tynku naśladowano wygląd muru z kamienia, przez wykonywanie profilowania naśladującego układ kamieni w murze, przy pomocy boni. Bonia to spoina podkreślająca układ kamieni lub rowek w tynku nadający elewacji monumentalny charakter. Boniowane mogły być całe elewacje albo tylko cokoły, naroża ścian, pilastry, obramowania otworów, filary itp.
Spotykane są także elewacje zdobione metodą sgraffito, w którym obraz nadaje powierzchni muru wygląd ściany boniowanej.
Cyborium - ażurowa obudowa ołtarza w kościele chrześcijańskim, składająca się zazwyczaj z czterech kolumn podtrzymyjących baldachim w formie kopuły, ostrosłupa lub innej bardziej złożonej.
Obudowa była najczęściej z drewna, kamieni, metali szlachetnych i symbolizowała grób Chrystusa. Budowana była też nad chrzcielnicą lub grobami i relikwiami świętych - zwana często konfesją. Cyborium, stosowane od IV wieku, było popularne w bazylikach starochrześcijańskich i występowało w okresie romanizmu i gotyku, najczęściej we Włoszech.
Cyborium Puszka (łac. pyxis, ciborium) - w liturgii chrześcijańskiej naczynie na konsekrowane komunikanty.
Może mieć formę kielicha z wieczkiem, wówczas służy do przechowywania komunikantów i rozdzielania Komunii innym uczestnikom mszy. Puszka w takiej formie nazywana jest cyborium.
Puszka może być także niewielkim naczyniem, w którym przenosi się kilka komunikantów (np. do chorych). Taka nazywana jest pyxis (pyksis).
Współczesne katolickie przepisy liturgiczne wymagają, by puszki wykonane były z trwałych i niekorodujących metali szlachetnych i by przynajmniej w swym wnętrzu były pozłacane. Dopuszczalne jest jednak stosowanie innych materiałów, które, w zależności od lokalnych obyczajów, uznawane są za trwałe i szlachetne (np. kość słoniowa).
Puszka, obok monstrancji, jest właściwym naczyniem przeznaczonym do adoracji Najświętszego Sakramentu.
Dach pulpitowy - to inaczej jednospadowy. Ściany boczne są szczytowymi, tylnia ściana na wysokości poddasza jest ścianą pulpitową
Empora (niem. Empore), chór muzyczny - element architektoniczny występujący najczęściej w kościele w postaci odrębnej kondygnacji o charakterze antresoli, usytuowana nad kruchtą lub nadwieszona nad głównym wejściem do świątyni.
Empora jest galerią wspartą na kolumnach lub filarach, otwartą do wnętrza kościoła. Umieszczona nad nawami bocznymi tworzy najczęściej osobne pomieszczenie dla kobiet lub zakonników. Umieszczona nad kruchtą lub pomiędzy nawą a prezbiterium - przeznaczona na ogół dla śpiewaków i instrumentów muzycznych (najczęściej są to organy). Empora może okalać też cały kościół. Przestrzeń pod emporą nazywa się podchórzem.
W budownictwie świeckim budowano empory w salach zamkowych dla chóru i kapeli.
Rozróżniamy empory:
emporę właściwą - rozbudowane piętro
emporę pozorną - otwór przebity na poddasze
pseudoemporę - tylko otwór w ścianie, markujący emporę, lecz nie prowadzący do żadnego pomieszczenia
Konfesja - we wnętrzu świątyni grobowiec męczennika, świętego lub przedsionek prowadzący do jego grobu umieszczonego pod głównym ołtarzem. Również ozdobna obudowa grobu męczennika, budowana najczęściej w formie baldachimu.
Krenelaż inaczej blanki - element architektoniczny w postaci zwieńczenia murów obronnych i baszt tzw. zębami, pomiędzy którymi znajduje się wolna przestrzeń, co miało ułatwić obronę w czasie oblężenia - w prześwitach pomiędzy zębami byli rozlokowani łucznicy.
Blanki wykorzystywano w budownictwie obronnym, głównie w średniowieczu, bądź w stylach nawiązujących do średniowiecza (np. w neogotyku - blanki gwelfowskie, blanki gibelińskie) jako element dekoracyjny, wieńczący budowle nieobronne.
W miarę rozpowszechniania się broni palnej w blankach przebijano wąskie strzelnice, likwidując z czasem prześwity pomiędzy zębami.
Lizena, 1) w architekturze romańskiej pionowo przebiegający i prosto ukształtowany, niewielki występ muru, czasem stanowiący jego wzmocnienie.
2) w architekturze renesansowej (renesans) i późniejszej każdy dekoracyjny pionowy występ przypominający pilaster, lecz bez bazy i głowicy. Służy głównie jako element podziału ściany.
Luneta - element sklepienia w postaci poprzecznej kolebki przenikającej się z kolebką sklepienia głównego w celu umożliwienia wykonania okna lub drzwi w ścianie powyżej wezgłowia sklepienia.
Lunety mają najczęściej przekrój kolebkowy, czasem też kulisty, stożkowy lub elipsoidalny. W okresie renesansu sklepienia kolebkowe z lunetami były często stosowane dla urozmaicenia wnętrza i zmiany obciążenia przekazywanego na ściany z równomiernie rozłożonego na skupione (dawało to możliwość bardziej swobodnego kształtowania przestrzeni).
Luneta to również jeden z rodzajów szańca występującego w fortyfikacjach bastionowych.
Łuk - linia krzywa, według której prowadzony jest łęk. Jeden z najważniejszych elementów architektonicznych, o podstawowym znaczeniu dla kształtowania budowli poszczególnych epok. Jako konstrukcyjny, podparty na końcach, służący głównie do wzmacniania ścian, oraz w sklepieniach do przenoszenia na zewnątrz ciężaru własnego jak i dźwiganego (tzw. oporowy). Jako niekonstrukcyjny, służący dekoracji ścian - formowany w tynku lub stiuku.
Odległość mierzona w poziomie, pomiędzy punktami podparcia nazywa się rozpiętością łuku, a jego wysokość mierzona od linii łączącej podpory do najwyższego punktu na łuku nazywa się strzałką łuku.
Popularnie używa się słowa łuk na określenie łęku lub elementu dekoracyjnego w kształcie łuku. W architekturze występują łuki o różnych kształtach, mogą być prowadzone jako odcinki koła, elipsy lub paraboli złożone z jednego lub więcej odcinków. Łuk półkolisty (pełny) - zbudowany z połowy koła, ma strzałkę równą połowie rozpiętości łuku. Łuki mogą być podwyższone, czyli o strzałce dłuższej niż połowa rozpiętości łuku lub obniżone - o mniejszej strzałce niż połowa rozpiętości łuku. Kształty łuków spotykane w budownictwie noszą różne nazwy, np.: ostry, podkowiasty, ośli grzbiet, trójlistny, czterolistny lub pięciolistny, Tudora, cebulasty.
Konstrukcje w kształcie łuku znane były w czasach starożytnych (np. brama Isztar w Mezopotamii). Szerszy rozwój konstrukcji opartych na kształcie łuku nastąpił w starożytnym Rzymie, i stosowany był przez średniowiecze do dnia dzisiejszego. W okresie starożytnego Rzymu, wczesnego chrześcijaństwa, czasów romańskich największe znaczenie miał łuk pełny; w gotyku wprowadzono łuk ostry, a w czasach nowożytnych powrócono do łuku pełnego, stosowano także łuki odcinkowe i koszowe. W architekturze islamu stosowano najczęściej łuki podkowiaste, trój- i wielolistne.
Łęk sklepienny, inaczej łuk sklepienny - element konstrukcyjny i dekoracyjny sklepienia wykonany z cegły lbu kamienia, w kształcie łuku. Stosowany w budownictwie kamiennym i ceglanym od około VIII w.
Łęk przebiegający prostopadle do pomieszczenia jest określany jako łęk jarzmowy, pas sklepieniowy lub gurt. Dzieli on sklepienie na pola sklepienne. Natomiast łuk przebiegający po polach sklepiennych, pod kątem, określany jest jako żebro. W chwili obecnej określamy te elementy jako żebra lub łuki sklepienne.
W późnym gotyku niektóre żebra zatraciły funkcję konstrukcyjną, stając się elementami czysto dekoracyjnymi np. w sklepieniach sieciowych.
Konstrukcja łęku przenosiła obciążenie ściskające i dlatego mogła być wykonywana z ciosów kamiennych lub cegieł w kształcie klina, tzw. klińców nawet bez użycia zaprawy. Łęk złożony jest z dwóch krzywoliniowych odcinków podpartych na wezgłowiu i połączonych w najwyższym punkcie zwornikiem. Krzywizna łuku (łęku) była uzyskiwana przez kliniec - węższy na jednym końcu a szerszy na drugim (rysunek1), a czasem przez zmianę grubości zaprawy w spoinie (rysunek 2).
Sprawa funkcji konstrukcyjnej żeber nie jest oczywista nawet dla ekspertów. Znane są przykłady z ostatniej wojny, gdy na skutek nalotów i bombardowań odpadały żebra, natomiast sklepienie trwało dalej, są też przykłady odwrotne, kiedy sklepienie się zawaliło, a żebra trzymały się dalej, nie podtrzymując niczego.
Według innej koncepcji prawdziwa rola żeber polegała na czymś innym. Do wykonania sklepienia kolebkowego czy też krzyżowego bez żeber konieczny był szalunek drewniany wykonany nad całą powierzchnią do przekrycia. Inaczej w przypadku zastosowania żeber. Najpewniej żebra były wykonywane przed sklepieniem, na specjalnych rusztowaniach: krążynach. Pola pomiędzy żebrami (tzw. wysklepka) były zabudowywane szalunkiem. Po zastygnięciu zaprawy, gdy łuk zyskał nośność konstrukcyjną, pola między żebrami były wykładane (wysklepiane) kamieniem lub cegłą na zaprawie, bezpośrednio na szalowaniu. Następnie szalunek był przekładany na następne pole. Żebra miały więc istotną, podwójną rolę w konstruowaniu sklepienia: stanowiły element wzmacniający szalunek i umożliwiały wykonywanie poszczególnych wysklepek po kolei z użyciem tego samego drewna. Oszczędność zarówno drewna, jak i czasu jest bezsporna
Nadproże - poziomy, płaski lub sklepiony element konstrukcyjny w formie belki umieszczanej ponad otworami w ścianie. Jego zadaniem jest przeniesienie obciążeń oddziałujących na fragment ściany ponad otworem na mur po obu stronach otworu. [1] Nadproża wykonywane są najczęściej jako belki żelbetowe wylewane na budowie, prefabrykowane belki żelbetowe, ceramiczno-żelbetowe, ze zbrojonego betonu komórkowego, stalowe lub z cegły zbrojonej prętami stalowymi lub bednarką (tzw. nadproże Kleina)
W budynkach historycznych nadproże było często bogato zdobione. Współcześnie całkowicie ukryte i niewidoczne spod warstw wykończeniowych.
Z uwagi na wysoki współczynnik przewodzenia ciepła materiałów z jakich wykonuje się nadproża ważne jest aby były one odpowiednio docieplone przy pomocy materiałów termoizolacyjnych celem uniknięcia powstawania mostków termicznych
Pendentyw (żagielek) - element narożny w postaci sklepienia o kształcie trójkąta sferycznego. Umożliwia przejście z planu kwadratu do koła, na którym opiera się kopuła. Pendentyw stosowany był w architekturze bizantyjskiej, rozpowszechnił się na Rusi. Był stosowany w renesansie, początkowo we Włoszech, później w całej Europie.
Porządek kompozytowy - porządek architektoniczny wykształcony w architekturze starożytnego Rzymu. Łączył elementy porządku jońskiego i korynckiego. Podstawowe cechy wyróżniające go, to:
- ustawienie kolumny na piedestale
- ukształtowanie głowicy: górna jej część uformowana jest z ustawionych na przekątnych wolut zaczerpniętych z porządku jońskiego, poniżej koszyk z liści akantu.
Całość potraktowana jest rzeźbiarsko, należy do wzorców porządku korynckiego.
Rańtuch - chusta na głowie kobiety, używana na nagrobkach lub w malarstwie.
Sklepienie gwiaździste - sklepienie krzyżowo-żebrowe lub żaglaste, w którym wprowadzono dodatkowy podział pól tworząc obraz gwiazdy. Najprostsze sklepienie gwiaździste powstaje, gdy zamiast żeber diagonalnych sklepienia krzyżowo-żebrowego wprowadzi się trójpromienie. Z czasem zaczęto wprowadzać dodatkowe żebra dzielące wysklepki, przez co powstawały bardziej skomplikowane układy zacierające podział na przęsła, zbliżone do sklepień sieciowych.
Rzygacz (gargulec, garłacz, pluwacz, plwacz) - w architekturze, dekoracyjne, ozdobne, wystające poza lico muru, zakończenie rynny dachowej, z którego woda deszczowa ma swobodny odpływ.
Początkowo kamienne, później wykonywane z blachy. W czasach gotyku we Francji przybierają fantazyjne formy: twarzy ludzkich, paszczy zwierzęcych, fantastycznych stworów (np. Katedra Notre-Dame w Paryżu). Z Francji rozpowszechniły się na całą Europę. W Polsce najciekawsze pochodzą z okresu renesansu. Były stosowane na budynkach świeckich i sakralnych.
Rzygaczami nazywani są również członkowie Stowarzyszenia Akademia Rzygaczy działającego w Gdańsku i skupiającego miłośników tego miasta.
Sklepienie kolebkowe (beczkowe) - sklepienie w kształcie połowy leżącego walca przeciętego wzdłuż płaszczyzny poziomej. Wykonywane z ciosów kamiennych w kształcie klińca przewiązanych z zasadą mijania spoin. Kolebka sklepienia oparta jest na ścianach podłużnych (ustawionych wzdłuż osi sklepienia). Ściany przejmują obciążenie pionowe i poziome (ciężar i rozpór).
Ze względu na kształt sklepienie może być:
Ponadto sklepienie może być:
wzniesione - oś nachylona jest pod kątem (ściany zmieniają wysokość)
proste - oś jest linią prostą prostopadłą do czoła sklepienia
skośne - oś jest linią prostą ustawioną pod kątem do czoła
spiralne - oś przebiega na linii spiralnej
Trompa — narożny detal architektoniczny (wysklepek) pozwalający na przejście z rzutu czworobocznego do ośmiobocznego, koła, a nawet elipsy (przykładem elipsy jest katedra w Pizie) stanowiącego podstawę kopuły. Trompa jest rodzajem małego sklepienia złożonego z łęczków zwiększających się ku górze.
Tympanon - w architekturze klasycznej (starożytna Grecja, starożytny Rzym, renesans, klasycyzm) wewnętrzne trójkątne pole frontonu, często wypełnione rzeźbą.
W architekturze romańskiej i gotyckiej półkoliste lub ostrołukowe pole wypełniające przestrzeń między nadprożem a łukiem (archiwoltą) portalu, wypełnione najczęściej płaskorzeźbą o tematyce Sądu Ostatecznego.
Słowo to pochodzi z gr. τύμπανον - "bęben", "tympanon nad wejściem do świątyni", "patos mówcy"; oraz gr. τύπτω - "uderzać, tłuc, bić", "ukarać", "ranić, gnębić", "trafić". Bębenek w rodzaju tamburynu z metalowymi krążkami na obwodzie i jednostronnie napiętą błoną rezonansową, był w antycznej Grecji nazywany tympanonem i używano go podczas tańców, marszów i ceremonii religijnych ku czci Dionizosa, Demeter i Kybele. Dźwięk był wydobywany przez uderzenie dłonią. Później używano go także w teatrze, sympozjonów i podczas przemówień (podkreślając ich doniosłość). Ceremonie te odbywały się przed frontem świątyń i stąd zapewne wywodzi się skojarzenie tympanonu (jako ozdobionego elementu architektonicznego w postaci trójkątnego pola nad kolumnadą) i bębenka.
Węgar (węgarek) - pionowy element przy otworze okiennym lub drzwiowym otrzymany przez wysunięcie cegieł dla ścian murowanych lub dostawienie pionowych słupków dla ścian drewnianych lub kamiennych. Stanowi on oparcie dla ościeżnicy, oraz uszczelnienie jej połączenia z murem.
W przypadku prostej, wolnej krawędzi w ścianie murowanej wymaga użycia tzw. dziewiątek (części cegły długości 3/4 cegły) w co drugiej warstwie (w celu uzyskania poprawnego przewiązania spoin).
Maswerk - dekoracyjny, geometryczny wzór architektoniczny odkuty z kamienia lub zrobiony z cegieł, używany do wypełnienia górnej części gotyckiego okna, przeźrocza, rozety, itp. Występuje także jako dekoracja ścian, murów, wimperg, blend. Taki element jest nazywany ślepym maswerkiem.
Pierwsze maswerki pojawiły się w oknach katedry w Chartres (koniec XII wieku). Z czasem stawały się coraz bardziej ażurowe, a elementy geometryczne w nich zastosowane coraz bardziej skomplikowane. Początkowo była to kombinacja kół, sześcioliści, łuków ostrych. W gotyku dojrzałym i późnym zaczęto stosować motyw rybiego pęcherza oraz cztero- i trójliścia.
Polska nazwa maswerka - laskowanie używana jest rzadko i na ogół dotyczy pionowych podziałów pod rozetą lub pionowych podziałów pól elewacji.